Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

S. Carmiggelt
Ontmoetingen met Willem Elsschot
door Kees Fens

In het proefschrift van Annemarie Kets-Vree, Woord voor woord, ‘Theorie en praktijk van de historisch-kritische uitgave van een prozatekst, gedemonstreerd aan Een ontgoocheling van Willem Elsschot’ las ik, dat Elsschot de slotalinea's van deze roman pas op de drukproef van de tijdschriftpublikatie heeft aangebracht. Het verhaal sloot eerst af met de alinea: ‘Reeds in de gang, waar hij zijn nieuwe hoedje onachtzaam aan de kapstok hing, werd hij een heerlijke lucht van gebraden vlees gewaar.’ Kareltje komt thuis van de begrafenis

[p. 71]

van zijn vader, die door de moeder, naar de zeden willen, niet is bijgewoond. Elsschot schreef er dit bij:

‘“Loop eens om een kilo zout,” stotterde moeder, hem een doosje lucifers toereikend.

“Moet ik dáármee betalen?” vroeg hij.

“Och,” zei moeder wrevelig. Zij zocht een tijd, vond toen een stapeltje geld op de schoorsteen en gaf het hem, zonder te tellen.

“Mijnheer Dubois heeft het mooist gesproken, moeder,” rapporteerde hij, voor hij de keuken verliet.

“Is 't waar, jongen?”

En toen Kareltje haar aankeek, omdat zij zo raar praatte, zag hij dat zij met neergetrokken mondhoeken wenend de soep proefde.’ Elsschot heeft nog gedubd tussen ‘raar’ en ‘snotterend’, maar dat laatste woord zou te veel verondersteld hebben bij het ondiepe Kareltje, voor wie bij de kapstok alles afgelopen was. De oorspronkelijke slotzin van dit ellendige verhaal komt aan als een hamer. De toevoeging is een verzachting en een vervollediging: er wordt ook afscheid genomen van de andere betrokkene, de moeder; nu is alles en iedereen afgehandeld. De toevoeging leverde één van mijn favoriete zinnen op: ‘zag hij dat zij met neergetrokken mondhoeken wenend de soep proefde.’ Een zin als een versregel.

Deze zinnen vind ik nog machtiger. De Keizer komt thuis van een bezoek aan de directeur van de school. Hij heeft gehoord hoe verschrikkelijk mis het is met Kareltje en hoe hij bedrogen is. Na aandringen van zijn vrouw verbreekt hij zijn zwijgen: ‘Ik trap hem dood,’ zei De Keizer eindelijk. Toen trok hij zijn schoenen uit en ging naar bed. Iedereen zal meteen aan de regels uit het gedicht ‘Het huwelijk’ denken: ‘Hij dacht: ik sla haar dood en steek het huis in brand.’ En: ‘Maar doodslaan deed hij niet, want tussen droom en daad’ enzovoort.

De nog geen drie regels grote eerste alinea van Een ontgoocheling is een gelijk meesterstuk: ‘De Keizer was sigarenfabrikant. Veel geld verdiende hij niet want hij werkte slechts met enkele mensen, had te weinig kapitaal en maakte geen reclame zodat hij niet vooruit kwam in de wereld.’ Het is een goed voorbeeld van het door beknoptheid bereikte fatalistische dat veel van Elsschots proza heeft; het bestaan, en daardoor ook de taal, kent geen verzachtende omstandigheden. Schrijven, dat ook een vorm van onderhandelen met de taal is, zal

[p. 72]

voor hem afdingen zijn geweest, totdat de taal toegaf en zich schikte in de onwrikbaarheid van het bestaan. In het handschrift moet hij, naar hij achteraf heeft vastgesteld, nog te veel aan de taal gegund hebben. Bij herlezen van het zelf geschrevene zag hij de ijzeren wetmatigheid niet aanwezig. De taal moest inleveren, ten gunste of ten ongunste van De Keizer. Eerst stond er dit:

