De Achttiende Eeuw. Jaargang 40

[p. 117]

De digitale achttiende eeuw
Tempo: pamfletcollecties online beschikbaar^*

De tijd is voorbij dat u voor het bekijken van pamfletten aangewezen was op microfiches of kwetsbare originelen in bibliotheken en archieven. Met opvallend stille trom is eind 2007 het ambitieuze digitaliseringproject TEMPO (The Early Modern Pamphlets Online) gelanceerd. In het kader van dit project zijn vrijwel alle microfiches met de pamfletten uit de pamfletcatalogi van Knuttel, Van Alphen en Köhler online beschikbaar gesteld. Het gaat om circa 45.000 Nederlandse en Duitse pamfletten uit de periode 1486-1853. In de catalogus van W.P.C. Knuttel wordt de pamfletcollectie van de Koninklijke Nederlandse Bibliotheek, met ongeveer 31.000 pamfletten de grootste in Nederland, beschreven.¹ De catalogus van G. van Alphen bevat de collectie van de bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen met daarin circa 2.800 pamfletten.² De Duitse catalogus Flugschriften van Köhler bestaat uit twee delen. Het eerste deel, met 5.000 pamfletten uit de periode 1500-1530, is al online beschikbaar. De tweede reeks Flugschriften, met daarin pamfletten uit de periode 1530-1600, wordt in de loop van 2008 gedigitaliseerd en online gezet. Op dit moment omvat de tweede reeks circa 4.500 pamfletten.³ De collectie Flugschriften wordt nog steeds ieder jaar uitgebreid. Deze jaarlijkse uitbreidingen worden tevens in TEMPO opgenomen en zijn al deels beschikbaar.

Het TEMPO-project is in 2006 gestart en was in 2007 al online, maar er is tot op heden nog niet veel ruchtbaarheid aan gegeven. Initiatiefnemer van het digitaliseringsproject is uitgeverij IDC, die ook verantwoordelijk was voor de microfiches van de collecties die nu online staan.⁴ Het zijn dan ook de microfiches die gedigitaliseerd zijn, niet de originele pamfletten. De pamfletten zijn om die reden in zwart-wit afgebeeld. Alleen voor de circa 600 pamfletten die ook in de Digitale Atlas Geschiedenis⁵ staan en voor de eerder genoemde uitbreidingen van de Flugschriften reeks, zijn de scans van de pamfletten zelf gebruikt. De gang naar de bibliotheek hoeft u voor veel pamfletten dus niet langer te maken; met enkele drukken op de knop komt het gezochte pamflet op uw scherm.

Dat wil echter niet zeggen dat u altijd en overal de pamfletten op internet kunt bekijken. De pamfletten zijn te vinden via de site van IDC en moederbedrijf Brill,⁶ maar u heeft wel een licentie nodig van IDC/Brill om toegang te krijgen tot de pamfletten. Zonder deze licentie krijgt u niet de pamfletten, maar de melding ‘error on page’ in beeld. Is deze mooie digitale collectie dan alleen beschikbaar voor instellingen die een licentie aanschaffen? Gelukkig niet: leden van de Koninklijke Bibliotheek kunnen met hun KB-pas op de website van de KB gratis inloggen in de database.⁷ Wel heeft uw computer de plug in DjVu nodig om de pamfletten te kunnen weergeven. Deze software kan gratis worden gedownload, dus dat hoeft geen belemmering te zijn. Als de plug in eenmaal geïnstalleerd is, werkt het allemaal snel en eenvoudig. De afbeeldingen worden in korte tijd geladen en de beeldkwaliteit is doorgaans prima.

* Dank aan Marieke van Delft, conservator bij de KB en Frans Havekes, verantwoordelijk voor de realisatie van TEMPO bij IDC, voor hun vriendelijke medewerking.

1 Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek.

2 Van Alphen, Catalogus der pamfletten van de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen.

3 Köhler, Hebenstreit-Wilfert, Weismann, Flugschriften des frühen 16. Jahrhunderts en Köhler, Flugschriften des späteren 16. Jahrhunderts.

