Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

Remco Campert
Somberman's actie
door Aad Nuis

Als Remco Campert een lichtvoetig schrijver is, dan is dat niet bij gebrek aan ernst, maar uit afkeer van zwaarwichtigheid. Hij schrijft liever niet dan een woord te veel, en dat is niet alleen een kwestie van stijl. Hij houdt zich aan de zelf waargenomen eigenaardigheden van mensen en dingen, en aan de zelf gevoelde emoties. Nadrukkelijk onthoudt hij zich van een gebruik van woorden dat de schijn wekt verder of dieper te gaan dan de schrijver zelf; die beperking vloeit rechtstreeks voort uit de ernst waarmee hij zijn stiel beoefent.

Zo schept Campert afstand van de zelfverzekerde clichés waarmee iedereen dagelijks wordt bestookt, maar hij onderscheidt er zich ook mee van schrijvers die vooral door hun bovenpersoonlijke allure ernstig worden genomen. Zijn poëzie maakt tussen die van zijn generatiegenoten de indruk van David tussen de geharnaste reuzen. Van het werk van Lucebert of Kouwenaar kan men uitvoerige en diepgaande studies maken zonder veel weet van die dichters als persoon: hun werk is nu al zo zelfstandig als een verlaten termietenheuvel. Campert is meer het type dichter dat altijd over de schouder van zijn lezer zal blijven meekijken.

[p. 67]

Zo'n dichter is kwetsbaar. Er is een tijd geweest dat de gedichten van Campert steeds stroever en schaarser werden, en dat de weemoedige toon die hem altijd al eigen is geweest, omsloeg in rauwe melancholie. Jarenlang zweeg hij zelfs als dichter. Maar het ontbreken van een poëtisch pantser bleek uiteindelijk zijn grote kracht. Zijn meest recente bundels, Theater en vooral Scènes uit Hotel Morandi, maken de indruk dat de dichter nog meer dan vroeger zichzelf is geworden, zonder ooit in de herhaling te vallen van een beproefde manier. Dat deze poëzie zo persoonlijk en direct is, wil overigens niet zeggen dat ze altijd gemakkelijk te begrijpen is. Er wordt vaak met eenvoudige woorden iets zeer gecompliceerds gezegd. Dat kan raadselachtiger zijn dan het omgekeerde.

Als dichter zal Campert inmiddels niet meer zo gauw worden onderschat op grond van zijn bescheiden voorkomen. Met zijn proza is dat nog anders, en dat is ook een beetje zijn eigen schuld. Want hoewel hij zich bij het schrijven ervan meestal aan dezelfde strikte eisen van stijl en vaak ook van inhoud heeft onderworpen als in zijn poëzie, heeft hij zich in zijn proza altijd buitengewoon luchtig voorgedaan. Het was om te lachen, hoe scherp de karakters en de wisselende tijdsbeelden er ook in werden neergezet, en hoezeer je bij het lezen ook plotseling het lachen kon vergaan.

Gelukkig hebben we inmiddels meer oog gekregen voor de grimmige waarheidsliefde die zich kan verbergen in luchtige grappigheid, omdat Campert daarmee al lang niet meer alleen staat. Een schrijver als Van Kooten, om het meest in het oog springende voorbeeld te noemen, moet veel van hem hebben geleerd.

Campert is ondertussen ook in zijn proza niet stil blijven staan. Na de jaren zeventig, die voor zijn werk magere jaren zijn geweest, is er naast de genoemde dichtbundels heel wat uitgekomen. In '80 de verhalenbundel Na de troonrede, en sinds '83 kort na elkaar De Harm & Miepje Kurk Story, Wie doet de koningin? en Somberman's actie. De eerste twee boeken zijn nog te beschouwen als geslaagde reprises van eerder werk, maar in Wie doet de koningin? gebeurt iets nieuws.

Camperts zelfbeperking bracht in eerder werk niet alleen mee dat de toon licht moest blijven en elk spoor van galm moest worden vermeden, maar ook dat de personages door wier oog we de gebeurtenissen waarnemen appels zijn die nooit ver van de stam van de schrijver vallen. Of hij nu Alfred Hast heet of Wessel Franken, Erik

[p. 68]

Mondy of Romke Terkamp, altijd loopt er wel een onzekere schrijver zonder vaste woon- of verblijfplaats door het verhaal. Zo'n personage kan van alles meemaken en is dus heel geschikt als verteller, maar er zijn milieus en omstandigheden waarin hij minder goed op zijn plaats is. Zijn belevenissen kunnen een goed beeld geven van een periode, maar buiten het wereldje van hele en halve kunstenaars worden de omtrekken vaag. Campert is een jaar of wat geleden in de Haagse Post bezig geweest met een verhaal dat zich in het politieke milieu afspeelde, maar dat is nooit afgekomen. Het lijkt waarschijnlijk dat hij er niet de goede vorm voor vinden kon.

In Wie doet de koningin? heeft Campert ineens een manier gevonden om deze beperking te doorbreken en toch trouw te blijven aan het principe dat een schrijver er niet maar op los mag verzinnen. Het aardige is dat we die manier onder onze ogen zien ontstaan. Het boek is een rollenspel. Tastenderwijs worden, in korte stukjes, personages geïntroduceerd van wie aan hun naam vaak al te zien is dat ze niet bedoeld zijn als concrete karakters, maar als uitwerkingen van een bepaalde eigenschap of gemoedsgesteldheid: Schreeuw Wanhoop en zijn alter ego Kreet Vreugde, Domoor, Praatgraag, Driftig Baasje, Bediende, Somberman.

