Droom en Daad. Jaargang 4

[p. 276]

Het lied van af het eerste christelijk tijdperk tot nu toe
door Loes van Itallie De Troubadours en Minnezangers, de Meesterzangers.

NADAT ik u een klein overzicht gaf van het geestelijk lied (400-1400), ga ik nu met u bespreken de ontwikkeling van het volkslied, vanaf het jaar 900-1400.

Alhoewel de meeningen omtrent deze wereldlijke muziek sterk uiteenloopen, en men in twee verschillende boeken over muziekgeschiedenis, twee verschillende uitleggingen van Troubadour, Jongleur en Minnezanger zal kunnen vinden, stel ik mij voor, u zoo duidelijk mogelijk het verschil aan te toonen tusschen al die verschillende namen, en u in geen geval iets te vertellen, wat op fantasie zou kunnen lijken.

Laat ik dan beginnen met u te spreken over den oorsprong van het Volkslied, dan komen wij vanzelf aan de hoven der adellijke heeren en dus tot de hofpoëzie.

Hoe is het Volkslied ontstaan?

Iemand is begonnen een lied op straat te zingen, men heeft toegeluisterd, men is gaan nazingen, de een heeft het van den ander overgenomen, en zoo komt het, dat het opgeschreven lied van den adellijken Heer, zijn oorsprong al gevonden heeft in de heel andere zijde van Europa.

Wij kunnen ons bijna niet meer voorstellen, wij vooruitstrevende menschen, dat er heusch een tijd is geweest, dat de boek- en muziekdrukkunst nog niet bestonden; dat men maar alleen op z'n eigen goede geheugen moest vertrouwen, om een beetje meer te weten, dan wat er in het dagelijksche leventje, vlak om ons heen, gebeurde. Vandaar dat wij nu een voor dien tijd héél typeerend feit kunnen noteeren: het Lied, dat in het oosten van Europa zijn oorsprong heeft gevonden, doet in geheel gewijzigden vorm zijn entrée in West-Europa.

Het zou voor ons een veel te uitgebreide studie worden, wanneer wij het Lied, van zijn geboorte af moesten gaan volgen; dat moeten wij overlaten aan de muziekhistorici, die hiervan een speciale studie hebben gemaakt.

Toch zal ik u straks enkele liedjes uit dezen tijd (1100-1400) kunnen neerschrijven, die, zooals het schijnt, zorgvuldig bewaard zijn gebleven.

De ‘Varende Lüte’, zoo noemde men het volkje, dat van land tot land

[p. 277]

trok, werd in het begin door de Geestelijkheid genegeerd. Ja, het was zelfs zoo sterk, dat hun de H. Sacramenten onthouden werden, en ze uit de Katholieke Kerk gebannen waren. Maar langzamerhand zag de Geestelijkheid toch ook wel het nut van deze goochelaars, kunstenmakers en potsenmakers in, en deze werden nu vaste medespelers in de z.g. Mysteriespelen, die eerst op hooge feestdagen in de Kerk, en later op de, om de Kerk gelegen, hoven gegeven werden. In Oberammergau en in een klein plaatsje in Zwitserland, heeft men zich aan de oude traditie gehouden, en wordt Christus' Leven nu nog in zijn geheel ten tooneele gebracht. Langzamerhand komen de ‘Varende Lüte’, ook wel Jongleurs genaamd (Gaukler, kokeler, speelman), in dienst van de adellijke Heeren, en nu ontstaat langzamerhand de z.g. hof poëzie.

Eerst laten de ridders en adellijke Heeren de Jongleurs de liederen zingen èn tegelijkertijd begeleiden. Langzamerhand gaan de Ridders zelf zingen, terwijl ze zich op de Lier of een ander tokkelinstrument, o.m. de cither, lieten begeleiden. Nu heeten de jongleurs ménestrels.

Langzaam aan ontstaan nu ook de adellijke Troubadours en Trouvères (Troubadours in het zuiden, Trouvères in het noorden van Frankrijk) en onder hen kunnen wij vele, voor ons thans nog beroemde namen noemen: I. Graaf Willem van Poitiers (1087-1127).

