Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

Willem Brakman
De bekentenis van de heer K.
door Willem Kuipers

Waarom gaan er in romans zoveel mensen dood? Als het eeuwige leven ergens binnen het bereik ligt, dan toch in de literatuur. De schrijver verzint alles; hij hoeft niemand van het leven te beroven. Waarom doet hij het dan toch?

Misschien krijgt hij een hekel aan sommige mensen. Dan kan hij ze - zoals tegenwoordig wel in tv-series voorkomt - uit zijn verhaal schrijven. Het meest voor de hand liggend is het dan ze te laten overlijden. Een romanschrijver kan ook zo ‘realistisch’ mogelijk willen zijn en daarom personen in zijn verhaal hetzelfde lot laten ondergaan als in ‘het gewone leven’. Hij is iets geloofwaardiger als hij de opoffering van bepaalde personages dwingend laat voortvloeien uit de handeling en haar innerlijke logica, bij voorbeeld wanneer een zeer eigenwijs persoon ondanks alle waarschuwingen, toch een duistere buurt bezoekt.

Of is er iets anders aan de hand?

Wie zich zijn eigen doden in de literatuur voor de geest haalt, en dat zijn er naar mijn gevoel altijd maar een paar, weet dat de schrijver allerlei motieven kan hebben om zich de rol van heerser over leven en dood aan te matigen, en iets anders.

Dat andere heeft hiermee te maken: de dood van een figuur, die je tijdens het lezen, en dat is tijdens het leven met zo'n figuur, ver-

[p. 55]

trouwd geworden is, die je hebt leren kennen en voor wie je sympathie bent gaan koesteren, scherpt met een hevige terugwerkende kracht alle gevoelens aan, die je hem of haar bent gaan toedragen; de dood rondt die gevoelens af, maakt dat je ze ineens bewust bent.

Je ervaart dat het sterkst als het om een onschuldig persoon gaat, want de dood is een straf en onschuldige mensen behoren niet gestraft te worden. Een beetje schrijver maakt zo'n straf ook zo wreed mogelijk (‘beestachtig’). Een voorbeeld hiervan is, zoals iedereen in deze boekenweek kan lezen, de manier waarop Remco Campert in Somberman's actie de onschuldige Domoor (de naam zegt het al) laat neersteken.

Een van de doden in de literatuur die op mij een onuitwisbare indruk heeft nagelaten is (naast Tecumseh) Josef K. Een heel boek lang wordt hij verdacht van iets waar hij zelf maar niet achter kan komen. Hij is schuldig, maar hij weet niet waaraan. Hoe meer hij tracht te doorgronden waaraan hij dan wel schuldig is, des te sympathieker wordt hij voor de lezer, die hem steeds beter begint te begrijpen, iets voor hem zou willen doen (zoals de vrouwen in dat boek), maar machteloos moet toezien hoe hij onafwendbaar zijn ondergang tegemoet gaat: het inzicht dat de lezer krijgt in zijn proces blijft voor de betrokkene een gesloten boek. Even onschuldig als op het moment dat hij wordt gearresteerd, wordt hij aan het ‘eind’ van het boek - het was onvoltooid toen Kafka stierf - door twee heren meegevoerd naar een plek buiten de stad waar ze hem afmaken. Als een hond.

Ook op Willem Brakman moet het sterven van Josef K. (en daardoor zijn hele persoon) een onuitwisbare indruk hebben gemaakt, zo zelfs dat hij dit in zijn vijftiende roman tot uitgangspunt neemt voor zijn eigen verhaal over schuld en straf. Zijn roman begint waar Kafka eindigde. In De bekentenis van de heer K. wordt de hoofdpersoon al op de eerste bladzijde opgepakt om - zo weet je als lezer, die zinnen, de sfeer en de aankleding herkent - gedood te worden.

Maar dat valt mee: in handen van Brakman blijkt Josef K. over zoveel onverwachte kracht te beschikken dat hij zijn moordenaars van zich af weet te schudden. De ‘afschuwelijke, met modder besmeurde keelwond’ en ook zijn linkerarm waarmee hij de messteken trachtte af te weren genezen; alleen zijn linkeroog blijft blind. Herstellend besluit hij, terwijl aan zijn linkerkant ‘het duister gaapt’,

[p. 56]

zijn bekentenis te schrijven. Voor de lezer van Het proces een postume bekentenis, een bekentenis d'outre tombe, van gene zijde.

Wat doet Brakman en wat bedoelt Brakman, kun je je bij een dergelijke aanpak afvragen. (Wat bedoelt de schrijver is een vraag die je in het geval van Brakman altijd moet stellen, iets wat zijn werk er bij sommige lezers niet gewilder op maakt.)

Brakman doet de lezer het leven van Josef K. uit de doeken. Deze is het ‘oerlelijke’ en onechte kind van een gerechtsfunctionaris en een vreemd geworden zuster die een kindertehuis begonnen was. Met dat kindertehuis is het niet goed gegaan. Het is in verval geraakt, je zou haast zeggen in de mate waarin de geest van zijn hoedster verduisterde, en zo komt Josef in de kost bij de bureauchef ter griffie en zijn vrouw Julie, die zich grenzeloos verveelt.

