Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

[p. 49]

Gerard den Brabander
Verzamelde verzen
door Peter Nijmeijer

Toen Gerard den Brabander in 1968 op zevenenzestigjarige leeftijd stierf, stierf eigenlijk de belangstelling voor zijn poëzie met hem. In 1966 had De Bezige Bij zijn zeer onvolledige Verzamelde gedichten gepubliceerd, maar toen de laatste exemplaren daarvan verdwenen waren was er van Den Brabanders poëzie lange tijd niets meer in druk te krijgen. In 1980 verscheen bij Pegasus nog Rembrandt, de monsters en andere verzen (naar een manuscript uit 1955, dat om ‘onverklaarbare’ redenen was zoekgeraakt), een dunne bundel, met voor het merendeel gelegenheidswerk, die nauwelijks werd opgemerkt.

Het merkwaardige is dat hoewel de poëzie van Den Brabander totaal vergeten lijkt, de figuur van de dichter in vele anekdotes voortleeft. In die anekdotes wordt hij meestal de laatste der bohémiens genoemd, een dichter die meer in het café vertoefde dan achter de schrijftafel. Niet dat dat voor Den Brabander enig verschil maakte, hij schreef zijn gedichten toch meestal in het café. Wanneer hij slecht bij kas zat - en dat was meer regel dan uitzondering - schreef hij op bestelling een kwatrijn voor wie hem maar op een borrel trakteerde. De anekdotes rond Den Brabander gaan dan ook vaker over zijn drankzucht dan over zijn poëzie. Er werd van hem een beeld geschapen van een poète maudit, van iemand die door zijn dichterschap als mens ‘gedoemd’ was.

Ik heb het gevoel dat de hardnekkigheid waarmee dit romantische beeld aan zijn persoon is blijven kleven de waardering voor zijn poëzie in de weg heeft gestaan. Het is alsof die poëzie daardoor niet helemaal serieus genomen kan worden. In ieder geval komt hij er in alle recente bloemlezingen (Komrij, Warren, Dichters van deze tijd) karig af. Hij staat er steevast met drie gedichten in, een aantal dat voor vergeten dichters lijkt te zijn gereserveerd.

De meeste generatiegenoten van Den Brabander (Bertus Aafjes, Jac. van Hattum, Ed. Hoornik) komen er al even karig af, zodat je gerust van een vergeten generatie kunt spreken. Helemaal toevallig

[p. 50]

is dat natuurlijk niet. De gedichten van vooral Aafjes en Van Hattum zien er wel erg bleek uit vergeleken bij de hoogtepunten van de vooroorlogse poëzie (Nijhoff, Slauerhoff, Achterberg), terwijl ze na de oorlog letterlijk achterhaald werden door de poëzie van de Vijftigers. Vasalis is eigenlijk de enige van deze generatie die weer volop in de belangstelling is gekomen al wordt er de laatste jaren in de literaire tijdschriften ook met enige regelmaat over het vroege werk van Aafjes geschreven.

Het past een beetje bij de langzaam groeiende belangstelling voor de poëzie van vóór de Vijftigers (sommigen zullen zeggen ‘de restauratie’ van die poëzie, maar dat lijkt me wat voorbarig), dat nu bij Van Oorschot de Verzamelde verzen van Den Brabander zijn verschenen. Deze ruim achthonderd bladzijden tellende dundruk-uitgave is verzorgd door C. Bittremieux, die zeker wat de tekstverzorging betreft goed werk heeft verricht. Hij kiest steeds voor de laatste tijdens het leven van Den Brabander gepubliceerde versie. Daarnaast heeft hij veel ongebundelde gedichten opgenomen, zodat deze verzamelbundel drie keer zo dik is als de Bezige Bij-uitgave.

Toch bevat Verzamelde verzen niet alle gedichten van Den Brabander. Bittremieux schrijft in zijn verantwoording zelf al dat het nog maar de vraag is of de afdeling ‘Verspreide verzen’ volledig is. Den Brabander publiceerde vooral in zijn laatste jaren veel in dagen weekbladen, jaarboeken en obscure tijdschriften, en het is niet waarschijnlijk dat al die gedichten nu boven water zijn gekomen. Hetzelfde geldt voor de afdeling ‘Nagelaten verzen’. Bittremieux ontving - na een oproep - een paar honderd manuscripten (in handschrift of typoscript) van gedichten die Den Brabander had weggeschonken. Maar Den Brabander was zo scheutig met het weggeven van teksten dat vermoed moet worden dat de afdeling allesbehalve volledig is. Het gaat hier trouwens vaak om gelegenheidswerk. Ik vraag me dan ook af of Bittremieux er verstandig aan gedaan heeft om al deze nagelaten gedichten in Verzamelde verzen op te nemen. En dat terwijl hij in zijn verantwoording schrijft dat betwijfeld moet worden of Den Brabander zelf alles wat wel opgenomen is drukrijp zou hebben geacht.

