De Achttiende Eeuw. Jaargang 39

[p. 35]

Naald of slagzwaard?
Een reactie op de repliek van Joost Rosendaal^*
Myriam Everard

Maar, zo Gy naar geen raad, - naar gene Wet wilt luisteren, -
Zo Gy dit vry Gewest nog langer denkt te kluist'ren,
Ik zeg het ongeveinsd, - dan wensch ik uwen val.
En sta, met Leeuwen moed, voor Neêrlands Vryheid pal!
Ja, dan zal deze hand, gewoon de naald te roeren,
Versterkt door 't blinkend staal, het Volk ten stryde voeren.
En vindt dit vrye Land niet spoedig hulp en heul,
Zo vat ik 't Slagzwaard op, ter straf van Neêrlands Beul.¹

Androgina Plebeja noemde ze zich, de Deventer patriotte die in 1786 haar leeuwenmoed en haar slagzwaard in de strijd werpt. In haar krijgslustige taal onderscheidt zij zich niet van de vele patriotten-mannen die zich bij tal van gelegenheden tot de gewapende strijd bereid verklaarden, een verwantschap die zij in de keuze van haar nom de plume - familie van de Justus Plebejus om wie de redacteuren van De politieke kruyer in 1785 werden vervolgd - nog eens benadrukt. Is dit politiek? Ja, natuurlijk. Staat Androgina Plebeja daarmee tegenover de Heusdense patriotte Anthonetta van Calcar die in 1784 pen en papier als haar wapens koos omdat vrouwen nu eenmaal niet met degen en geweer konden strijden? Dat is nog maar de vraag. Want men kan niet anders zeggen dan dat Van Calcar zich, als lid van het plaatselijke patriotse leesgezelschap, als donatrice van het plaatselijke vrijcorps, en als pleitbezorgster van burgerrechten voor katholieken in de gehele Republiek, actief in het politieke leven bewoog.² De dichtregels van Van Calcar waarmee Rosendaal zijn repliek opent zijn daarmee misleidend. Maar wat meer is: het inzicht dat Rosendaal in 1990 aan deze regels ontleende en sindsdien is blijven aanhangen - dat vrouwen omdat zij nu eenmaal geen wapens droegen, in de patriottentijd en de Bataafse Republiek geen actieve politieke rol konden spelen en bijgevolg ook niet speelden - schiet hopeloos tekort als het erom gaat de rol van vrouwen in de Nederlandse Revolutie te beschrijven en te begrijpen, zoals de politieke activiteiten van Wolff en Deken vóór, tijdens en na hun ballingschap in Frankrijk én de perceptie van tijdgenoten daarvan mijns inziens onomstotelijk laten zien. Daarvan heb ik Rosendaal klaarblijkelijk niet kunnen overtuigen. Maar de chaotische opeenstapeling van ongelijksoortige argumenten en beweringen die hij nu inbrengt kunnen mij weer niet overtuigen.

Merkwaardig is de grote hoeveelheid pietluttige observaties die in hun ogenschijnlijke precisie verhullen dat er geen sprake is van een argumentatie. Exemplarisch hiervoor is de rekensom die hij als bewijs voor de politieke onbeduidendheid van Wolff presenteert. Men herinnere zich de vermelding van Wolff en haar Onveranderlyke Santhorstsche geloofsbelydenis in Mirabeaus Aux Bataves sur le stathoudérat (1788), een manifest waarvan in korte tijd drie drukken en een Nederlandse vertaling verschenen en waarvan we uit Rosendaals Bataven! moeten begrijpen dat het een grote populariteit kende.³ In zijn ‘Vrouwen op de vlucht’

* Met dank aan Peter Altena, onbreekbare discussiepartner

1 Plebeja, Aanspraak van een vaderlandsche vrouwe.

2 Zie Rosendaal, ‘Wetenschapsliefde of vrijheidsmin’, 14.

3 Rosendaal, Bataven!, 245.

[p. 36]

