Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

J.M.A. Biesheuvel
Reis door mijn kamer
door Aleid Truijens

‘Wat zijn er toch veel mensen,’ laat Biesheuvel de hoofdpersoon in een van zijn eerdere verhalen zeggen, terwijl deze het telefoonboek doorneemt, ‘het is gewoon om gek van te worden.’ Zo'n gemeenplaats moet letterlijk genomen worden wanneer zij geuit is door Biesheuvel of een van zijn personages. De lezer wordt erdoor herinnerd aan de vele beschrijvingen van zijn angstaanvallen, vaak veroorzaakt door de aanwezigheid van te veel vreemde, mogelijk slechte mensen, die bij hem de lust oproepen zich op de wc het hart te doorsteken. Maar Biesheuvel heeft een verstandige vrouw, die hem dan aanraadt zich in een kamertje op te sluiten tot het vrolijke gekwetter van de feestgangers verstomd is.

[p. 46]

Om ‘de gevaren van de grote wereld’, angst en chaos, te bezweren, trok Biesheuvel zich zo'n twaalf jaar geleden terug op zijn kamer om zijn absurde fantasieën, de verhalen over het zeemansleven en zijn worstelingen met de God van zijn jeugd van zich af te schrijven. Naarmate er meer verhalen verschenen, verminderde gaandeweg de rol van de ‘grote wereld’ en werd de kolderieke humor minder wanhopig. Al ligt ook in de latere verhalenbundels de angst steeds op de loer, er leek toch een delicaat evenwicht te zijn ontstaan in het leven van de herboren Biesheuvel: een tevreden pijproker, gelukkig met zijn vrouw in hun houten huisje, met hond en poezen, omringd door betrouwbare vrienden, aan wie hij tijdens het drinken van een glaasje Campari graag mooie verhalen vertelt.

‘Als het allemaal goede bekenden zijn,’ vertelde Biesheuvel eens in een interview met K.L. Poll in deze krant, ‘is er niets aan de hand. Dan voel ik me als een boer die zijn eigen bietenveld overziet, alle bieten keurig netjes op een rij, tot aan de horizon toe.’ Adviezen van de bewoners van zijn bietenveld slaat Biesheuvel niet in de wind. Zo vergeleek zijn vriend en godheid Karel van het Reve het werk van Biesheuvel eens met dat van Tsjechov; Biesheuvel schreef daarop een verhaal getiteld ‘De bruid’. De vriend die in Biesheuvels nieuwste verhalenbundel Reis door mijn kamer optreedt als ‘de beroemde voetballer Jan Fontijn’ schreef in 1981 een recensie in Vrij Nederland van Duizend vlinders. Hij wees daarin op Biesheuvels ‘vriendelijk manipuleren’ van de lezer door middel van het ‘domesticatie-procédé’. Biesheuvel speelt in zijn verhalen graag de gezellige gastheer die de lezer deelgenoot maakt van knusse details van zijn huiselijk leven: de nukken van het hondje Mikkie, zijn voorkeur voor stropdassen en voor plassen in de wasbak. ‘Als hij de lezer eenmaal getemd heeft,’ schrijft Fontijn, ‘dan kan hij alles met hem doen. Biesheuvel voert hem de wijde, fantastische wereld in, waar de werkelijkheid dikwijls verpletterend is.’ Fontijn noemt de achttiende-eeuwse Xavier de Maistre als aartsvader van dit ‘stilstaand reizen’. De schrijver liet in Voyage autour de ma chambre de lezer tweeënveertig dagen door zijn kamer reizen; ieder meubelstuk of snuisterij heeft een eigen geschiedenis of kan het vertrekpunt vormen voor een reis van de verbeelding.

Fontijns vergelijking werkte als een voorspelling. Nu, enkele verhalenbundels later, is Biesheuvel al zozeer ‘gedomesticeerd’ dat hij een voor zijn doen lang verhaal van zo'n zeventig pagina's kan schrij-

[p. 47]

ven met de bovengenoemde titel. Na ieder uitstapje in ‘de verpletterende werkelijkheid’ keert Biesheuvel in dit verhaal weer bliksemsnel terug naar zijn vertrouwde omgeving: zijn studeerkamer. Er zijn zo verwarrend veel mensen en dingen, dat zelfs de dingen van één mens, Biesheuvel, bijeengebracht in één kamer, een overstelpende hoeveelheid materiaal kan opleveren: ‘Op mijn wekker is het nu twee uur, elektriciteit, klokjes, water, het bureaublad, de pennen, mijn gedachten, het geratel van de machine, de zware stilte van de nacht, is dat allemaal niet een wonder?’ Voor trouwe Biesheuvel-lezers is het een bekende wereld, die kamer, slechts verlicht door één lamp, waarin de schrijver op zijn Remington uit 1912 zit te tikken. Veel personages en gebeurtenissen uit het werk zijn door een of ander attribuut in Biesheuvels kamer vertegenwoordigd: Marilyn Monroe (zij heeft Biesheuvels taak als Verlosser overgenomen: ‘Die vrouw is voor mij de Maria of Jezus van onze tijd, miljoenen mensen over de hele wereld hebben haar net zo lang begluurd tot ze stierf), Nabokov, vroeger de Duivel, nu een ‘geniale grappenmaker’, Karel van het Reve, de gereformeerde schrijfster tante Jacoba M. Vreugdenhil, Charlotte Mutsaers, zijn pleegkinderen, allemaal zijn ze in de vorm van een boekje, portret, of geschenk in de kamer aanwezig, zodat ze, door Biesheuvel gearrangeerd, een beetje familie van elkaar zijn geworden: ‘Eén zo'n kamer, dat zou de hele wereld kunnen zijn.’

