Drie schandaleuse spelen

IV. Martelaads.

14. Overigens werd de heresie - geen onbekend verschijnsel in het middeleeuwsche Brussel⁽³²⁾ - thans ten zeerste in de hoofdstad bevorderd door de talrijke terechtstellingen en herroepingen om den geloove, die er dan nog veelal in 't openbaar, ter Groote Markt, op zeer spectaculaire wijze geschiedden. Aldus zijn ons, tusschen 1518 en 1560, een dertigtal gevallen bekend,^(32bis) op drie waarvan wij eenig nieuw licht zullen werpen.

15. Zoo wordt b.v. de executie der 3 Augustijner monniken (Hendrik Voes, Johan Van Essen en Lambrecht Thoren), de eerste martelaars der Hervorming, door een vermoedelijk gelijktijdigen kroniekschrijver als volgt verteld: ‘Jnt selue jaer op den jersten dach der maent van julio Soe wordden te Bruessele opde merct voer der stadthuys op eene groote stellinghe die aldaer doen tertyt gemaect was / gedegradeert ende ontwydt drye priesters vander oirdenen van sinte augustyne die welcke van Antwerpen te bruessele gebracht waeren die welcke gecondempneert waeren te steruene metten viere ende brande / daer aff de twee aen eenen staeck al leuende ten poluere verbrant waeren opde selue merct voer het broothuys aldaer / want sy huere opinie van lutherie oft ketterye daer mede sy betricht waeren nyet afgaen noch oyck renoceren en wilden Ende de twee voirs persoonen aenden staeck gebonden synde om te verbrandene hebben sy god geloeft ende ghebenedyt lesende ouerhandt Te deum laudamus / ende singende jnden latyne noch eene letanye / Hec est crux sancta

(32) Dr. P. Frédericq, Corpus etc. III (Gent, 1906), p. 267.

(32bis) De Bibl. Belg. 1^e sér. M 221 geeft er slechts een tiental op, doch J. Meyhoffer, Le martyrologe protestant des Pays-Bas 1523-1597 (Imprimerie de Nessonveaux, 1907), p. 123 vlgg., heeft bewezen, dat de door den band opgegeven cijfers veel te laag zijn.

[p. IX]

diu a me desiderata etc / ende alsoe henlieden verblidende haeckende nae de doot / daer doere dat de gemeynte ende vele lieden van bruessele siende dese voirs justicie seere hen waeren verwonderende ende grootelycken onder malcanderen murmurerende / want de gemeyne fame was gaende datse goeden kersten mensschen waeren gestoruen

Ende de derde priestere vanden voirs twee andere die oyck van henlieder seckten geweest hadde wederriep syne dolinghe / Alsoe dat hy jn gratien genomen was / ende wordde geleydt tot opder steenpoirten te bruessele Ende wordde gecondempneert syne leefdaighe lanck geuangen te blyuene ende te watere ende te broode penetentie te doene Maer dede daer na secretelyck dese derde priestere gedegradeert synde vele quaets / want vele cooplieden van Antwerpen die van dier seckten waeren / quamen hem seere secretelycken besoecken om van hem onderwesen te syne Ende de selue patient sterff bynnen ij oft drye jaeren daer na opder steenpoirten syns selfs doot Ende wordde doot synde terstont alsoe sweert als eene coel Ende wordde van daer gesleypt aende galge aldaer hy wordde begrauen’⁽³³⁾

16. Nopens Aegidius Thielman, den in 1544 verbranden deken der Hervormde kruisgemeente, schijft onze zegsman:

‘Jnt voirgenoemde jaer van xliij op den xxix^ten dach der seluer maent van januario Soe wordde te bruessele opde merct een jonck man genaempt gielken thielman / al leeuende sonder verworghen gebrant ende was een cammakere oft mesmakere van synen ambachte / Men was hem opseggende te syne een kettere oft een luteriaen / Ende was doen tertyt