‘Mijnheer De Keizer was een sigarenfabrikant en zijn vrouw, Madame De Keizer, zorgde voor het huishouden. Vroeger, toen zij nog niet getrouwd waren, was zij modiste geweest en De Keizer zelf was toen een eenvoudig werkman op een sigarenfabriek. Maar kort na hun huwelijk was hij voor eigen rekening gaan werken en Madame De Keizer had het modisten toen maar opgegeven. Zij hadden twee kinderen die Karel en Marieken heetten en de moeder geheel in beslag namen. Veel geld verdiende De Keizer niet en zijn vrouw kon maar net rondkomen. Hij werkte slechts met enkele menschen, had te weinig kapitaal en maakte heelemaal geen reclame zoodat hij niet vooruit kwam in de wereld.’

Dat is - met alle respect - schrijven over een mogelijk bestaan, in een taal die nog veel openingen heeft. Dan legt de schrijver zijn hand rond de fraaie hals, knijpt, en er komen nog maar enkele zinnen uit de taal. Het ene fatale bestaan heeft gestalte gekregen: De Keizer is na nog geen drie regels al reddeloos. Elsschot, die in een mededeling tegenover Carmiggelt aan Multatuli lijkt te refereren: ‘Ja... ik heb altijd beproefd zuiver Nederlands te schrijven,’ moet een andere uitspraak van Multatuli als klare waarheid onderkend hebben: ‘Een schrijver die tijd heeft om alles uit te leggen, heeft niet veel te schrijven.’ En al die ‘want’-zinnen dan bij Elsschot? Zij geven de onvermijdelijheid van het verhaalde gebeuren aan; achter ‘want’ staat de wet die het bestaan regelt of de zelfverzonnen wetmatigheden waarmee de laffe zich aan veel kan onttrekken.

Schrijvers laten varianten na, de beredenering van de wijzigingen verzwijgen ze meestal. Als de lezer aan een verklarende vergelijking van twee versjes begint, kan hij snel tot speculeren vervallen. De norm waarop hij goed- of afkeurt, is het beeld dat hij van het hele werk heeft. En dat is doorgaans naar de beste delen ervan gevormd. We zien het resultaat van de onderhandelingen tussen auteur en taal, maar de onderhandelingen zelf hebben achter gesloten deuren plaats. Gelukkig heeft Elsschot één keer verslag gedaan van zijn za-

[p. 73]

ken doen met de taal, in het schitterende stuk ‘Achter de schermen’, ‘Ontleding van de inleiding bij Tsjip’. Het is een der beste taallessen die ik ken, geëvenaard door de overwegingen bij het kiezen van de firmanaam in Kaas. Wie ‘Achter de schermen’ leest, kan ontdekken hoe het schrijven ook een zaken doen in taal is tussen de twee gestalten die Elsschot in zich verenigde: de emotionele, die de grootspraak niet schuwt, en de rationele die op een woord doodvalt, de idealist en de fatalist. Vanaf Kaas wordt de strijd tussen de twee steeds minder beslist. Ik heb al vaak kunnen opmerken, dat bij dat boek een grens ligt in de waardering. Bij Ter Braak en Greshoff was die grens er al: de eerste koos voor het werk tot en met Lijmen; de laatste had een voorkeur voor de boeken vanaf Kaas. Misschien doordat ik Kaas als eerste boek las, misschien omdat de rechte lijn voor mij waarde heeft door een knik erin - vandaar wellicht mijn voorkeur voor die allerlaatste woorden van Een ontgoocheling - in elk geval: ik heb de grens nooit ervaren. Ik vind trouwens het verpletterende gewicht van de tonnen kaas even fatalistisch en demonisch als het volle pond aan demonie dat Boorman vertegenwoordigt, en de verblinding van Laarmans in Lijmen even fascinerend als zijn sluwe dubbelzinnigheid in Het dwaallicht (waarvan de beginzin ook tot mijn favorieten behoort: ‘Een ellendige Novemberavond, met een motregen die de dappersten van de straat veegt.’).