Bittremieux' milde houding ten opzichte van het nagelaten werk valt nauwelijks te rijmen met zijn veel strengere opvatting over Den Brabanders eerste gepubliceerde bundel Vaart. Den Brabander had deze bundel in 1932 op eigen kosten laten drukken. Terecht neemt

[p. 51]

Bittremieux slechts vier gedichten uit deze omvangrijke bundel op omdat die vroege poëzie ‘ternauwernood iets meer dan een voorstadium van het dichterschap’ is.

De bundels na Vaart zijn wel integraal opgenomen. Wie die bundels nu achter elkaar leest valt het op dat Den Brabander er tot Materie-man (1940) over gedaan heeft om de invloed van voorlopers en tijdgenoten enigszins van zich af te schudden. In bundels als Cynische portretten (1934), Gebroken lier (1937) en Opus 5 (1937) lijkt zijn poëzie beurtelings op de parlando-gedichten van Du Perron en op de sociaal bewogen en berijmde levenswijsheden van Hoornik en Van Hattum, met wie hij in 1938 de gezamenlijke bundel Drie op één perron publiceerde.

Den Brabander was in die tijd nog in vaste dienst bij de ptt (hij zou zijn betrekking in 1943 opgeven). Soms krijg je het gevoel dat veel van zijn gedichten van vóór 1940 een wat moedwillige reactie waren op wat hij als burgerlijke schijnheiligheid ervoer, al moet gezegd worden dat een flinke dosis zelfironie zijn gedichten vaak redt. Soms was zijn poëzie uitgesproken hard of brutaal voor die tijd, zoals zijn erotische gedichten, die door W.L.M.E. van Leeuwen ‘plat’ en ‘onsmakelijk’ werden genoemd. Bij alle heersende ondergangsgevoelens aan het eind van de jaren dertig vroeg Den Brabander zich af: ‘Is erotiek het enige hemelrijk?’ Het was een eerste aanwijzing dat hij op zoek was naar iets absoluuts, naar iets dat reëel was en toch boven de realiteit van zijn tijd uitsteeg. Dat klinkt natuurlijk wat pathetisch, maar in zijn tijd was er niemand die erover viel. Wat niet wegneemt dat de toon van zijn gedichten nu wel eens verouderd aandoet.

Typerend voor Den Brabander is dat hij zich tot Materie-man bijna uitsluitend van het sonnet bediende. Hij is daar wel eens op aangevallen door Hendrik de Vries (in een recensie uit 1947). De Vries vond het sonnet ‘sinds tientallen jaren het beproefde middel om vorm op te dringen aan ingevingen die zelfstandige vormkracht missen’. De Vries' bewering gaat zeker op voor de ergste vorm van achterkamersonnetten uit die tijd, maar ik denk dat hij toch voorbijging aan wat de essentie van Den Brabanders thematiek is. Die thematiek bevindt zich op de grens van vrijheid en gebondenheid. Zonder gebondenheid kon Den Brabander de vrijheid niet aan, en zonder een gebonden vorm zouden zijn gedichten, zeker met zijn neiging tot pathetiek, aan zeggingskracht hebben ingeboet. Iets

[p. 52]

daarvan is te zien aan de lange balladeachtige gedichten in Verzamelde verzen, die Den Brabander terecht nooit heeft gebundeld.

Den Brabander zou tot halverwege de jaren vijftig sonnetten blijven schrijven, al schreef hij vanaf Materie-man - het eerste hoogtepunt in zijn oeuvre - ook korte gebonden gedichten. Hoornik heeft het thema van Materie-man eens omschreven als dat van een man ‘die met de wereld en met zichzelf hopeloos overhoop ligt en voor wie misschien alleen het dichterschap nog een positieve waarde heeft, tot ook dit illusie blijkt’. Die tweeledigheid blijkt impliciet uit een van de belangrijkste gedichten uit deze bundel, ‘De centaur’, waarvan het eerste kwatrijn luidt:

Ten halve god, maar door het beest gedragen;
het hoofd in wolken, poten op de aard,
zing ik het leven, door de wilde staart
gegeseld tot een dierlijk welbehagen.