(33) K.B. Brussel, hs. 14896-98, fol. 43^v. De gewichtige bijzonderheden betreffende ‘den derden priestere’ maken de bezwaren (Dr. P. Frédericq, Corpus etc., V, Gent, 1902, p. 360 vlgg.) overbodig tegen het plaatsen, op het voetspoor van A. Henne, La Belgique sous le règne de Charles-Quint, IV, Brux., 1859, p. 307, n. 2, van des afvalligen sterfjaar in 1528 (er is n.l. nog geen bewijs voor gevonden, dat de amman voor het onderhoud van dezen gevangene is blijven zorgen na 1524): nu blijkt het echter dat rijke kooplieden uit Antwerpen hem in zijn gevangenis kwamen bezoeken (wat hier ook wil zeggen: steunen), een mogelijkheid, die eerst in 1555 werd afgeschaft (zie A. Henne, a.w., X, 1860, p. 219). Intusschen schijnt soe swert als eene coel op een gewelddadigen dood te wijzen en Erasmus gelijk te geven (clam interfectus est).

[p. X]

te bruessele onder de gemeynte groote murmeratie om des voirscreuen mans wille / want hy onder vele persoonen wel bekint ende bemint was De vyff gulden vander seluer stadt van bruessele waeren secretelyck geaduerteert datse wilden opde hoede wesen / ende waeren secretelyck jnt harnas op henlieden cameren van henlieder gulden / Op auentuere ofter ennighe commotie oft beroerte onder tvolck gecommen hadde om die selue terstont te moeghen beschuddene te beslichtene ende te wederstaene’⁽³⁴⁾

17. Zijnerzijds boekt Franciscus Alaers in verband met hetzelfde onderwerp: ‘Anno. M.D. xli. wordt te bruessel een rechtueerdich man verbrant / Gielken Tielman genoemt / hy arbeyde des nachts / om die armen by te stane / ende namp het bedde daer hy op sliep / ende droech dat den armen ende sliep selue int stroo / doen hy gheuangen was ende langhen tijt sadt eermen hem aensprake dede / te wyle diende hy alle dander gheuangenen / ende haelde hen bier / broot / hout / ende alle dat sy van doene hadden / buyten den gheuanckenisse / als dan de sommige vraechden waeromme dat hy niet wech en liep / hy antwoorde / broeder sou dit Goddelijcken zyn / dat ick mynen meester die my soo wel betrout in last bringhen soude / zyn doot quam om een Testament by / daer was een rijcke vrouwe cranck by de Cappelle daer quam de Pastoor Cursel ghenaemt / ende blies die vrouwe int hooft dat sy alle haer goet der kercken ende den Cloosteren maken soude / als sy ooc dede / hopende door de monicken verdienste den hemel te coopen. Doen dit gedaen was quam Gielken Tielman daer in huys ende dit verstaen hebbende / heeft hy haer geraden dat sy dat testament hermaken soude / want die papen ende monicken maer veel te veel goets hadden / dat syt den armen maken soude / ende onderwees de vrouwe na sijn cranc vermeugen / die welcke haer testament veranderde. Ende dit vernemende die Pastoor dede Gielken vanghen / ende werdt namaets ghebrandt / als hy aenden staeck stont warender noch duysentich menschen ontrent die bitter tranen weenden / sonderlinghe die arme lieden die hy so ghetrouwelijc by ghestaen ende mildelij-

(34) K.B. Brussel a. hs., fol. 136^v.

[p. XI]

cken ghegheuen hadde. Want sy wisten wel dat hy een onuerdiende doot sterf / alleen ouer haet ende nijt van dien Pastoor / als Meester Merten Coels Pastoor van Sinter Goelen daer na dickmael ghetuycht heeft.’⁽³⁵⁾

18. Omtrent de Vrouwe van Bijgaerden en haar zoon, die in de kerstdagen van 1546 ‘vuyter kercken van bygaerden onder de hooghmesse met gewelde vuytgesmetten oft vuytgedreuen hadden eenen casseboue oft bode dragende van dorpen te dorpen de casse van sint hubrecht’ en om die reden gevankelijk naar Brussel waren gevoerd, lezen we (Cf. ook A. de Behault de Dornon, Le Château de Vilvorde, Anv., '22, p. 92 vlgg.) in onze bron o.m.:

