De Achttiende Eeuw. Jaargang 46

[p. 107]

Jordy Geerlings, ‘De Verlichting gereset’

Boekrecensie van Rienk Vermij, De geest uit de fles. De Verlichting en het verval van de confessionele samenleving, Amsterdam: Nieuwezijds, 2014. 324 pagina's, ISBN 978-90-5712-397-9.

Er bestaan al heel wat overzichtswerken van de Verlichting. James van Horn Melton, Dorinda Outram, Roy Porter en vele anderen hebben pogingen gewaagd de Verlichting te duiden. Hoewel zij het er over eens zijn dat de Verlichting niet slechts uit Parijse philosophes bestaat, houden zij er allemaal een eigen interpretatie op na, zodat de lezer de laatste vijftien jaar een internationale explosie van nieuwe varianten van de Verlichting voorgeschoteld kreeg: radicaal, gematigd, piëtistisch of katholiek. Dan Edelstein sprak zelfs van een Super Enlightenment.

Met zijn nieuwste werk voegt Rienk Vermij een eigenzinnig nieuw perspectief toe aan de al bestaande. Zoals de ondertitel aangeeft bestudeert hij de Verlichting in relatie tot een historisch proces dat beschreven kan worden als het verval van de confessionele, absolutistische samenleving. Terwijl de historische context normaal gesproken diende om de Verlichting beter te begrijpen als eigenstandig corpus van ideeën, laat Vermij zien dat deze beweging eerder onderdeel was van een groter veranderingsproces en dit proces niet aanstuurde. Verlichte ideeën over tolerantie en kritiek op kerkelijke machtsaanspraken waren niet zozeer nieuw, maar reacties op, verklaringen van en pogingen ter legitimering of aanmoediging van processen die al in gang waren gezet. Het contrast met eerdere overzichten, waarin werd gehamerd op de transformatieve kracht van Verlichtingsideeën, kan niet groter zijn.

Vermij zet zijn verhaal uiteen in elf hoofdstukken. Hij betoogt dat de ideeën van de Verlichting niet in de achttiende eeuw ontstonden, maar ten tijde van de Reformatie en de confessionalisering in de zestiende en zeventiende eeuw. Toen ontstond een verbintenis tussen kerk en absolutistische staat met als gezamenlijk doel het beschermen van een morele gemeenschap. Die was gebaseerd op een gedeeld confessioneel waardenpatroon dat met harde hand werd afgedwongen. De hierdoor ontstane fricties leidden al in de zestiende en zeventiende eeuw tot kritische geluiden, die zich niet beperkten tot kritiek op kerkelijke macht en intolerantie, maar ook het belang onderstreepten van bovenconfessionele disciplines zoals het natuurrecht. Ontwikkelingen in de

[p. 108]

wetenschap brachten bovendien een denkwijze die was gebaseerd op universele wiskunde en de algemeen geldige logica van het experiment. De alliantie tussen kerk en staat bleek echter instabiel. Het bestrijden van religieuze minderheden leidde tot te veel geweld, en het ideaal van een morele gemeenschap bleek utopisch. De staat zette zich daarom steeds meer in om potentieel explosieve religieuze geschillen en kerkelijke machtsaanspraken te beperken.

Tijdens de crisis van het Europese bewustzijn tussen 1680 en 1715 vermengden deze ontwikkelingen zich met een uitbreiding van het intellectuele verkeer en een verbreding van de republiek der letteren. Er ontstond een nieuwe seculiere cultuur, gestoeld op wat Vermij de ‘nieuwe lekenfilosofie’ noemt. Deze bestond vooral uit een zoektocht naar aards geluk, met behulp van praktische levenswijsheden en de nieuwste wetenschappelijke inzichten. De nieuwe lekenfilosofie was echter onderdeel van een veel grotere omslag: het natuurwetenschappelijk denken groeide in deze periode uit tot een nieuw ‘symbolisch universum’ met een nieuwe taal die dwong tot het herformuleren en legitimeren van oudere ideeën. Omdat tevens het confessionalisme en absolutisme aan betekenis inboetten, moesten vorsten, kerken en andere instituten zichzelf evenzeer opnieuw uitvinden.