De minneliederen, welke door hem en zijn navolgers ter eere van de vrouwen gedicht werden heetten: Canzonen (chansons). Tot deze behooren ook: De Serena (avondlied) en de zoogenaamde Morgenzangen.

Een anderen geest ademden de Sirventes; het waren gezangen, waarin verleende gunst dankbaar herdacht of het een of ander voorval gelaakt of geprezen werd.

Voorts waren er:

Tenzonen = wedstrijdliederen.

Retroensa, welker verzen den vorm der oude rondezangen van het volk bezaten, steeds eindigend met hetzelfde dichterlijke en muzikale refrein.

Dansliederen.

Niet minder beroemd was: Thibaut de Champagne, koning van Navarre, (1201-1253).

Ik geef u hierbij eenige zijner liederen: I en II.

Een Pastourelle (herderszang) (I) en een chanson (II).

Een bijzondere plaats onder de trouvères neemt Adam de la Hale in, in het dagelijksche leven de Bultenaar van Utrecht genoemd.

[p. 278]

I Pastourelle (Herderszang)

II Chanson

[p. 279]

In de eerste plaats is hij bekend als componist van rondeause, eenstemmige dansliederen met instrumenten, en identiek met de ‘rotsoensa’ genoemde Provencaalsche dansliederen met refrein van het koor. In de 14de eeuw wordt het rondeau véélstemmig en een lievelingsvorm voor contrapuntische kunsten.

Adam de la Hale is de eerste componist, die verschillende pastourelles tot een herdersspel met dialoog tweespraak) zang en dans heeft vereenigd, hij is dus de stichter van de Opéra Comique (leefde ongeveer 1240).

Opéra Comique wil heelemaal niet zeggen, dat de tekst of melodie zoo geestig is; men heeft dezen naam, die ‘als een tang op een varken slaat’, gegeven aan opera's, waarin gesproken wordt. Ik zelf zat eens in den schouwburg en genoot van de lieve, vriendelijke en toch zoo dikwijls ontroerende opera ‘Mignon’ van A. Thomas: van komiekerigheid was niets te bespeuren, maar, omdat er misschien twee woorden in gesproken worden, heet deze opera Opéra Comique.

Het meest bekende werk van Adam de la Hale als opéra comique is: ‘Le Jeu de Robin et Marion’. Ook hiervan geef ik u drie fragmenten.

IIIa, b, c en d.

De melodieën werden opgeteekend met neumen op lijnen geplaatst. De rythmus der melodie hield zich trouw aan het metrum der verzen.

Uit Noord-Frankrijk drong de kunst der Trouvères ook naar Engeland door. Daar heetten ze Minstrels. In Spanje bloeide de ridderpoëzie voor-

III a

III b

[p. 280]

III c

III d

namelijk aan de hoven van Arragon en Castilië; de koningen Alphons X, Peter III en IV tokkelden zelf de lier, en de gedichten met de melodieën van eerstgenoemde bevinden zich in de bibliotheek van het Escuriaal (Paleis). Van Spanje ging de kunst over naar Portugal. Alleen in Italië vond de Provençaalsche kunst geen ingang. Wel werd zij door vorsten als Karel van Anjou beoefend, maar vond weinig belangstelling, vooreerst wegens de bijna voortdurende oorlogen tusschen Welfen en Ghibellijnen, maar ook, omdat de landtaal er voorloopig nog niet als dichtertaal erkend werd en de beschaafde wereld zich bij voorkeur in het Latijn uitdrukte.

Eerst met Dante verhief het Italiaansch zich tot een poëtische taal en wel in een tijd, toen de periode van bloei der Provençaalsche dichtkunst reeds voorbij was.

Op het einde der 13de eeuw ging de smaak voor ‘hoofsche’ dichtkunst (poësie courtoise), die in westelijk Europa zoo algemeen was geweest, plotseling verloren. Sedert 1290 was zij niet meer productief, en te beginnen met de tweede helft der 14de eeuw werden de gedichten zelfs niet meer gecopieerd. Tijden en zeden veranderden, en de dichtkunst verplaatste zich van de hoven en kasteelen naar de steden.