De Achttiende Eeuw. Jaargang 2004

[p. 21]

Edwina Hagen
‘De groote Hoere’
Papenvrees in de prinsgezinde politieke weekbladpers, 1781-1788¹

Edwina Hagen (1967) is historica en houdt zich bezig met de ontwikkeling van het Nederlandse antipapisme, ca. 1770-1815. eerder publiceerde zij onder meer de artikelen ‘Antikatholicisme, nationaal besef en de Nederlandse spectators, ca. 1750-1800’ De Achttiende Eeuw 30 (1998) en ‘Kloosterdwang’. Theater, antipapisme en nationaal besef, ca. 1770-1800’ Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 25 (2002).

‘Ja heeden gaat men de aanbidders van de Hoer van Babel beampten, morgen welligt doet men ze regeeren’, aldus een anti-patriotse propagandist in een pamflet uit 1785.² Zijn woorden stroken met het uit de geschiedschrijving bekende beeld van de oranjepartij als bron van het op politieke uitsluiting gebaseerde antipapisme. Goed, ook de tegenpartij was niet geheel vrij van vooroordelen, maar als voorvechters van de toelating van de katholieken tot de lagere of zelfs hogere ambten probeerden de patriotten hun afkeer tenminste te boven te komen. De stadhoudersgezinden kwamen niet verder dan het voeren van een hetze; via pamfletten, maar ook vooral via tal van, al dan niet door de prins gesubsidieerde, politieke weekbladen. Tijdens de onlusten rondom de machtswisseling van 1787 werden (net als in 1672 en 1747) in veel plaatsen katholieken gemolesteerd.³ Dat de orangistische media daaraan hebben bijgedragen, lijkt aannemelijk. Als dat zo is, dan geldt dat misschien vooral voor de politieke opiniebladen omdat zij, anders dan de pamfletten niet incidenteel, maar wekelijks verschenen.⁴

Over het antipapisme in de orangistische weekbladpers gaat dit artikel. In de secundaire literatuur bleven de opmerkingen over dit onderwerp tot dusver beperkt tot één tijdschrift, De Ouderwetse Nederlandsche Patriot. Inmiddels is meer informatie voorhanden dankzij het proefschrift Stokebrand Janus 1787 van Pieter van Wissing, waarin een uitvoerig overzicht is opgenomen van de politieke tijdschriften uit de jaren 1781-1787, vaak aangevuld met gegevens over de auteurs, uitgevers en oplagen.⁵ De orangistische nieuwsvoorziening en opinievorming kunnen worden onderscheiden in een meer serieuze en meer populistische variant. Dit door Van Wissing gedocumenteerde onderscheid tussen serieuze en populisti-

1 Ik wil graag Ton Jongenelen en Niek van Sas bedanken voor hun commentaar op eerdere versies van deze tekst.

2 Troost-reedenen aan zyne Hoogheid (1785) 21.

3 M.J.M. van der Heijden, De dageraad van de emancipatie der katholieken (Nijmegen, 1947) 49-54; 77-84; A.W.F.M. van de Sande, ‘Tussen argwaan en overtuiging. Het katholieke aandeel in de patriottenbeweging’, in: Th.S.M. van der Zee, J.G.M.M. Roosendaal en P.G.B. Thissen (red.), 1787. De Nederlandse revolutie? (Amsterdam, 1988) 112-121; Th. Clemens, ‘Confessie, kerk, natie en staat in Nederland tussen 1730 en 1853’, in: J. De Bruijn e.a., Geen heersende kerk, geen heersende staat. De verhouding tussen kerken en staat 1796-1996 (Zoetermeer, 1998) 145-175, aldaar 147-148; C. Huisman, Neerlands Israël. Het natie besef der traditioneel-gereformeerden in de achttiende eeuw (Dordrecht, 1983); H.T. Colenbrander, De Patriottentijd. Hoofdzakelijk naar buitenlandsche bescheiden. Deel 1 1776-1784 ('s-Gravenhage, 1897) 287-288; P. Geyl, De Patriottenbeweging (Amsterdam, 1947) 21, 82; G.A.J. Franke, Aanteekeningen over de oorzaken der patriottische woelingen (Groningen, 1887).

4 Zie voor het onderscheid tussen pamfletten en tijdschriften: N.C.F. van Sas, ‘Opiniepers en politieke cultuur’, in: N.C.F. van Sas, De metamorfose van Nederland. Van oude orde naar moderniteit 1750-1900 (Amsterdam, 2004) 195-220; en dezelfde, ‘Drukpers, politisering en openbaarheid van bestuur in de patriottentijd. Enkele kanttekeningen’ in: Th. van der Zee, J. Rosendaal, P. Thissen (red.), 1787. De Nederlandse revolutie? (Amsterdam, 1988) 174-184.