noemt Rosendaal deze vermelding wel, maar uitsluitend om daar ieder belang van te ontkennen: de vermelding was maar in een noot, die noot was niet door Mirabeau maar door ‘een Nederlandse medewerker’ geschreven, Wolff wordt in die noot wel om haar schrijfstijl maar niet om haar verdiensten voor de patriotse zaak geroemd, en om die Geloofsbelydenis uit 1772 had ze in 1788 toch werkelijk niet hoeven vluchten.⁴ Omdat hij daarbij geheel voorbijgaat aan de passage waarbij de schrijver in kwestie het van belang achtte om naar Wolff en haar Geloofsbelydenis te verwijzen - terwijl in die hoogst politieke passage, een aansporing aan de Bataven om de vrijheidsliefde waarmee zij zich keer op keer tegen iedere tirannie hadden verzet nu te mobiliseren om zich tegen de stadhouder te keren - mist Rosendaal de betekenis van de waarderende verwijzing naar Wolff, die nu juist haar politieke voorbeeldfunctie betrof. Rosendaal pareert deze kritiek met een rekensom: ‘Welgeteld zes regels gaan over Wolff, en dat op 116 pagina's ofwel ongeveer 4800 regels’. Welgeteld! Maar een dergelijke telling is zonder een vergelijking met het aantal regels dat Mirabeau of zijn Nederlandse nègre Paul-Henri Marron aan andere patriotten wijdde geheel zonder betekenis, en zou zelfs dan zonder enige inhoudelijke analyse volslagen oninterpreteerbaar zijn.

Minstens zo merkwaardig is het misbaar waarmee Rosendaal zulke non-argumenten kracht bijzet, waardoor hij kennelijk zo wordt afgeleid dat hij iedere voorzichtigheid uit het oog verliest, als een vrijcorporist die met grote gebaren zijn degen trekt om die vervolgens - omdat vrouwen nu eenmaal geen wapendragers zijn? - in eigen voet te steken. Tot dat misbaar reken ik het vertoon van niet-relevante kennis,⁵ het verwijzen naar overbekende literatuur⁶ - waarbij ik aan het paternalisme dat daaruit spreekt verder voorbij ga - en het gebruik van pure bluf.⁷ Maar daarmee steekt men zich nog niet zomaar in eigen voet. Dat gebeurt pas als Rosendaal tot de kern van de zaak komt: ‘de rol die de vrouw in de Nederlandse Revolutie had’. Welnu, de bronnen, zo zegt Rosendaal, dwingen hem tot de conclusie dat de rol van patriotse vrouwen in de gehele periode van de Nederlandse Revolutie marginaal, zo niet nihil was. Juridische vervolgingen van patriotse vrouwen zijn hem, althans uit de archieven van de Hoven van Gelre, Holland, Friesland en Utrecht en de Raad van Brabant niet bekend, en op geen enkel patriots rekest, althans: op geen van de tientallen patriotse rekesten uit de Langstraat en het Land van Heusden en Altena, als men althans de twee patriotse rekesten uit genoemde contreien inzake de beroeping van een patriots predikant

4 Rosendaal, ‘Vrouwen op de vlucht’, 157.

5 Zie bijvoorbeeld de informatie die Rosendaal aandraagt over Antoine-Marie Cerisier, die hij naar voren schuift als net zo waarschijnlijke trait-d'union tussen Wolff als vertaalster van Frossards La cause des esclaves nègres (1789) en de ‘Amis des noirs’ als Frossard zelf dat kan zijn geweest: Cerisiers geografische nabijheid dateert op zijn vroegst van januari 1790, toen hij in Châtillon-lès-Dombes tot maire gekozen werd, zonder dat overigens zeker is of hij niet in Parijs bleef en die functie in absentia vervulde; zie Popkin, ‘From Dutch republican to French monarchist’, in het bijzonder 542 en noot

6 Ik moet bekennen dat één artikel mij ontgaan was: Rosendaal, ‘Comment faire la révolution?’, waarmee ik iets gemist zou hebben inzake de samenwerking tussen Marron en Mirabeau; bij lezing blijkt daarin echter niet meer te staan dan dat Marron één van de schrijvers was van Aux Bataves van Mirabeau.

7 Zo kan Rosendaal Wolff en Dekens Wandelingen door Bourgogne (1789) in zijn ‘Vrouwen op de vlucht’ nog als argument aanvoeren voor het ‘rustig en onbekommerd leventje’ dat Wolff en Deken in Frankrijk leidden (157), en nu laten weten dat de inhoud, die niet blijkt te stroken met wat hij zich bij die titel had voorgesteld, hem evenzogoed ‘[niet] verbaast’.

[p. 37]

buiten beschouwing laat, trof hij de naam van een vrouw. Van deze boude beweringen blijft echter al bij oppervlakkige beschouwing weinig over.