Het gedicht eindigt wat overmoedig, met de dichter die vertrapt ‘die mijn liedren knotten wil’, maar in de aanhef klinkt duidelijk het dilemma door dat Den Brabanders poëzie zal blijven bepalen: half god en half beest, poëzie tegenover leven, absoluut tegenover relatief.

Na Materie-man schreef Den Brabander zijn belangrijkste gedichten tussen 1944 en 1948, gedichten die zouden worden gebundeld in De holle man (1945), De stenen minnaar (1946) en Morbide Mei (1948). Uit de gedichten van de cyclus De holle man, die nog in 1944 zijn geschreven, blijkt een soort averechtse overgave. Het is alsof Den Brabander in deze gedichten uit de machteloze woede over de totale vernietiging in de wereld anno 1944 nog iets positiefs wilde peuren.

Is het in De holle man het beest uit ‘De centaur’ dat de overhand heeft, in De stenen minnaar richt Den Brabander zich meer op de god:

Dichters moeten de minnaars uit zich weren
willen zij naakt gelijk de goden zijn.

Alleen ‘versteende’ minnaars kunnen het absolute bereiken. Poëzie overwint erotiek, en daarmee is de bundel een oefening in zelftucht. Alleen blijkt uit sommige gedichten in De stenen minnaar, maar

[p. 53]

vooral uit de gedichten die Den Brabander na deze bundel publiceerde, dat het absolute een wensdroom moet blijven. Toch is ook het tegenovergestelde, het ‘aan den vleze verknechten’, zoals het in een van de Parijse sonnetten heet, een soort slavernij. ‘God’ en ‘beest’, ‘vrijheid’ en ‘gebondenheid’, het zijn de twee polen die samen Den Brabanders hoofdthema uitmaken. En het zijn ook polen die nauwelijks met elkaar te verzoenen zijn, al wil het rijm in de poëzie ze nog wel eens - tijdelijk - bij elkaar brengen. In De stenen minnaar slaagt Den Brabander erin juist het onvermogen om de tegenstellingen definitief op te heffen op een aangrijpende manier te verwoorden.

Dit hoofdthema werd door Den Brabander het beste in zijn poëzie van vóór 1950 uitgewerkt. Daarna ging het snel bergafwaarts met de kwaliteit van zijn gedichten. In Oefening in eenzaamheid (een bundel met een karakteristieke titel) staan nog enkele goede gedichten, maar vooral de verspreide en nagelaten gedichten zijn soms zo banaal of onbenullig dat het schaamrood je naar de kaken stijgt. Natuurlijk voegt de publikatie van deze nieuwe gedichten iets toe aan het beeld dat we van Den Brabander hebben. Maar ik ben bang dat ze het hardnekkige etiket van ‘poète maudit’ slechts bevestigen.

Toch zou ik ook zonder deze tot nu toe onbekende verzen de vraag of Den Brabander nu wel of niet een belangrijke dichter was (of voor de Nederlandse poëzie is geweest) zowel met ja als nee beantwoorden. Ja, als het om de poëzie gaat die hij tussen 1940 en 1950 publiceerde. Nee, als het gaat om de poëzie die hij vóór 1940 en na 1950 publiceerde.

De tweede Den Brabander is niet meer dan een ‘minor poet’. De eerste is in mijn ogen een ‘major poet’, die zich tot zijn generatiegenoten verhield als een randfiguur. Hij was van zijn generatie ook de enige die na de oorlog kwam met indrukwekkende nieuwe gedichten, die in zekere zin ook van invloed zijn geweest op een aantal Vijftigers (Elburg, bij voorbeeld). Het is jammer dat het nieuwe werk in Verzamelde verzen voornamelijk aantoont dat Den Brabander zich in zijn laatste jaren niet heeft kunnen onttrekken aan zijn neiging tot pathetiek en het schrijven van iets te snel verteerbare puntdichten.

‘Verzamelbundel Den Brabander omspant zijn verval en bloei’. Uit de Volkskrant, 4 januari 1985.

[p. 54]

* ‘Het neemt niet weg dat ik de verspreide en nagelaten gedichten niet graag had willen missen, ongeacht hun “poëtische waarde” (die ik in sommige gevallen aan mijn laars lap) al was het alleen maar omdat Den Brabander voor mij de intrigerende figuur is gebleven die hij ook bij zijn leven voor mij was.’ (Adriaan Morriën, Vrij Nederland. 23 februari 1985).
* ‘De poëzie van Gerard den Brabander is zo dood als een pier.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post. 26 januari 1985).
De verzamelbundel van Den Brabander verscheen in december 1984.