4 Sinds 1 januari 2006 is IDC een imprint van Brill Publishers.

5 http://www.digitaleatlasgeschiedenis.nl/.

6 http://tempo.idcpublishers.info/.

7 Via de homepagina www.kb.nl en de links speciale collecties en daarna pamfletten komt u bij de KB portal: http://tempo.idcpublishers.info.access.authkb.kb.nl/.

[p. 118]

Niet alleen komen alle pamfletten keurig leesbaar in beeld, maar de drie catalogi zijn ook gecombineerd in een bijzonder nuttige en gebruiksvriendelijke zoekmachine. Met behulp van diverse zoekingangen, zoals titel, auteursnaam, plaats, drukker, jaar of periode van uitgave, onderwerp, pamfletnummer en bibliotheek waar het pamflet te vinden is, kunt u de database doorzoeken. Uiteraard is er de mogelijkheid om zoekcriteria te combineren. Een dergelijke zoekmachine lijkt wellicht een bijkomstigheid, maar is in mijn optiek misschien wel het grootste voordeel van TEMPO. Met één druk op de knop krijgt u alle pamfletten over bijvoorbeeld economie, religie of - om nog iets te noemen - kinderboeken in beeld. Met nog een druk op de knop beperkt u de reeks tot alleen de pamfletten uit Leeuwarden of uit Den Haag of alleen de publicaties uit de achttiende eeuw. Het doorzoeken van de diverse catalogi wordt hierdoor aanzienlijk vergemakkelijkt.

Het digitaliseringproject is nog ‘werk in uitvoering’, de TEMPO-database wordt voortdurend uitgebreid en aangepast. Er worden steeds meer zwart-wit afbeeldingen van microfiches vervangen door full color scans van de pamfletten zelf. Verder wordt de Flugschriften-reeks ieder jaar aangevuld met nieuwe vondsten, waardoor de digitale collectie steeds verder groeit. Frans Havekes, binnen Brill/IDC verantwoordelijk voor de realisatie van TEMPO, zou het bovendien zeer wenselijk vinden om ook andere Nederlandse pamfletcatalogi te integreren in TEMPO, maar het is nog de vraag of en wanneer dat gaat gebeuren. Als het zo ver zou komen, zou dat het eerste volledige en eenvoudig doorzoekbare overzicht van Nederlandse pamfletcatalogi betekenen.⁸

Havekes geeft aan dat IDC ook heeft gekeken naar de mogelijkheden om de pamfletteksten met behulp van tekstherkenningssoftware (OCR⁹) te digitaliseren. Op die manier zou het mogelijk worden om op woorden in de tekst te zoeken, om de pamfletten te onderwerpen aan geautomatiseerde taal- en tekstanalyses en om de tekst op andere manieren digitaal te bewerken, bijvoorbeeld door te kopiëren en te plakken. Deze stap kan echter pas gemaakt worden als de OCR-programmatuur verder is ontwikkeld; experimenten met het OCR-en van pamfletteksten zijn tot dusver niet erg succesvol geweest. Gezien de omvang van de collectie is het omzetten van de afbeeldingen naar full text bestanden alleen mogelijk als deze zo goed als automatisch kan worden uitgevoerd.

Ten slotte worden er op dit moment enkele laatste fouten in de database gecorrigeerd: een aantal beschrijvingen ontbreekt nog en een tiental pamfletten is momenteel onvindbaar via de zoekmachine. Afgezien van deze laatste foutjes is het grote merendeel van de pamfletten eenvoudig te vinden en te bekijken. TEMPO betekent dan ook een verrijking voor iedereen die pamfletten wil zoeken en bestuderen.