Wat die juridische vervolging betreft laten de negatieve bevindingen van Rosendaal zich duidelijk niet generaliseren. Zo werden tussen 1780 en 1800, alleen al in Amsterdam, negen patriotse vrouwen voor het gerecht gebracht.⁸ Onder hen de bejaarde mattenverkoopster Harmijntje Groesbeek, die in maart 1789 op straat luidkeels haar ‘Vaderlandsche matten’ te koop had aangeboden en ‘Vader Hooft boven’ en ‘de Patriotten boven’ had geroepen, en aldus een opstootje had veroorzaakt dat tot het nodige straatgeweld had geleid.⁹ Zij werd daarvoor tot vier jaar tuchthuis veroordeeld. Bij haar overlijden in 1797 bleek zij in patriotse kring nog altijd bekend als ‘de Vaderlandsche Mattenvrouw’, die ‘voorheen door het Despotiek Gezach, om haar Vaderlandsche denkwyze in 't Tuchthuis was gezet’, om welke reden men het dan ook gepast achtte haar door de Amsterdamse burgerwacht met militaire eer te laten begraven.¹⁰ Maar Rosendaals negatieve bevindingen blijken ook niet betrouwbaar: onder de negen Amsterdamse vrouwen die om hun patriotisme vervolgd werden is namelijk ook de schrijfster van de Nationale Bataafsche courant, Catharina Heybeek, die vanwege haar oppositie tegen het Plan van Constitutie in september 1797 werd gearresteerd en in januari 1798, samen met mederedacteur Lieve van Ollefen, tot drie jaar werd veroordeeld.¹¹ Hun beider zaak werd in september en oktober 1797 vele malen door het Hof van Holland besproken, waarbij de naam van Heybeek toch herhaaldelijk valt.¹² Geen juridisch vervolgde patriotse vrouwen? althans niet in het archief van het Hof van Holland?

Voor het ontbreken van de namen van vrouwen op patriotse rekesten geldt in sterkere mate hetzelfde: Rosendaals negatieve bevindingen in de Langstraat en het Land van Heusden en Altena zijn duidelijk geen goede indicatie voor de participatie van vrouwen aan patriotse rekesten elders in de Republiek, en wat de Langstraat betreft is hij bovendien onvolledig. Van de zonder twijfel vele honderden rekesten die de patriotten in de loop van de jaren 1780 opstelden en indienden heb ik er maar één gezien: het ‘dank-adres’ dat eind 1786 vanuit Amsterdam aan de Staten van Holland werd aangeboden om deze dank te zeggen voor de effectieve maatregelen die zij genomen hadden om een burgeroorlog te voorkomen, alsmede voor de beslissing om de stadhouder ‘om zyn onverantwoordelyk Gedrag in zyne Bediening van Kapitein-Generaal over de Troepen deezer Provincie te suspendeeren’.¹³ Dit adres werd ondertekend door ruim 16.000 ‘Burgers en Ingezeetenen van Amsterdam en Jurisdictie van dien’, die ook nog eens plechtig verklaarden de eer van de Staten van Holland en de burgerlijke vrijheid ‘des noods, met goed en bloed te verdeedigen’.¹⁴ Daartussen zouden we volgens Rosendaal natuurlijk geen vrouwen kunnen verwachten. Niettemin hebben zeker tien vrouwen dit adres ondertekend, onder wie Elisabeth Hooft, weduwe van de twee jaar eerder overleden Wouter Valckenier - inderdaad: zuster van ‘Vader Hooft’ die kennelijk uit hetzelfde hout gesneden was - de uitgeefster Johanna Creefts, sinds 1783 weduwe van

8 Zie Van Manen en Vermeulen, ‘Het lagere volk van Amsterdam’, 348.

9 Gemeentearchief Amsterdam (GAA), Rechterlijk Archief (RA), inv.nr 461, 198-200, 204.

10 De begrafenisplechtigheid van Groesbeek werd verslagen in de Weekelyksche nieuws-post van 27 maart 1797, zie Everard, Ziel en zinnen, 164.

11 Zie Everard, ‘Lieve van Ollefen (1749-1816)’.

12 Nationaal Archief, Den Haag, Archief van het Hof van Holland, inv.nr 355, 851-856, 952-957, 972-979, alsmede de index.

