Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

[p. 42]

J. Bernlef
Hersenschimmen
door T. van Deel

Dat romanschrijven een soort onderzoek is met behulp van de verbeelding, laat Bernlefs nieuwste boek Hersenschimmen zien. Het verschijnsel dat hij erin wil uitbeelden staat vrij algemeen bekend als dementie, maar wat deze stoornis precies inhoudt voor degene die hem heeft, is moeilijk voor te stellen.

In Hersenschimmen wordt een poging ondernomen om het dementeringsproces van binnenuit te beschrijven. Dat is een riskante onderneming, want het moet uit de aard der zaak geen levensechte, maar een artificieel doeltreffende uitdrukking worden van wat men zich kan indenken dat dementeren is.

Bernlef beschouwt dementie als een vroegtijdig afscheid van de wereld, een vertrek uit een werkelijkheid waarin herinneringen in een zinvol verband staan, oorzaken gevolgen hebben, de nacht volgens de klok op de dag volgt, - en al die dingen meer, op grond waarvan mensen verstandelijk en emotioneel met elkaar samenleven. De bejaarde man die hij in het boek laat denken, begint ogenschijnlijk gewoon, hij staat voor het raam van zijn huisje in Gloucester - gelegen boven de Amerikaanse stad Boston -, hij ziet de besneeuwde weg en vraagt zich af waar de schoolkinderen blijven. Zijn vrouw maakt hem er dan op attent dat het zondag is.

Vanaf dit eerste foutje gaat het bladzij na bladzij steeds fouter wat tijd en ruimte aangaat in het hoofd van de man. Hij denkt dat het ochtend is, maar het is middag, hij handelt nú volgens een plotselinge herinnering aan tóen. Hij wijt deze warboel, die hem zelf af en toe ook opvalt, aan de sneeuw: ‘Het komt door de sneeuw (...), die monotonie, als alles wit is om je heen vallen de verschillen weg. Ik verlang best naar de lente, jij niet?’ Maar zijn geheugen takelt snel af, hij leeft niet steeds meer in het nu, maar veronderstelt geregeld de aanwezigheid van zijn, al dode, vader en moeder.

Bernlef heeft met veel gevoel voor structurele finesse dit oude echtpaar, uit Holland afkomstig, geplaatst in een wat afgelegen Amerikaans gebied dat bovendien van sneeuw is voorzien. Beide ge-

[p. 43]

gevens spelen een belangrijke rol in het boek. De man is weliswaar tweetalig maar gaandeweg wordt het Amerikaans hem vreemder en ten slotte gelooft hij zelfs met de Amerikaanse bevrijders van doen te hebben op bevrijdingsdag. De sneeuw met z'n sporen geeft aanleiding tot allerlei overwegingen met betrekking tot oorzaak en gevolg. De vrouw zegt tegen een vriendin (en de man hoort dat, vandaar dat wij het weten): ‘Ik ben bang dat hij zijn hele leven aan het vergeten is.’ Dat is ook zo, zelf heeft hij het gevoel lek te zijn, ‘zoek te raken of te verdwalen’: ‘Iedere dag verdwijnt er wel iets, iedere dag wel iets. Overal lekt het.’ En elders denkt hij het op een lucide moment zo: ‘Een soort zeeziekte lijkt het wel. Onder dit leven woelt een ander waar alle tijden, namen en plaatsen door elkaar heen spelen en waarin ik als persoon al niet meer besta.’

De persoon om wie hij het meest geeft, zijn vrouw, raakt uit zijn gezichtsveld, hij herkent haar soms niet, en het is precies hun relatie en de ontbinding daarvan (zijn vertrek eruit, om zo te zeggen) waar Bernlef de nadruk op legt en dat tot de meest emotionerende kanten van het boek behoort. Hersenschimmen heeft als motto twee versregels van Philip Larkin: ‘A touching dream to which we all are lulled/But wake from seperately.’ Jan Eijkelboom vertaalde ze als: ‘Een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd en elk apart uit wakker wordt.’ Ze zijn afkomstig uit het lange gedicht The building, dat over een ziekenhuis gaat, en ze slaan in het algemeen op de werkelijkheid, of het leven. Zijn ‘apart’ uit de ‘droom’ ontwaken, wat de man al dementerende doet, laat een verbijsterde vrouw aan zijn zijde achter.

De manier waarop Bernlef een indruk probeert te geven van het reddeloos verlies van greep op tijd en ruimte, is ronduit meesterlijk. Tenslotte zijn wij, gedurende de lectuur van het boek, getuige van wat zich in het hoofd van de man afspeelt, wij weten wat hij eerst nog wist, maar even later al weer vergeten is, wij zien de tegenspraken, wij horen anders wat zijn vrouw hem zegt, wij zijn kortom in staat zijn afscheid te analyseren. Zo roert het bijzonder, als we hem tegen zijn huilende vrouw horen zeggen: ‘Ik ben bij je. Wat er ook gebeurt, ik ben bij je. We zullen eraan moeten wennen dat onze wereld kleiner geworden is, dat je steeds minder mensen ziet, dat je schrikt als de telefoon gaat, dat alle dagen op elkaar gaan lijken. Maar wij hebben elkaar, Vera, vergeet dat niet.’