Van sommige van die personages blijken na een of twee stukjes de mogelijkheden uitgeput; die verdwijnen weer van het toneel. Over andere zijn telkens nieuwe anekdotes te vertellen zonder dat ze wezenlijk veranderen, zoals over Letter, de schrijver die altijd maar bezig is met het concipiëren van zijn oeuvre zonder aan het schrijven ervan toe te komen, en die telkens nieuwe uitvluchten bedenkt om het grote ogenblik uit te stellen. Of over Somberman, die steeds iets anders wanhopigs verzint om aan zijn ellendige nietsnuttenstaat van werkloze te ontsnappen. Andere personages, even eenzijdig opgezet, dreigen onverhoeds toch in echte karakters te veranderen, zoals de punkers Ponk en Zaf, en merkwaardig genoeg ook de zo beperkte Domoor. Tussen sommige van de meer uitgewerkte personages lijken relaties te gaan ontstaan als in een echt verhaal, maar voor het zover kan komen worden ze van het toneel geveegd en vervangen.

Zoals Koot en Bie pruik en bril nodig lijken te hebben om nog te kunnen zeggen wat hen op het hart ligt, zo lijkt ook Campert hier in vermomming verder te kunnen reiken dan zonder - mits die vermomming doorzichtig is in haar eenzijdigheid. Hij wil eigenlijk niet, zoals in een traditioneel verhaal, de indruk wekken dat zo'n

[p. 69]

personage ‘echt’ bestaat. Het is een betrekkelijk eenvoudig principe, waar Campert met zijn ietwat huiverige fascinatie voor het toneel wel eerder mee heeft gespeeld en dat op zichzelf niet nieuw is, maar dat in deze toepassing tot een heel bijzonder resultaat heeft geleid.

In Somberman's actie gaat Campert een stap verder. Somberman, een van de handpoppen uit de kast van Wie doet de koningin? krijgt de kans zich te ontwikkelen tot een volledig personage. Hij krijgt een verleden. Zijn werkende vrouw heeft nu een naam, Bezig, en een werkkring, receptioniste in het Greenback Hotel, waar Amerikaanse en Japanse toeristen voortdurend en meestal terecht vrezen dat ze te veel moeten betalen. Domoor blijkt een vriend, en de plaats waar Somberman zelf gewerkt heeft wordt een inmiddels geblindeerd en slooprijp groot Warenhuis. Er ontwikkelt zich een intrige. Somberman komt in contact met een jongere generatie: de krakersleider Lubbe en diens vriend, de kunstenaar Professor Knoert (die ook al in Wie doet de koningin? voorkwam). Voor dat contact tot de eigenlijk actie leidt, die hier niet zal worden verraden, maken andere voorbijgangers hun opwachting: een zwartknippende kapper, een zachtmoedig barmeisje, een ouwe cynicus die Blufkaak heet, een oude actrice met herinneringen, een aan drank geraakte verzetsvrouw met andere herinneringen. Ook hier dus een gevarieerder gezelschap dan vroeger bij Campert gebruikelijk was.

Maar een gewoon verhaal wordt het niet. Met zo'n assortiment van hedendaagse types zou je een komische zedenschets verwachten, maar het wordt veel meer dan dat. Detail voor detail wordt het portret van de grote stad in de greep van de crisis completer, duidelijker en desolater. Het lachen vergaat de lezer; ondertussen verbreken sommige bijfiguren de beperking van hun komische rol en verwerven het vermogen te ontroeren. De ontknoping, die overigens niet op de laatste bladzij staat en maar zeer ten dele met hoofdfiguur Somberman te maken heeft is messcherp. Maar het is geen ontknoping van het soort dat al het voorafgaande doet verbleken, integendeel: het is de laatste tik die het tijdsbeeld definitief vastspijkert.

Onder de luchtige verpakking is het dus een tamelijk bittere en zeer geconcentreerde pil die het Nederlandse volk in driehonderd-vijfentachtigduizendvoud van de cpnb te slikken krijgt. Maar wel een hele goede. In de lange reeks van overwegend middelmatige boekenweekgeschenken is er geen te vinden dat meer de moeite van het lezen waard is dan dit jubileumgeschenk ter gelegenheid van de

[p. 70]

vijftigste boekenweek. Ondanks die oplaag is het daarom eerder cpnb die Campert dankbaar moet zijn dan omgekeerd. Maar het grootste voordeel is voor de lezer die het niet bij dit boekje laat, maar er de aanleiding in vindt om door te dringen in het hele werk.

‘Grimmige waarheid in luchtige grappen’. Uit de Volkskrant, 8 maart 1985.

* ‘Een tekst die trefzeker in de beurse plekken van onze samenleving snijdt’ een ‘prachtig Boekenweekgeschenk’, een ‘literair cadeautje’, een ‘gouden greep’, een ‘mooie novelle’, een ‘perfect in elkaar gezette roman’. De kritiek was eensluidend enthousiast over schrijver en geschenk. Slechts De Ortolaan van Maarten 't Hart - het geschenk van vorig jaar - en De nacht der Girondijnen van Presser uit 1957 mochten van de recensenten wedijveren met Somberman's actie.
* Toevoeging (van Alfred Kossman in Het Vrije Volk): ‘Voor alle zekerheid herinner ik eraan dat de naam van de jonge revolutionair Lubbe herinnert aan het woord lubben = castreren.’
* Het Amsterdamse Werktheater speelde een bewerking van Somberman's actie op het boekenbal van 19 maart 1985; echter met minder succes.
Alle 400000 exemplaren die de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek had laten drukken, zijn tijdens de Boekenweek cadeau gedaan.