Drie schandaleuse spelen

III. Incidentisten en apostaten

8. Nochtans deden zich enkele incidenten voor, die te Brussel een diepen indruk schijnen te hebben nagelaten. Een Sottegemsch priester bv. vernielde een monstrans in St. Gudula (1532), doch achteraf bleek hij ‘innocent’ te zijn; Jan Heerinck, een priester, verhing zich (1553); een Fransche Minderbroeder werd te Vilvoorde verdronken wegens spionnage (1554); nog een priester, uit hoofde van vadermoord, te Leuven gehalsrecht (1555) en een derde - een Italiaan - buiten de hoofdstad te pulver verbrand ‘quia commiserat peccatum sodomiticum’ (1557). Ook had, bij de Dominikanen, een gevecht in regel plaats tusschen een Spanjool en een Brit

[p. VI]

(1555) en, in St. Jakobs, een duel tusschen twee priesters, een van wie aan zijn verwondingen overleed (1557).⁽²¹⁾

9. Een erger tegenvaller: uit de rangen van den clerus te Brussel kwamen enkele - geenszins de minste - verkondigers van de nieuwe leer voort. Het was immers een Brusselsch priester, Claes van der Elst, gewezen pastoor van St. Jakobs te Antwerpen, die ca. 1527 onder intellectueelen en kunstenaars alhier de ketterij verspreidde en er o.m. de oorzaak van was, dat een zestigtal zijner toehoorders tot zeer zware boeten werd veroordeeld.⁽²²⁾

10. Eveneens te Brussel ijverde de Karmeliet Petrus Alexandri, de prediker der regentes, Maria van Hongarije. Het hof en den hoogeren standen was deze ‘lutheraan’ zijn 62 revolutionnaire leerstellingen con amore aan het inprenten toen hij plots (begin 1543) aangeklaagd en, na een lang proces of liever na lange theologische disputen, eind 1544 veroordeeld werd. Op het laatste nippertje wist hij echter aan den dood te ontsnappen, om in Duitschland, Engeland en Zwitserland het... calvinisme te propageeren. Op 2 Jan. 1545 hield de later beroemde Sonnius in St. Gudula een sermoen tegen den gevluchte en liet er dezes boeken en handschriften op een verhooging verbranden.⁽²³⁾

11. Insgelijks van Brussel was de Karmeliet Franciscus

(21) K.B. Brussel, Hs. 14896-98, fol. 76^v, 210^v, 217^v, 240, 272^v, 236^v en 275^v.

(22) Dr. P. Frédericq, Corpus etc. IV (Gent, 1900), p. 280 en V (Gent, 1902), p. 273; Dr. J.W. Pont, Gesch. v.h. Lutheranisme i.d. Nederl. (Haarl., 1911), p. 50.

(23) Bv. no. 6: Verae indulgentiae comparantur sine auro et argento, sola scilicet fide, et confidentia meritorum Christi; no. 31: Quando oro Christum, ipse Deum orat pro me, et non possunt sancti pro nobis aliquid impetrare, nisi Christo pro nobis orante; no. 33: Errant, qui tribuunt curationem alicujus morbi sancto, vel Johanni vel Huberto; no. 34: Non debemus honorare beatam Mariam ant sanctos plus quam Evangelium aut sacra scriptura eos honorat; no. 64: Religio monastica est hypocrisis; no. 49: Jejunium, quod nos commendat Deo, non est abstinentia a cibo et potu. Zie Fr. de Enzinas, a.w. II (Brux., 1863), p. 396 vlgg. en vooral p. 414 n.; O. Michotte, Pierre Alexandre. Un réformateur (Imprimerie de Nessonveaux, 1913), p. 27 vlgg.; Th. Goossens, Franciscus Sonnius in de Pamfletten ('s-Hert., 1917), p. 17.

[p. VII]

Alaers,⁽²⁴⁾ die aldaar nog begin 1558 als biechtvader bij een onderbroken terechtstelling optrad, maar nadien in zijn volkspreeken met zoo'n geweld - en zoo'n bijval - tegen paus en bedelorden te keer ging dat hij, na tevergeefs met de meest afschrikkende straffen bedreigd te zijn geweest, toch maar liever uitweek naar Frankfort aan den Main, waar hij, intusschen verder studeerend, zijn aanvallen tegen de kerk liet verschijnen (1560).⁽²⁵⁾ Kort daarop te Brussel teruggekeerd werd hij verklikt (door zijn eigen moeder!) en aangehouden, maar kon tijdig aan den marteldood ontkomen. In 1566 predikte hij het lutheranisme te Antwerpen,⁽²⁶⁾ waarna hij zich voor goed in Duitschland ging vestigen en er de stamvader werd van een lange reeks protestantsche godgeleerden.⁽²⁷⁾ Hij is de eerste Nederlander, die als Luthersch predikant dienst heeft gedaan. Zijn Catechismus (1568) werd herhaaldelijk herdrukt.⁽²⁸⁾ ‘Jt ist’, aldus het Missale der kerk te Wilster (Sleeswijk-Holstein), 's mans standplaats, ‘gemeldter Franciscus Alardus ein Ernsthaftiger gelahrter Mann und ein Hater aller Secten gewesen’.⁽²⁹⁾

12. Een derde Brusselaar, de Dominikaan Balthasar Hauwaert, een broeder van den bekenden dichter, moet omstr. 1560 op zijn beurt openlijk in opstand gekomen zijn tegen de kerk, want ook hij predikte het lutheranisme met woord en pen (o.m. te Antwerpen in 1566) en bleef later uitlandig.⁽³⁰⁾ .

(24) Ten onrechte getituleerd: kapelaan (Biogr. Nat., IX 1886-87, col. 560) en pastoor der Kapellekerk te Brussel (Id., XV, 1899, col. 267); gegevens over hem bij Dr. J.W. Pont, Jaarboek der Vereeniging voor Nederlandsch-Luthersche Kerkgeschiedenis (Amst., 1909), p. 3 vlgg.

(25) Onder den titel: Een cort vervat van alle menschelycke insettinghen der roomsche Kercke, beghinnende van Christus tyden af tot nu toe, ghenomen meer dan uyt XXII authoren. Dit werkje wordt uitstekend ontleed en gewaardeerd door Dr. J.W. Pont, a.w., p. 19-24, doch het kan onmogelijk, zooals aldaar beweerd wordt, reeds in 1556 gedrukt zijn.

(26) Dr. Rob. Van Roosbroeck, De kroniek van Godevaert van Haecht (Antw., 1929), p. 105 en 159; id., Het Wonderjaar te Antwerpen (Antw., 1930), p. 66 en passim.

(27) Allgemeine Deutsche Biographie I (Leipzig, 1875), p. 171-173.

(28) Ontleed bij Dr. J.W. Pont, a.w., p. 25-28 en aldaar herdrukt (p. 35-146).

(29) Dr. J.W. Pont, a.w., p. 33.

(30) Dr. Rob. Van Roosbroeck, aa. ww., resp. p. 42 en 137 (bibl.) en p. 138 vlgg.

[p. VIII]

13. Eindelijk zij hier vermeld de Karmeliet Petrus Lupus alias De Wolf, wiens lutherschgezinde preeken, ca. 1560 te Brussel gehouden, door Granvelle werden verboden.⁽³¹⁾

(31) Ch. Rahlenbeck, Les protestants de Bruxelles (Gand, 1877), p. 77; E. Poulet, Correspondence du Cardinal de Granvelle I (Brux., 1877), p. 99, n. 2.