13 Dank-adres, aan de edele groot mogende heeren Staaten van Holland en Westfriesland [Amsterdam 1786] 4.

14 Copia der teekenaars, op het dank-adres, Amsterdam 1787, en Dank-adres, 7. Geteld zijn alleen de vrouwen die als vrouw herkenbaar zijn, de meeste ondertekenaars hebben niet voluit getekend.

[p. 38]

Johannes Ratelband, de ongehuwde Anna Bömcke en haar schoonzusters zuster Catharina Pruys, en de al even ongehuwde Maria Joseph Fievez, een van de negen Amsterdamse patriotse vrouwen tegen wie, in 1791, een juridische vervolging werd ingesteld omdat men haar ervan verdacht deel uit te maken van een netwerk van patriotse revolutionairen dat in contact stond met de vluchtelingengemeenschap in Noord-Frankrijk.¹⁵ Dat is niet veel, tien op de 16.000, maar het zijn er tien teveel om te kunnen volhouden dat vrouwen op patriotse adressen ontbraken. Bovendien, uit de literatuur is een patriots adres bekend, waarvan ruim een kwart van de ondertekenaars vrouw was: de Waalwijkse acte van Constitutie van 1785. Dit rekest, waarin een aantal burgers en inwoners van Waalwijk hun klachten over het bestuur van hun stad aan de Staten-Generaal presenteerde, werd door 37 mensen getekend, 27 mannen en tien vrouwen. Zo valt althans op te maken uit een publicatie van een kenner van patriots Waalwijk, een historicus die wil voorkomen dat wij de betekenis van dit rekest onderschatten en er daarom nog eens met nadruk op wijst dat deze manier van actievoeren ‘typerend [was] voor de patriottenbeweging’ en onder meer ‘werd (...) aanbevolen in het Leids Ontwerp, de blauwdruk van de patriotse revolutie’. Waalwijk ligt in de Langstraat. De historicus aan wie wij deze kennis danken is ... Joost Rosendaal.¹⁶ Ai! in de voet!

Intussen is er met de al zeventien jaar oude oproep waarmee Rosendaal zijn weerwoord besluit niets mis. Maar als ik ook enige desiderata zou mogen formuleren, dan zou het onderzoek naar de rol van vrouwen in de Nederlandse revolutie (1780-1806) zich niet exclusief tot de rol van patriotse vrouwen moeten beperken, maar ook die van orangistische vrouwen moeten omvatten, zodat we meer zicht krijgen op hun overeenkomsten en verschillen, hun achtergrond, of opvattingen, praktijken, onderlinge controverses, invloed binnen en buiten de eigen kring, en bijvoorbeeld ook op hun overlappingen en veranderingen van kleur, en het met dat kinderachtige tegen elkaar uitspelen van beide groepen eens afgelopen kan zijn. En dan zou men bij dat onderzoek bij voorkeur ook af moeten zien van luie observaties en overhaaste conclusies, zodat het onderzoek niet langer gehinderd wordt door verklaringen die niet alleen aan een heldere definitie van wat verklaard moet worden voorafgaan, maar daar zelfs voor in de plaats treden. En omdat het onderzoek naar, vooral, patriotse vrouwen in de afgelopen zeventien jaar niet stilgelegen heeft, zou enige kennis van de bestaande literatuur daarbij geen kwaad kunnen.¹⁷ Goed onderzoek, dus. Dan zou er een gemeenschappelijke grond zijn om van mening te kunnen verschillen over belangrijker kwesties. Over de vraag of religie aan het eind van de achttiende eeuw als een privé-zaak kan worden beschouwd, bijvoorbeeld, en of een dergelijke opvatting wel staande blijft in confrontatie met het toenmalige kritische debat over de heersende - ook wel: publieke! - kerk waaraan zoals bekend ook Wolff een bijdrage leverde, een debat dat uiteindelijk in 1796 in de Nationale Vergadering door de geproclameerde scheiding van kerk en staat beslecht werd. Of, bij uit-

15 GAA, RA, inv.nr 467, 50 e.v. Er zijn aanwijzingen dat Fievez op de lijn Noord-Frankijk-Amsterdam koeriersdiensten verrichte, zie Cerutti, ‘Illegale handel in boeken rond 1791’, 75.