Voor het koningschap betekende dit dat het haar sacraliteit definitief verloor. De alliantie met de confessionele kerk werd verbroken en de staat richtte zich op het consolideren van haar macht. Meer en meer werd de staat een seculiere instelling, gericht op het versterken van de welvaart met behulp van een gerationaliseerd ambtenarenapparaat en de wetenschap. In de Duitse landen hechtte een hervormingsgerichte ambtenarenelite steeds meer aan het cameralisme, een interdisciplinaire staatshuishoudkundige wetenschap, die onder andere bestond uit economische en juridische expertise. In Frankrijk ontstond het fysiocratisme, een mengsel van economische en politieke theorie gericht op welvaartsmaximalisatie en het herinrichten van de samenleving in het algemeen. Fysiocraten verwachtten onder andere veel van liberaliserende maatregelen, zoals de afschaffing van allerlei traditionele belastingen en restricties. In de loop van de eeuw kwam tevens een invloedrijke nutsideologie op: door verlichte ideeën gedreven vorsten presenteerden zich steeds vaker als dienaren van de staat, verantwoordelijk voor het welzijn van hun onderdanen.

Dergelijke transformaties hadden ook gevolgen voor kerk en godsdienst. Kerkelijke macht werd ondergeschikt gemaakt aan staatsbelang. Van de clerus werd niet zozeer tucht verwacht, maar dienstbaarheid aan de gemeenschap en het bevorderen van deugd. Het beknotten en omvormen van de kerk werd

[p. 109]

vaak aangedreven door politici die in de historiografie worden beschreven als verlichte intellectuelen. Een voorbeeld hiervan was de markies de Pombal, een Portugese staatsman (1699-1782) die omwille van de modernisering van de staat de strijd aanging met de jezuïeten en de adel. Hij richtte zich op het vergroten van de welvaart en het herstel van Lissabon na de aardbeving van 1755.

Ook religieuze tolerantie werd steeds meer onderdeel van state policy, niet zozeer uit idealisme als wel uit pragmatisme. Vermij benadrukt dat de staat aan het begin van de achttiende eeuw veel sterker en zelfverzekerder was dan in het confessionele tijdperk daarvoor. Het tolereren van religieuze minderheden werd daardoor beheersbaar en minder beangstigend. ‘Filosofische’ agendapunten zoals tolerantie en het beperken van kerkelijke macht gingen dus verrassend vaak goed samen met ontwikkelingen die uit staatsbelang voortkwamen. Op dit punt wordt duidelijk wat de kracht is van Vermij's uitnodiging om de Verlichting te zien als onderdeel van een historisch proces tussen kerk en staat. Verlichte denkers schiepen niet de praktijk van tolerantie, maar conceptualiseerden en verdedigden een ontwikkeling die al gaande was.

Daarnaast pleit Vermij voor een onderscheid tussen show- en schaduwzijde van de Verlichting, in plaats van het gebruikelijker onderscheid tussen een atheïstisch-republikeinse Radicale Verlichting en diens gematigde tegenhanger. In feite waren show- en schaduwzijde sterk met elkaar verbonden, soms zelfs in dezelfde persoon. Contact met radicale denkwijzen betekende bovendien niet onmiddellijk revolutionair engagement. Vermij noemt het dubbelspel van Voltaire, die zich aan de ene kant begaf in de hoogste kringen van literair Parijs, maar tegelijkertijd allerlei onderhandse satires en ondeugende geschriften verspreidde. Toch signaleert ook Vermij dat de filosofen steeds meer aan publiek aanzien wonnen. De filosofie die zij propageerden hield allereerst een verandering van stijl en genre in: filosofische ideeën werden niet meer vervat in lange, droge en systematische traktaten, maar in een luchtiger stijl die meer aansloot bij de nieuwe geest van scepsis en gerichtheid op het wereldlijke leven. Genres als de roman en het reisverhaal bleken bij uitstek geschikt voor de nieuwe toon die men wilde zetten. Belangrijk is ook dat de nieuwe ‘lekenfilosofie’ verschilde van de antieke zoektocht naar wijsheid en de metafysische denkbeelden van de Renaissance, en niet per definitie wetenschappelijk was. Het gedachtengoed van mensen zoals de baron d'Holbach, auteur van radicale materialistische traktaten, ademde weliswaar de taal van de wetenschap, maar was lang niet altijd gebaseerd op