‘Voor de wet’ worden ze zijn ouders. Maar beiden stoten het rare kind af. Ze hebben wel iets anders aan hun hoofd. Ze leveren zich uit aan een wonderlijk mooie zangeres en een imposante toneelspeler, Tintorelli (een naam die herinnert aan de schilder Titorelli uit Het proces) en zo raakt het kind verzeild tussen de uitersten van het geborneerde dagelijkse bestaan, met zijn trivialiteiten, kinnesinne en verveling, en het feest van de kunst waar het individu kan stralen, boven zichzelf en anderen kan uitstijgen en de ruimte kan scheppen voor het grote gebaar. De kleine, kromme en magere K. is onzeker, angstig, beladen met schuld en gebrekkig.

Met onnavolgbare vertelkracht, die de laatste jaren bij Brakman haast tomeloos is geworden, zo dat hij er haast zelf door meegesleept lijkt, wordt in het eerste deel van de roman de wereld van K. in beeld gebracht. Het is een grillig deel, waar meer literatuur doorheen schemert dan die van Kafka (onder anderen Bordewijk in de passages over school). Het is ook een moeilijk grijpbare eerste helft door de verschuivingen van het perspectief; het zou bij voorbeeld best kunnen zijn dat K. zijn buitenechtelijke status maar verzint, want gevoel voor zijn eigen tragiek en een groot talent om te lijden kunnen hem volgens zijn schepper niet worden ontzegd.

In het tweede deel zijn de ouders verdwenen en komt K. onder de schutse van mevrouw Grubach, de naam van Josef K.'s hospita in Het proces, maar nu een advocate en tante van K. Dit deel is sterk geënt op Het proces; hier gaat het bij uitstek om de wet, om aanklacht en straf, om bekennen en bekentenissen. Dan wordt ook duidelijk waar Brakman heen wil: het bekennen is niet een aan tijd en

[p. 57]

plaats gebonden verklaring van schuld, het is een existentiële situatie, die onontkoombaar verwijst naar het schrijven zelf. Dit maakt een fundamentele behoefte van de mens zichtbaar die erin bestaat dat hij gekend wil worden door wie hij hoogacht. Letterlijk staat er aan het eind van het boek: ‘U weet dat de verteller zich altijd richt tot wie hij hoogacht, tot wie hij hoger acht.’

Daarmee geeft Brakman vorm aan zijn opvatting over het schrijverschap van Kafka, die zich in zijn ogen richtte tot de Vader, de Wet, de Almacht, ‘tot wie hij hoger achtte’, zoals hij in een interview in de Volkskrant zei, maar óók aan zijn eigen denkbeelden omtrent het schrijverschap. Brakman maakt van het bekennen theater, luisterrijk en schitterend, omdat zoals hij een van zijn personages laat zeggen ‘schuld een verdwijnende kunst (is) geworden, ze heeft zich bijna geheel teruggetrokken uit de gerechtsgebouwen om zich te vestigen in de oude stad, in concert en theater. Daar worden nog processen gevoerd.’

Zo maakt Brakman, zonder zichzelf geweld aan te doen (en gebruikmakend van de theatrale mogelijkheid die Het proces hem biedt) van De bekentenis van de heer K. een nieuw voetstuk voor Kafka en creëert hij tegelijkertijd een podium waarop bekennen, in de zin van openbaar maken van het particuliere, een intellectuele krachtmeting wordt, dank zij het artistieke gehalte (dit in tegenstelling tot het beeld van onze tijd waarin de ‘bekentenissen’ je om de oren vliegen en het openbare haast geheel privé dreigt te worden). Bekennen als kunst. Het kan niet anders of dat moet voor Josef K. (opnieuw) slecht aflopen, en inderdaad, op de laatste bladzijde dienen zich (weer) zijn beulen aan. Met ‘griezelige bereidwilligheid’ laat Brakman K. zich nu opofferen, maar niet nadat hij een van de moordenaars heeft laten zeggen: ‘Nu dat andere nog, op eigen verzoek overigens, maar dat gelooft geen hond.’

Wat was dat andere?

Ik denk het verzoek van Kafka aan zijn vriend Brod zijn werk te vernietigen. Wie en wat een schrijver ook allemaal wil laten creperen, zijn werk nooit. Dat is de kern van deze bekentenis, die daardoor vooral ook Brakmans bekentenis is geworden.

‘En weer slaan de beulen toe’. Uit de Volkskrant. 29 maart 1985.

[p. 58]

* ‘De leugens van de literatuur - daar ligt de schuld van Brakmans Josef K. In zijn bekentenis was hij een schrijver, een omdraaier.’ (Frans de Rover, Vrij Nederland, 16 maart 1985).
* ‘Tijdens de voortgang van het verhaal wordt steeds duidelijker dat er geen verschil bestaat tussen bekennen en ontkennen van schuld.’ (Bob den Uyl, Haagsche Courant, 26 april 1985).
* ‘De laatste mogelijkheid voor de heer K. is dat hij het bekennen spéélt. Hij speelt de schuldige. Helemaal volgens Diderot: een toneelspeler die werkelijk huilt is een slecht toneelspeler, maar hij brengt de boodschap wel over. Iets dergelijks gebeurt er met mijn Josef K. De pater bij wie hij biecht zegt: “Ik ben een toneelpater.” En Josef K. speelt hem en brengt ten slotte toch nog iets over van ware schuld, want hij wordt ervoor ter dood gebracht.’ (Willem Brakman in De Tijd. 24 mei 1985).
De eerste druk (gebonden) en tweede druk (paperback) van De bekentenis van de heer K. verschenen tegelijkertijd in maart 1985.