16 Zie Rosendaal, ‘Waalwijk, een patriottennest tussen Holland en Brabant’, 64 (lijst van ondertekenaars) en 53.

17 Zie bijvoorbeeld De Vries, ‘Dichten is zilver, zwijgen is goud’ over vrouwen in patriotse dichtgenoot schappen; Veltman-van den Bos, Petronella Moens, in het bijzonder 151-222 over de politieke activiteiten van Moens en haar (mede)redacteurschap van een hele reeks van tijdschriften; Everard, ‘In en om de (Nieuwe) Bataafsche Vrouwe Courant’ over vrouwen in de Bataafse Republiek die kranten schreven en drukten en verspreidden, die, als vrouwen, politieke rekesten schreven, en zelfs in het volks club-leven participeerden; idem, ‘Catharina Dóll-Egges te paard’.

[p. 39]

breiding, over de vraag of een statische, beperkte opvatting van wat politiek is en wie die politiek dragen - regenten, wapendragers, predikanten - wel recht doet aan een tijd waarin nieuwe groepen op een nieuwe manier en langs nieuwe wegen nieuwe aanspraken deden. Wat mij betreft hoeven we daar niet nog eens zeventien jaar op te wachten.

Gebruikte literatuur

Sofie Cerutti, ‘Illegale handel in boeken rond 1791. Paapes biografie van Willem V of hoe een boekhandelaar in het rasphuis belandde’, De achttiende eeuw 30 (1998) 59-78.

Myriam Everard, Ziel en zinnen. Over liefde en lust tussen vrouwen in de tweede helft van de achttiende eeuw (Groningen 1994).

Myriam Everard, ‘In en om de (Nieuwe) Bataafsche Vrouwe Courant. Het aandeel van vrouwen in een revolutionaire politieke cultuur’, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 24 (2001) 67-87.

Myriam Everard, ‘Lieve van Ollefen (1749-1816), Catharina Heybeek (1763-na 1805). Een ultrarevolutionaire “Loonschryver”, een schrijvende Batavin en een gekwetste Natie’, in: Anna de Haas (ed.), Achter slot en grendel. Schrijvers in Nederlandse gevangenschap 1700-1800 (Zutphen 2002) 207-221.

Myriam Everard, ‘Catharina Dóll-Egges te paard. Uitgeefsters tijdens de patriottentijd en de Bataafse Republiek’, Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 12 (2005) 79-94.

I.J. van Manen en K. Vermeulen, ‘Het lagere volk van Amsterdam in de strijd tussen patriotten en oranjegezinden, 1780-1800’, Tijdschrift voor sociale geschiedenis 6 (1980) 331-356.

Androgina Plebeja, Aanspraak van een vaderlandsche vrouwe aan Willem de V^de (Deventer 1786).

Jeremy D. Popkin, ‘From Dutch republican to French monarchist. Antoine-Marie Cerisier and the Age of Revolution’, Tijdschrift voor geschiedenis 102 (1989) 534-544.

Joost Rosendaal, ‘Waalwijk, een patriottennest tussen Holland en Brabant’, in: Gerard Rooijakkers e.a. (red.), Voor ‘Brabands Vryheyd’. Patriotten in Staats-Brabant ('s-Hertogen bosch [1987]) 51-71

Joost Rosendaal, ‘Wetenschapsliefde of vrijheidsmin. De politisering van het Heusdens leesgezelschap 1782-1787’, Historische reeks Land van Heusden en Altena 2 (1992) 1-22

Joost Rosendaal, ‘Comment faire la révolution? Les projets révolutionnaires et leur réalisation aux Pays-Bas, 1786-1798’ in: Mededelingen van het Nederlands Instituut te Rome 57 (1998) 85-96.

Joost Rosendaal, Bataven! Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk 1787-1795 (Nijmegen 2003) 245.

Joost Rosendaal, ‘Vrouwen op de vlucht. Patriotse vrouwen in ballingschap’, in: Peter Altena en Myriam Everard (ed.), Onbreekbare Burgerharten. De historie van Betje Wolff en Aagje Deken (Nijmegen 2004) 153-158.

Ans J. Veltman-van den Bos, Petronella Moens (1762-1843). De Vriendin van 't Vaderland (Nijmegen 2000).

Marleen de Vries, ‘Dichten is zilver, zwijgen is goud. Vrouwen in letterkundige genootschappen 1772-1800’, De achttiende eeuw 31 (1999) 187-213.