‘Opden x^ten dach der maent van Decembrj anno xv.^c ende xlvij des smorghens seere vroech jnden dageraert Soe wordden vuyter stadt van bruessele gevuert de voirs my vrouwe van bygaerden met hueren soene voirgenoemd op een waghen naer tsloth van viluoirden / Ende coirts daer na dwelck was op den derthien auont oft den drye coninghen auont jnde maent van januario anno xlvij voirscreuen stilo brabantico / des morgens ontrint v oft vj vren Soe wordden vrouwe margriete van bygaerden ende joncker jan haer soene / alle beyde tot viluoirden opt sloth onthalst ende gejusticeert metten zweerde / De moeder wordde jerstmale onthalst / begheerende aenden procureur fiscael dat na huere doot de scherprechter huer anders nyet toutsseren en soude noch ontcleeden na dat ouer huer de justicie soude gedaen wesen maer dat andere persoenen huer handelen souden ende ontcleeden ende alsoe kisten om ter eerden te dragene midts huerer grooter afcompt ende eedelheyt / Soe dat de scherprechter oft buel anders nyet en was doende dan syne justicie toe behoirde dat was tsweert doer den hals ende nyet voirdere huer handelende noch haren dooden lichame anders nyet genekende oft toucherende / want de selue vrouwe van bygaerden was huer seluen al ontdoen al eer sy knielende was tot jn een root bouken oft coersken dwelck seer deerlycken om sien was dat daer ge-

(35) Een cort vervat etc. (Antw., 1566), p. 80 (l. 78). Zie ook Fr. de Enzinas, a.w. II (Brux., 1863), p. 9 vlgg. en de noot op p. 34 betreffende de pastoors der Kapellekerk. Vgl. E. Boeckx, a.w., 74 vlgg., waar geen Cursel (een spotnaam?) voorkomt. Over Coels zie supra 7, n. 20.

[p. XII]

buerde Ende daer na bynnen een cleyn halfvrken soe quam de voirs here van bygaerden der voirs vrouwen van bygaerden soene opde sale aldaer syne moedere gestoruen was / vragende oft syne moeder daer gestoruen was / ende nyet meer seggende viel de voirs jonge eedele heere op syne knyen seggende van gelycken als syne moedere geseeght hadde dat de buel oft scherprechter aen hem anders nyet toucheren en soude want hy van grooter eedeldoen ende afcompst gedescendeert was etc. ende knielende dede de voirs buel syne officie / alleenlyck metten zweerde hem executerende sonder meer / allet dwelck oyck seere drueckelycken om sien was Beyde henlieden lichamen na dat de voirs justitie volbracht was soe wordden begrauen ende ter eerden gedaen met x oft xij toirtssen jn onser lieuer vrouwen kercke tot viluoirden voer der drye coningen outaer onder den tert aldaer liggende / beyde jn een graff begrauen ende waeren beyde steruende als goede kersten mensschen daer van onse heere god hen zielen genadich syn wille / De oirsake van henlieden doot was om datse den casseboue vuyter kercken van bygaerden verjaeght hadden / allet dwelck eene jammerlycke sake js geweest Maer es te duechtene dat doer haet ende nyet vele dinghen geschieden jnder weerelt god beetert’⁽³⁶⁾

19. ‘Wee v Brabant’, roept hierop Frans Alaers uit, ‘met wiens consente dit gheschiede.’⁽³⁷⁾

20. Omstreeks dezen tijd bereikt het aantal hervormingsgezinden dan ook reeds ca. 7000.⁽³⁸⁾ Tegelijkertijd groeit de afkeer voor de lagere geestelijkheid en de bedelmonniken, die nu veelal, in plaats van een aalmoes, het schamper antwoord in ontvangst mogen nemen: ‘Gielken Tielman gaf alles aan de armen en werd verbrand!’^(38bis)

(36) K.B. Brussel, a. hs. fol. 154 vlgg.

(37) Een cort vervat etc. (Antw., 1566), p. 77-78.

(38) Fr. de Enzinas, a.w., II (1863), p. 38, A. Henne, a.w. IX, 1859, p. 73-4 en Ch. Rahlenbeck, a.w., p. 19-20.

(38bis) Fr. de Enzinas, a.w., II, p. 353.