Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

Jeroen Brouwers
Winterlicht
door Gerrit Jan Zwier

De roman Winterlicht van Jeroen Brouwers begint met een ‘droom-notitie’ van de ik-figuur over Vincent van Gogh en diens schilderij ‘Korenveld met kraaien’. Een deel van deze notitie kan men letterlijk terugvinden in De laatste deur, Brouwers' omvangrijke studie over zelfmoord onder Nederlandse en Vlaamse schrijvers. De roman en de studie zijn dan ook innig met elkaar verbonden, al slaat in Winterlicht dan ook niemand de hand aan zichzelf. In de roman doet de ik-figuur geen moeite zijn identiteit te verhullen: hij woont in de Achterhoek, hij wil enkel als schrijver bestaan, hij is ten prooi aan vele angsten en hij is de auteur van De laatste deur. Deze studie bevat een bonte mengeling van feiten, meningen, stellingen en polemiek. In mijn bespreking over dit boek gaf ik als mijn mening dat de wetenschap der ‘zelfmoordkunde’ niet verrijkt werd met dit boek, maar de literatuur wel. Vooral de schrijversportretten van vaak volslagen vergeten auteurs, waren een (droevig) genot om te lezen.

[p. 59]

In zijn hoedanigheid van schrijver vereenzelvigde hij zich met zijn dode collega's, met hun ‘eigenaardigheden, angsten, depressies, verslavingen en gekten’. Juist deze marginale schrijvers hadden zijn belangstelling en wekten zijn deernis op. Behalve sympathie, was er ook de angst om zelf tot dit leger der vergetenen te horen. Winterlicht nu, is een roman over die angst. De allesbeheersende angst van iemand dat zijn naam ‘een niets betekenende klank’ zal zijn, ‘even onbelangrijk als de plof op aarde van een peer die uit een boom valt’; dat niemand weet wie hij is, wanneer zijn naam in de rouwadvertenties vet staat afgedrukt. ‘Ik wil niet in de tijd verdwijnen’, staat er op bladzijde 179. ‘Ik verzet mij tegen de definitieve vervaging, ik heb geleefd en heb voetafdrukken nagelaten, ik was aanwezig, mijn ambitie was de dood te slim af te zijn. Ik haast me, ik haast me’. Hij wil niet, zoals zijn vader, van de aardbodem verdwijnen, zonder iets zinvols en waardevols te hebben nagelaten.

Wat Brouwers in de levensgeschiedenis van sommige perifere schrijvers zo trof en boeide, is dat zij een leven lang boeken bleven schrijven die bijna niet werden besproken en bijna niet werden gelezen. Tijdens hun leven noch na hun dood, werd hun oeuvre opgemerkt. Het was net alsof zij nooit iets hadden geschreven. Jacob Voorlandt is zo'n schrijver, een man die tientallen boeken op zijn naam heeft staan, die in geen enkel naslagwerk en bibliotheek te vinden zijn. Zie hier het doopceel van een mislukt auteur: ‘veel van zijn werk had hij in arren moede in eigen beheer “het licht doen zien”: - alle uitgevers hadden hem na twee, drie titels in de steek gelaten en de voorraden van zijn werk verramsjt of meegegeven met de oudpapierbaas’. De hoofdpersoon neemt het in Winterlicht op zich het requiem voor Jacob Voorlandt te schrijven. ‘Alles Vergängliche ist nur ein Gleichniss’, luidt een van de motto's van de roman, en dat herinnert ons eraan dat de wereld van beschrijver en beschrevene veel met elkaar te maken hebben - in feite schrijft de hoofdfiguur tevens zijn eigen requiem.