[p. 110]

natuurwetenschappelijk onderzoek en verraadde soms ook weinig bezorgdheid om coherentie of accuratesse. Bovendien bleek er ruimte te bestaan voor allerlei vormen van esoterisme. Zo verkondigde Emanuel Swedenborg (1688-1772) op basis van zijn visioenen een leer waarin er geen traditionele hemel of hel was, maar alleen zielen die tot hogere graden van zelfontwikkeling waren gekomen. Vrijmetselaren combineerden de verlichte nadruk op deugd. zelfverheffing en nut met de verering van een architect van het universum en uiteenlopende mystieke denkbeelden.

De Verlichting was dus niet zuiver seculier of wetenschappelijk, noch was het een strijd tussen het licht van de wetenschappelijke rede en het religieuze obscurantisme. Vermij benadrukt dat het de meeste verlichte denkers erom ging het confessionele geweld te bedwingen, de excessen van de kerk te beknotten en elke vorm van dogmatisch gezag in geestelijke zaken af te schaffen. Deze agenda was geenszins incompatibel met het geloof in God of andere transcendente aangelegenheden. Integendeel, veel religieuze denkers namen allerlei onderdelen van de verlichte agenda over. Theologen hielden minder vast aan religieuze leerstellingen en onderschreven principes van tolerantie en lekenfilosofen articuleerden in een groot corpus aan fysico-theologische literatuur een basis voor een niet-confessionele moraal.

Ook was er geen sprake van een algehele religieuze omwenteling. Veel bleef hetzelfde. Hoewel confessionele verschillen in de ogen van de staat minder betekenisvol waren geworden, bleven de oude confessies met hun kerkorganisaties en devotionele praktijken voortbestaan. Wel nieuw waren religieuze stromingen als die van de Hernhutters en de methodisten. Zij zochten naar directe, krachtig gevoelde persoonlijke verhoudingen tot God. Vermij ziet deze fenomenen als uitvloeisels van de veranderende rol van godsdienst in de samenleving: kerken waren hun functie als beschermers van confessionele eenheid verloren en de morele gemeenschap in de samenleving waarop zij stutten was uit elkaar gevallen. Religie werd een persoonlijke overtuiging. Daarmee was de achttiende eeuw niet minder gelovig, maar gelovig op een andere manier.

Op het gebied van kerk, religie, staat en filosofie geeft Vermij dus een aantal interessante correcties. Traditioneler is de manier waarop hij het ontstaan van de publieke ruimte, de genootschapscultuur, de vergroting van het lezerspubliek en de commercialisering van het boekbedrijf in kaart brengt. Deze ontwikkelingen ziet hij als belangrijke factoren in de verspreiding van de hierboven beschreven filosofische denkwijze. Daarnaast gaat Vermij in op de

[p. 111]

opkomst van het discours rondom de ‘verlichte burger’, oftewel het individu dat moest worden opgevoed tot een actief, betrouwbaar lid van de maatschappij en dat onder andere via genootschappen zou bijdragen aan de verbetering van die maatschappij. Interessant is echter dat Vermij de opkomende verlichte burgerij niet beschrijft als een groepering die zich bewust afzet tegen de staat of de vorst, zoals de Duitse filosoof Jürgen Habermas. In plaats daarvan ziet Vermij dat de burgerij in hoge mate samenwerkte met de staat om allerlei hervormingen door te voeren. Hoewel patriottisme in Nederland wordt gezien als verzet tegen stadhouder en regenten, verwees deze term elders in Europa bijvoorbeeld naar burgerlijke inzet voor economische welvaart en sociaal welzijn in nauwe samenwerking met de gevestigde orde. Net zoals veel verlichte denkers waren deze patriotse burgers wat de staatsinrichting en bestaande sociale verhoudingen betrof uiterst onrevolutionair.