Zulke dramatische momenten staan er veel in het boek, dank zij

[p. 44]

het onderwerp en Bernlefs sensibele, perfect ingehouden stijl. Met groot romantechnisch vernuft schakelt hij de gebeurtenissen zo aan-een dat we niet alleen inzicht krijgen in het proces van verlies van tijd-en-ruimte-besef, maar ook in het voorbije leven van de man, zijn jeugd, zijn verliefdheden, zijn kinderen en zijn werk. Strak en doelmatig voert Bernlef enkele gegevens uit het vroegere leven van de man in, waardoor de noodzakelijke verwarring van tijden en ruimte reliëf krijgt.

Wie het boek openslaat en het slot doorbladert, ziet de geest van de man al naar de vorm dementeren. De zinsbouw neemt in welgevormdheid af, de alineas worden klein en gescheiden door wit, de man denkt over zichzelf in de tweede of derde in plaats van de eerste persoon. Zijn wereld is de ruimte waarin hij zich bevindt, er is nauwelijks nog sprake van tijdsbesef. Hij is dan opgenomen in een inrichting en als hij bezoek krijgt van zijn vrouw, blijkt uit niets dat hij haar herkent: ‘de stem van een vrouw en je luistert... je luistert met gesloten ogen... luistert alleen maar naar haar stem die fluistert... dat het raam is gemaakt... dat waar eerst die oude deur voor zat gespijkerd... dat daar nu weer glas zit... glas waar je doorheen kunt kijken... naar buiten... het bos in en de lente die bijna begint... zegt ze... fluistert ze... de lente die op het punt staat te beginnen...’

Bernlef heeft al vaker romans met sneeuw geconcipieerd - eentje heet zelfs Sneeuw, een ander Onder ijsbergen. Het is voor zijn manier van schrijven, die vaak wel ‘koel’ genoemd wordt, belangrijk dat hij thematische kwesties kwijt kan in bespiegelingen van ‘lokale’ aard. Het verdwijnen, waaraan de man is overgeleverd, laat zich goed afbeelden in een winterend landschap.

Ook over herinneringen en vergeten heeft Bernlef al dikwijls geschreven; het is zijn creatieve obsessie. Maar hij heeft het bij mijn weten, of moet ik zeggen: naar ik mij herinner (want zijn oeuvre is immens), nog nooit zo aangrijpend behandeld als in deze roman Hersenschimmen. Voor het eerst blijft hij als verteller niet buiten zijn personage staan, maar waagt hij zich aan de binnenkant en probeert hij van daaruit te verbeelden. Als model van een lekgeraakte geest is dit boek een prestatie.

‘Het lekraken van de geest’. Uit Trouw, 20 september 1984.

[p. 45]

* ‘De vorm waarvoor Bernlef koos voor deze roman lijkt me weinig gelukkig: de ik-vorm. Zijn hoofdpersoon vertelt als het ware zijn eigen geschiedenis en dat maakt het boek als geheel namelijk onaanvaardbaar.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant. 29 september 1984).
* ‘En wéér ging een literaire prijs A. Koolhaas voorbij: de jury kende de Constantijn Huygensprijs toe aan J. Bernlef.’ (Wam de Moor, De Tijd. 19 oktober 1984).
* ‘Maar toen ik Hersenschimmen afhad, toen wist ik wel dat het verder zou reiken dan die beperkte kring van literair-geïnteresseerden. Er bellen nu echt mensen op die volgens mij alleen maar de Bouquetreeks hebben gelezen. Door het onderwerp gaan ze dit boek lezen, wellicht hebben ze zelf een dement familielid, en het geeft ze een enorme dreun. Op dat moment ben je dan eventjes een volksschrijver geworden. Maar het is natuurlijk belachelijk als mensen mij nu tot expert bombarderen.’ (J. Bernlef tegen Wim Vogel, Nieuwsblad van het Noorden. 1 februari 1985).
In het najaar van 1984 kreeg Bernlef de Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele werk: gedichten, verhalen, romans, toneelstukken, interviews, documentaires, essays - zo'n vijftig titels bij elkaar. Hersenschimmen kwam uit in augustus 1984, eind juli 1985 was het 58 250-ste exemplaar gedrukt en had het 35 maal in de Libris Top-tien (een wekelijkse lijst van de meest verkochte literaire boeken) gestaan. Zweden kocht de rechten.