De naam ‘Voorlandt’ heeft al een symbolische lading, zoals heel deze roman op een wat al te overdadige wijze is volgestopt met symboliek - het ‘voorland’ van Brouwers' alter ego is de eenzaamheid, de vergetelheid, de dood. Net als Brouwers, heeft de hoofdpersoon vroeger bij een uitgeverij gewerkt. Hij leest daar de ongevraagde manuscripten die er wekelijks bij dozijnen binnenkomen. Geen wonder dat hij een cynische kijk op het aanwezige schrijftalent en

[p. 60]

zijn eigen bezigheden heeft ontwikkeld. De lector van een uitgeverij, zegt hij, is de enige échte kenner van de literatuur in een bepaald tijdvak, want hij heeft ook weet van ‘bellettrie’ die nooit in de boekhandel is verschenen. In zijn hoedanigheid van beroepslezer krijgt hij ook een manuscript van de hem onbekende Jacob Voorlandt onder ogen en hij is voldoende door de wol geverfd om te beseffen dat hij eindelijk iets talentvols in handen heeft gekregen. Een bezoekje aan Voorlandt maakt duidelijk dat deze niet, wat de lector gehoopt had, voor een debutantenprijs kan worden aangemeld. Door hem de tientallen boeken te tonen, die in een oude beschimmelde koffer waren weggeborgen, helpt de bejaarde Voorlandt hem uit de droom. Deze schrijver wordt ons geschilderd als een vereenzaamde, vervuilde, alcoholische prater, die vaak genoeg sarcastisch uit de hoek komt, maar zijn eigen schrijverschap op geen enkele manier omlaag haalt: ‘Wie wil schrijven, zegt hij, moet uitsluitend schrijven, en vierentwintig uur per etmaal voor zijn schrijverij, en voor niets anders, beschikbaar zijn, dag en nacht, alles wat hij doet of meemaakt in het teken stellend van het oeuvre dat hij maakt.’ Voorlandt is de man die de lector aanzegt om zijn cynische baantje op te geven en zijn leven een hogere bestemming te geven, die van schrijver dus. Hij volgt dit advies op en het is als schrijver dat hij, jaren later, aan de overleden Voorlandt terugdenkt. Hij is dan 43 jaar, ‘die ellendige leeftijd tussen verleden en toekomst, waarin men zijn balans moet opmaken... dat leven dat op zekere dag voor meer dan de helft voorbij is en veranderd blijkt te zijn in een schots en scheef opgetrokken spookhuis waar het licht in vreemde hoeken binnenvalt en de geur van schimmel zich op alle dingen heeft vastgezet.

Van slecht verlichte, schimmelige woonvertrekken is in de roman veelvuldig sprake. Het ruikt er naar verval, vergankelijkheid en wantalent. De hoofdpersoon merkt op zeker moment op dat kunst haar herkomst vindt ‘in een of andere slecht geventileerde onderwereld waar een kil en glansloos, winters schijnsel hangt.’ Daar wonen de ‘zwakkelingen en uitgestotenen’ die denken dat ze allen geroepen zijn, maar van wie slechts weinigen zijn uitverkoren. Voorlandt woont er, evenals de hoofdpersoon. Wat op zich juist is, want het is de taak van de schrijver om alles uit te stallen wat hij in zijn ‘kelders en onderkelders’ heeft opgedolven.

Maar wie, als schrijver, op deze wijze in het souterrain van zijn

[p. 61]

wezen aan het hozen en dreggen gaat, heeft zich daarmee nog niet aan de anonimiteit ontworsteld. Kijk maar naar Voorlandt, met zijn koffer vol verramsjte boeken. Al in Het verzonkene (1979) bracht Brouwers zijn schrijverswanhoop, die slechts een variant is van 's mensens existentiële angst, op plastische wijze onder woorden: ‘Ik ben trots op niets dat ik heb gemaakt, ik heb mijn en anderer leven vergald ter wille van de dingen die ik dacht te moeten schrijven, ik heb er mijzelf mee verbitterd en verkankerd, ik besta uit onlusten, al het door mij geschrevene gaat de weg van al het geschrevene en vervaagt soms al op het moment dat ik het schrijf’. Het literaire streven van de twee centrale figuren in Winterlicht heeft met vluchtigheid en vergankelijkheid te doen - vandaar dat Voorlandt gefascineerd wordt door wolkenluchten en dat dromen een belangrijke rol spelen in het leven van de ander.