In de laatste twee hoofdstukken maakt Vermij de balans op van de Verlichting, als historisch tijdperk en als tijdloos corpus van ideeën. Die balans blijkt ambigu. Enerzijds had de Verlichting godsdienstige tolerantie, burgerschap, onderwijs en kritisch denken gebracht; anderzijds riepen hervormingsgezinde denkers en ambtenaren grote weerstand op door hun paternalistische pogingen om hardnekkige tradities af te schaffen. Johann Friedrich Struensee (1737-1772), lijfarts van de Deense kroon, werd in 1772 bijvoorbeeld zelfs onthoofd, omdat zijn eigen hervormingsprogramma tot een opstand had geleid. Voorvallen zoals deze laten volgens Vermij zien dat de Verlichting een inherente zwakte heeft: ze kan weinig met lokale behoeften of gevoelens. Ook hebben verlichte denkers zich niet altijd op vruchtbare wijze bezig gehouden met zaken die niet rationeel of objectief zijn. Bovendien sloeg (en slaat) de Verlichting soms om in haar tegendeel: bevrijdende hervormingen leidden tot nieuwe controles, vrijdenkerij verwerd tot progressieve dogmatiek en ook de inclusie van nieuwe groepen kende grenzen. Vermij, die dit alles erkent, ziet hierin echter geen argument om de Verlichting als intellectueel erfgoed te verwerpen. Allereerst omdat dit niet kan: de achttiende eeuw heeft de samenleving immers op onherroepelijke wijze veranderd. Maar ook omdat de Verlichting eerder een denkinstrument was dan een welomschreven ideologie, die daardoor steeds gecorrigeerd en geactualiseerd kan worden.

De geest uit de fles is een welkome bijdrage aan de historiografie over de Verlichting. Vermij past geen nieuwe conceptuele kunstgrepen toe, maar brengt de beeldvorming over dit tijdperk terug naar aardse proporties door de Verlichting te zien als onderdeel van een veel bredere historische context.

[p. 112]

De Verlichting is niet zonder meer radicaal, gematigd, seculier of religieus te noemen, en als corpus van ideeën was het niet eens de meest krachtige factor voor de historische ontwikkelingen van de achttiende eeuw. De kern van dat tijdperk was juist het uiteenvallen van het confessionele, absolutistische model, een proces dat voor een belangrijk deel gedreven werd door structurele veranderingen in de verhouding tussen kerk, staat en samenleving. Het beeld van een handjevol heroïsche filosofen dat strijdt tegen de infame dogmatiek van de kerk moet daarom aan de kant worden geschoven. Vermij biedt kortom een reset van de Verlichting en schetst een realistisch beeld van de achttiende eeuw.

Zijn boodschap is duidelijk en verfrissend, maar tegelijkertijd nodigt het boek uit tot nieuwe vragen. Vooral de langere lijnen die Vermij uitzet vanaf de zestiende eeuw tot de achttiende zijn interessant. Als de Verlichting niet zozeer bestond uit een ‘revolution of the mind’, maar inderdaad neerkwam op de receptie van een nieuw symbolisch universum, moeten we de plaats van de Verlichting in de intellectuele geschiedschrijving wellicht herzien. Is het nog zinvol om van een eigenstandige Verlichting te spreken, of moeten we een andere periodisering ontwikkelen? Daarnaast zou het interessant kunnen zijn om gedetailleerd in kaart te brengen op welke manier het nieuwe symbolische universum en de nieuwe stijlen van legitimering ontstonden. Zo zijn er nog vele vragen te bedenken. Ondertussen mogen we Vermij's werk begroeten als een uiterst geslaagd overzicht van de achttiende eeuw, en wellicht zelfs als handboek voor het academisch onderwijs.