‘Het was een middag in 1936 toen ik er een boekje vond dat Een ontgoocheling heette.’ ‘Er’ verwijst naar een Haagse boekenmarkt; de aanwezigheid van het woordje ontneemt aan de zin een klein beetje zijn fatalistisch karakter: de blikseminslag is voorbereid. Maar er begint met de zin geen verhaal; Carmiggelt vertelt zijn herinneringen. Beslissend was het gebeuren zeker, niet alleen voor hem, maar ook voor de Nederlandse literatuur: een zoekende jonge auteur vond zijn meester en voorbeeld. ‘Dit is volmaakt schrijven,’ dacht hij toen hij het voor een kwartje gekochte boek las. Voor de zoveelste keer was bij een jong schrijver de ontdekking van een ander de beslissende ontdekking van zichzelf, met als gevolg: continuering (slechts de echte epigoon vindt alleen de ander). Invloed van Elsschots werk op dat van Carmiggelt is dan ook niet al te lange tijd aan te wijzen. Wie een meester vindt, vindt eerder een geweten dan een model. In die zin is Carmiggelt altijd Elsschots leerling gebleven.

De zin over de eerste kennismaking staat in Carmiggelts boek

[p. 74]

Ontmoetingen met Willem Elsschot. ‘Met brieven en een nagelaten manuscript van Willem Elsschot.’ Alles wat Carmiggelt eerder - verspreid - over Elsschot schreef, staat hier bijeen. De herinneringen werden ook uitgebreid (al eerder, in 1976, verscheen in een kleine oplage Notities over Willem Elsschot). Het boek gaat over heel wat meer dan ‘ontmoetingen’, er krijgen ook anderen het woord en Carmiggelt is er voortdurend op uit zijn woord af te staan aan Elsschot zelf. Hij citeert hem, maar drukt ook een aantal brieven, aan hemzelf en aan anderen gericht, af. En in die brieven staan zinnen die voor het beste in het proza niet onderdoen. Over het door Ter Braak, voor Forum afgeraden opdrachtgedicht bij Kaas, schrijft hij aan Greshoff: ‘Onder ons gezegd vind ik het gedicht, als gedicht, niet slecht. 't Is niet zoo sterk als Vondel's gedicht op Oldenbarnevelt, maar jij bent ook nooit gehalsrecht.’ Naar aanleiding van Ter Braaks aarzelende oordeel over Tsjip: ‘Of iets een eenvoudige familiehistorie is dan wel een bezoek aan de Hel, maakt op mij niet de minste indruk. Ik hecht alleen belang aan de kracht, aan de hevigheid waarmee een beeld wordt opgeroepen, niet aan het beeld zelf.’ Ook al aan Greshoff (het wordt toch hoog tijd die belang- en geestrijke brieven aan hem eens bijeen te brengen) over een opmerking van zijn dochter over Tsjip: ‘Zij zoekt haar vergelijkingen meestal in de muziek, zoals een matroos ze aan dek zoekt maar 't is aardig uitgedrukt.’

Carmiggelt beschrijft zijn eerste ontmoeting met Elsschot: in 1948 gaat hij de meester een exemplaar van zijn bundel Honderd dwaasheden aanbieden. Een vrouw doet open en laat de auteur in een soort ontvangkamer. Dan komt Elsschot binnen. Carmiggelt overhandigt hem het boekje en dan ontstaat er zo'n onwrikbare situatie die Elsschot zelf verzonnen zou kunnen hebben en zelfs met de laatste door Carmiggelt gebruikte zin afgesloten zou hebben: ‘Hij beloofde het te zullen lezen en beoordelen. Daarna ging hij zitten op een der tegen de andere muur geschoven stoelen. Er was dus een afstand van verscheidene meters tussen ons, die elke intimiteit aan ons samenzijn ontnam. Bovendien had ik de indruk dat hij onze visite bij nader inzien betreurde. Maar we waren er nu eenmaal.’ De poëzie doorbreekt ten slotte de beklemming.