Biesheuvels stijl leent zich perfect voor een onderhoudende beschrijving van zo'n tocht van de boekenkast naar de lamp. Zoals gewoonlijk slaat hij, babbelend als een vriendelijke oom, het ene zijpad na het andere in. Reis door mijn kamer bevat veel kleine verhaaltjes, over Eva, de hongerwinter, het horloge van zijn vader, een angstaanval in Engeland, een geestverschijning in Frankrijk, en nog veel meer. Hierdoor ontstaat een ingewikkelde verhaalstructuur, die echter geen moment een ingewikkelde indruk maakt; we komen altijd vanzelfsprekend bij het uitgangspunt terug. De lezer mag lui onderuit zakken, want de verteller verstaat zijn vak.

‘De studeerkamer’ vormt ook het bindmiddel voor de hele bundel, die naast het titelverhaal nog zeven andere verhalen bevat. Voor de blind geworden schrijver in ‘Geluk van een blinde man’ zijn de spulletjes op zijn bureau de herkenningspunten die hem terugvoeren naar zijn oude schrijversleven. In ‘In den vreemde’ verlaat de Poolse schrijver Jan Potocki de veilige wereld van vrouw en studeerkamer. Een grote fout, want in Amerika loopt hij de Dood tegen het lijf, die

[p. 48]

hem nog luttele dagen te leven gunt. Er staat hem niets anders te doen dan zich over te geven aan de verleidelijke jeugdliefde Suzan, die hem vroeger op school vertalingen van moeilijke Ovidius-passages influisterde, zoals Marilyn Monroe dat bij Biesheuvel deed. Biesheuvel verlaat zijn studeerkamer in ‘De toneelspeler’ om in de schouwburg verpozing te zoeken, maar ziet op het toneel ook al een schrijver in zijn studeerkamer zitten, tussen Biesheuvels eigen attributen: ‘dat alles maakte me haast gek van verbazing’.

Een klein, behaaglijk universum, waarin de gevaren beperkt zijn tot de muizenissen in het hoofd van de schrijver onder zijn lamp, zoals de toch weer opduikende aanvallen van solipsisme: ‘Besta ik eigenlijk wel, of ben ik vanmorgen helemaal nieuw, met een nieuwe wereld om me heen, met al mijn herinneringen in mijn hoofd, met de beelden van mijn vrienden die ik me voor de geest kan halen voor het eerst geboren?’ Ik hoop dat dit eenzame verblijf, de kamer waarin alle twaalfhonderd verhalen keurig in mappen liggen opgeslagen, niet het logische eindpunt in Biesheuvels ontwikkeling vormt. ‘Biesheuvel herhaalt zich’ lees ik al jaren. Natuurlijk, Biesheuvel blijft steeds dezelfde aimabele kletskous, en zijn vriendenkring kennen we nu wel. Maar er zijn weinig schrijvers bij wie herhaling niet meteen verveling betekent.

‘Een klein, behaaglijk universum’. Uit nrc Handelsblad, 5 oktober 1984.

* ‘Heeft men sympathie gekregen voor en verwantschap ervaren met het levensgevoel dat zo onnavolgbaar onder woorden wordt gebracht door deze joviale flaneur langs de rand van de angst, dan zal men net als ik naar zijn nieuwe boek blijven grijpen, al schrijft hij er zo nog twintig.’ (Aad Nuis, de Volkskrant. 28 september 1984).
* ‘In iedere hangmap hangt een verhaal, zo laat Biesheuvel ons weten. Zijn uitgever heeft hem echter aangeraden de markt niet te overvoeren. Het begint er de laatste jaren aardig op te lijken.’ (Douwe de Vries, Friesch Dagblad. 8 december 1984).
* ‘Volgens eigen zeggen heeft Biesheuvel nog twaalfhonderd verhalen in voorraad. Keurig opgehangen in mappen wachten zij op publikatie. Voor ons moet dat een geruststellende gedachte zijn: ieder jaar komt er tenminste één goed boek uit: Biesheuvels nieuwste.’ (Wim Vogel in het Haarlems Dagblad. 17 oktober 1984).
Van Reis door mijn kamer, verschenen in september 1984, waren eind juli 1985 30000 exemplaren verkocht. Het had tot die tijd vijf maal op de lijst gestaan van de Libris Top-tien.