Binnen de compositie van de roman nemen die dromen ook een eigen plaats in. In een droom leest de ik-figuur een tekst, die hij later op papier zet. Die tekst houdt verband met het boek dat hij aan het schrijven is, zijn boek over Voorlandt dus. Het wekt dan ook geen verbazing dat we sommige droomnotities uit het begin later opnieuw tegenkomen in de vorm van ‘passages uit een nog te schrijven boek’. Deze werkwijze geeft aan het geheel wel een gesloten vorm, maar zij is tevens nogal gezocht en kunstmatig. Ook de overdaad aan symboliek (wolken, dromen, souterrains, zwarte vogels, de vrouw met de zwarte kap en andere) zorgt ervoor dat de roman een hermetische indruk maakt, waarin alles naar alles verwijst, wat voor W.F. Hermans het kenmerk bij uitstek is van de klassieke roman. Het is niet zo moeilijk om op het symbolische vlak een schijn van samenhang in een boek aan te brengen; kijk maar naar schrijvers als Cees Nooteboom, Hella Haasse, Doeschka Meijsing, A.F.Th. van der Heijden en anderen, die wel weten hoe je met rituelen, mythen, klokken en scharen alles met elkaar in verband kunt brengen. De échte eenheid wordt in Winterlicht echter bereikt door de samenval tussen beschrijver en beschrevene, die beiden bladzijden zijn uit één en hetzelfde boek. De figuur van Jacob Voorlandt is prachtig beschreven, in al zijn verloedering en kwetsbaarheid, en vormt een fraai supplement op de reeks portretten uit De laatste deur. Het taalgebruik is dit keer ook minder barok en vervoerend als in vorige romans, al is de intensiteit van Brouwers' elegische toon er niet minder om geworden. In het verleden heeft men Brouwers wel verweten

[p. 62]

dat hij alleen maar met zichzelf bezig is, met zijn eigen gekweldheid en angst, en dat zijn navelstaren slechts resulteert in steeds dezelfde klaagzang. Het valt niet te ontkennen dat er in het werk van Brouwers veel herhaling zit, zowel wat zijn biografie als wat zijn ideeën betreft. Maar door zich het leven van andere schrijvers toe te eigenen, heeft hij zijn autobiografie onnoemelijk verrijkt. Zijn boek over Godfried Bomans, de portrettengalerij in De laatste deur en de biografie van Hélène Swart, de minst bekende Tachtiger, waar hij nu aan werkt, danken hun ontstaan aan Brouwers' psychologische betrokkenheid. Zo heeft ook Gerard Reve zijn eigen leven verlengd en bevrucht(!) met dat van heiligen en martelaren.

Onverdeeld positief kan ik over de roman niet zijn. Daarvoor is het boek mij te rijk aan symboliek en te arm aan ideeën. Maar ook voor mij staat het vast dat elk boek van Brouwers oneindig veel interessanter is dan driekwart van wat er verder in Nederland aan ‘schone letteren’ wordt geschreven. Al duidt hij zijn werk soms aan met ‘kladboek’ of, zoals bij Winterlicht, met ‘vergeetboek’.

‘Het leger der vergetenen’. Uit Leeuwarder Courant, 31 augustus 1984.

* ‘Vermoedelijk is dit boek voor liefhebbers van Brouwers' werk een hoogtepunt, maar tegelijk is het de roman die de bewonderaars definitief scheidt van hen die er koud onder blijven.’ (Aleid Truijens, nrc Handelsblad, 27 juli 1984).
* ‘Voorlandt is de schaduw en de angst van iedereen die van zichzelf iets moet en die bang is dat zijn ambities het zullen afleggen tegen zijn onvermogen, tegenwerking, pech, compromisbereidheid. Het is de nachtzijde van ieders illusies.’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 21 juli 1984).
Winterlicht: Een vergeetboek verscheen in juni 1984. Het stond acht maal op de lijst van de Libris Top-tien en er kwam een tweede druk.