Een even sterke passage staat in het verslag van een voorlezing door Elsschot uit eigen werk in 1957 in de Rotterdamse Bijenkorf. ‘De directie bood ons vooraf een maaltijd aan. Voor we begonnen te

[p. 75]

eten verzocht onze gastheer een ogenblik stilte, een nu waarschijnlijk al lang uitgestorven beleefdheid jegens aanzittenden die Gods zegen over de spijzen wilden afsmeken. Niemand bleek daaraan behoefte te hebben - ook de gastheer zelf niet - zodat we elkaar meer dan een minuut lang zwijgend zaten aan te kijken.’ Gaat de werkelijkheid zich naar een schrijver gedragen of kan de lezer in diens aanwezigheid niet anders dan de romanwerkelijkheid zien? De zin staat op bladzijde 63 van Carmiggelts boek, en je hebt dan al zoveel van Elsschot gelezen, en daardoor is zoveel andere taal van hem in het geheugen wakker gemaakt, dat je een stukje als dit met de normen van zijn werk gaat zitten lezen. En dan bedenk je, dat Elsschot de mededeling over de nu uitgestorven beleefdheid zou hebben weggelaten. Geen verklaringen; maar hij zou dan ook een verhaal schrijven; Carmiggelt doet ons op journalistieke wijze mededeling van een gebeuren. Bij weglating krijgt de stilte ineens iets verpletterends, die minder aan goeds voorspeld dan zich die avond in Rotterdam heeft voorgedaan.

Het stimulerende van Carmiggelts boek is, dat je je op zeer intensieve manier met Elsschot gaat inlaten. Dat komt ook hierdoor: hij laat de meester steeds voorgaan. Het gaat om hem. Al die citaten, het nagelaten romanfragment, dat ook in facsimile wordt afgedrukt, zodat de lezer de auteur enigszins aan het werk kan zien, ze roepen andere passages in het geheugen, brengen opnieuw tot verwondering over dat fenomenale proza en zetten je ten slotte aan het herlezen. Voor de zoveelste keer misschien. Hoe herlees je werken die je heel goed kent? In afwachting van en met een gelukkig vooruitzicht op de favoriete stukken. Als ik Lijmen begin, verheug ik mij al op Boormans uitleg bij de stukken in het museum, bij Het Dwaallicht op Laarmans uiteenzetting over de gekruisigde God, enzovoort. En het mooiste: je ontdekt zinnen die je voor de volgende herlezing wilt onthouden.

‘Schrijven is verdomd moeilijk’ is het aan Elsschot ontleende motto van Carmiggelts boek. Het is zaken doen op leven en dood. En te lijmen valt er geen woord, tenzij door slechte schrijvers, maar ‘laten wij niet wanhopen, want de wil des Here is immers ondoorgrondelijk.’ En die kan je van de biezen in de klaver brengen.

‘Zaken doen in taal’. Uit de Volkskrant, 15 april 1985.

[p. 76]

* ‘Een van de afschuwelijke dingen in de Nederlandse cultuur is het nog steeds ontbreken van een uitgave van de volledige brieven van Elsschot. God mag weten waar dat aan ligt. Al zou men voorlopig alleen maar de brieven aan Greshoff uitgeven, die naar ik meen allemaal in het Letterkundig Museum liggen (...). Elsschot heeft ergens geschreven dat het vereren van Multatuli ons aller voortdurende plicht is. Iets dergelijks kun je zeggen van Elsschot. En van Simon Carmiggelt kan worden gezegd dat hij die plicht getrouwelijk is nagekomen, vijftig jaar lang. Daarvoor verdient hij ons aller dankbaarheid.’ (Karel van het Reve, Vrij Nederland. 13 april 1985).
Ontmoetingen met Willem Elsschot verscheen in februari 1985, werd herdrukt en stond drie maal in de Libris Top-tien.