Rutger de Graaf

8 Andere pamfletcatalogi zijn: Petit en Thysius, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten; Huiskamp, Boon en Camps, Catalogus van de pamfletten aanwezig in de Bibliotheek Arnhem; Broekema, Catalogus van de pamfletten, tractaten, enz. aanwezig in de Provinciale Bibliotheek van Zeeland; Zijlstra, Den Zeusen beesem: catalogus van de Nederlandse pamfletten; Soetbrood Piccardt, Abelmann, Abelmann en Boonstra, Catalogus eener verzameling van pamfletten, tractaten en andere stukken; Polak-Suetens, Inventaris pamfletten Stadsarchief Antwerpen; Rogge, Beschrijvende catalogus der pamfletten-verzameling van de boekerij der Remonstrantsche Kerk te Amsterdam; Van Someren, Pamfletten niet voorkomende in afzonderlijk gedrukte catalogi; Tiele, Bibliotheek van pamfletten; Van der Wulp, Catalogus van de tractaten, pamfletten.

9 Optical Character Recognition software zoals het programma Abbyy Finereader zet afbeeldingen met tekst om in digitale tekstbestanden.

[p. 119]

Geraadpleegde literatuur

G. van Alphen, Catalogus der pamfletten van de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen 1542-1853 (niet voorkomende in de catalogi van Broekema, Knuttel, Petit, Van Someren, Tiele en Van der Wulp) (Groningen, 1944).

J. Broekema, Catalogus van de pamfletten, tractaten, enz. aanwezig in de Provinciale Bibliotheek van Zeeland (Middelburg 1892).

M.W. Huiskamp, P.J. Boon en R.L.M.M. Camps, Catalogus van de pamfletten aanwezig in de Bibliotheek Arnhem 1537-1795 (Hilversum 1995).

H.-J. Köhler, H. Hebenstreit-Wilfert, C. Weismann, Flugschriften des frühen 16. Jahrhunderts (Leiden 1978)

H.-J. Köhler, Flugschriften des späteren 16. Jahrhunderts, (Leiden 1990).

W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, Herdruk ed. 9 dln. (Utrecht 1978).

L.D. Petit en J. Thysius, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten: verzamelingen van de bibliotheek van Joannes Thysius en de bibliotheek der Rijks-Universiteit te Leiden, 3 dln. ('s-Gravenhage 1882-1934).

J. Polak-Suetens, Inventaris pamfletten Stadsarchief Antwerpen: 1520-1881 (Antwerpen 1983).

H.C. Rogge, Beschrijvende catalogus der pamfletten-verzameling van de boekerij der Remonstrantsche Kerk te Amsterdam, 3 dln. (Amsterdam 1862-1865).

R.A. Soetbrood Piccardt, L.J. Abelmann, A.M. Abelmann en J. Boonstra, Catalogus eener verzameling van pamfletten, tractaten en andere stukken, zoowel met betrekking tot de geschiedenis des vaderlands als over gebeurtenissen elders voorgevallen: allen in Nederland uitgegeven van het einde der zestiende tot het midden der achttiende eeuw: uitmakende het 2de gedeelte van de bibliotheek ten raadhuize der stad Goes (Goes 1862).

J.F. van Someren, Pamfletten niet voorkomende in afzonderlijk gedrukte catalogi der verzamelingen in andere openbare Nederlandsche bibliotheken, 2dln. (Utrecht 1915-1922).

P.A. Tiele, Bibliotheek van pamfletten, traktaten, plakkaten en andere stukken over de Nederlandsche geschiedenis; en van in Nederland gedrukte stukken over gebeurtenissen in en buiten Europa, voornamelijk in Engeland, Azië en Amerika. Beschreven, naar tijdsorde gerangschikt, en met alphabetische registers voorzien. Beschrijving der verzameling van Frederik Muller te Amsterdam, van het begin der 16de tot het midden der 18de eeuw, 3 dln. (Amsterdam 1858-1861).

J.K. van der Wulp, Catalogus van de tractaten, pamfletten, enz. Over de geschiedenis van Nederland, aanwezig in de bibliotheek van Isaac Meulman, 3 dln. (Amsterdam 1866-1868).

W.C. Zijlstra, Den Zeusen beesem: catalogus van de Nederlandse pamfletten (alsmede de niet-Zeeuwse plakkaten en ordonnanties) tot en met 1795, aanwezig in de Zeeuwse Bibliotheek, 3 dln (Middelburg 1994).