5 Pieter van Wissing, Stokebrand Janus 1787. Opkomst en ondergang van een achttiende-eeuws satirisch politiek-literair weekblad (Nijmegen, 2003) 82-85; Bijlage I, 333-351. Van Wissings overzicht van periodieken verschenen tussen 1781-1787, omvat 87 titels. Hoeveel daarvan kunnen worden gerangschikt onder de patriotse dan wel orangistische pers valt vooralsnog moeilijk te bepalen, aangezien nog niet alle auteurs zijn getraceerd. Daarbij is de signatuur vaak niet duidelijk omdat de bladen niet zelden vol zitten met dubbele bodems (een voorbeeld daarvan is De Haagsche Correspondent, 1786-1787).

[p. 22]

sche bladen maakt het mogelijk een tot dusver niet ongebruikelijke veronderstelling nader te toetsen: de gedachte dat bij het ‘volk’ altijd een voedingsbodem voor (religieuze) vooroordelen is blijven bestaan terwijl de ‘elite’ vooral na 1750 almaar toleranter werd.⁶

Om een beeld te vormen van de omvang, aard en het verloop van het antipapisme in de orangistische pers, excerpeerde ik een aantal tussen 1781 en 1788 uitgekomen stadhoudersgezinde bladen op negatieve uitlatingen over de katholieken en het katholicisme, toegespitst op het toentertijd actuele vraagstuk van de politieke gelijkstelling. Ik nam daartoe behalve De Ouderwetse Nederlandsche Patriot (1781-1782), alle (beschikbare) jaargangen door van: De Vredebazuin (1784), De Vaderlandsche staatsbeschouwers (1784-1790), Vaderlandsche Byzonderheden (1785-1787, 1788), Courier van den Neder-Waal (1787) en De Nassausche en Pruissische Courier (1785-1788).⁷ Deze bladen werden vooral gelezen door de beter geïnformeerde bovenlaag. Als voorbeelden van meer volkse bladen, nam ik door: De Politieke Praatmoer (1784-1785), De Politieke Snapster (1785-1797?) en Vaderlandsche samenspraek tusschen twee oranje-vrienden (1787-1788).⁸

Tijdens de jaren 1780-1787 boekten de patriotten een aantal belangrijke vorderingen op het gebied van de emancipatie van de religieuze dissenters, in het bijzonder de katholieken. In de politieke praktijk zag een toenemend aantal plaatselijke autoriteiten af van de oorspronkelijke ‘plakkaten’ en benoemde katholieken in openbare ambten.⁹ De politieke discriminatie van niet-gereformeerden vormde ook onderwerp van vele kritische artikelen in de patriotse pers, al voerden de journalisten de gelijkheid niet tot in het uiterste door.¹⁰ De patriotse opinieleiders Jan Christiaan Hespe en Pieter 't Hoen, redacteurs van respectievelijk De Politieke Kruyer en De Post van den Neder-Rhijn, voerden een ware ‘kruistocht’ voor de openstelling van de lagere ambten, maar voor de hogere posten hielden zij onverkort vast aan de handhaving van de bevoorrechte positie van de leden van de publieke kerk.¹¹

Twee politieke gebeurtenissen droegen ertoe bij dat de journalistiek aan de katholiekenkwestie extra aandacht besteedde. De eerste was het voorstel van Willem V, gedaan in de vergadering van de Staten van Holland van 9 oktober 1783, om alle niet-gereformeerden van politieke en publieke bedieningen en ambten uit te sluiten.¹² Behalve tegen de bestaande praktijk, ging dit voorstel in tegen de patriotse wens tot verruiming van de carrièremogelijkheden van niet-gereformeerden. De tweede gebeurtenis waardoor de gelijkberechtiging van de katholieken veel publiciteit trok, was het besluit van de Staten van Holland, genomen op 25 januari 1787, om de recognitiegelden af te schaffen.¹³

6 G.J. Schutte, ‘De Republiek der Verenigde Nederlanden, 1702-1780’, in: I. Schöffer, H. van der Wee en J.A. Bornewasser, De Lage Landen 1500-1780 (Amsterdam, 1988) 269-316, aldaar 303 en 307;. J.I. Israel, The Dutch Republic. Its Rise, Greatness, and Fall 1477-1806 (Oxford, 1995) 1033.

7 Ik nam alleen de jaargangen door uit de periode van de patriotse revolutie (1780-1787). De selectie van de rijdschriften geschiedde op basis van beschikbaarheid. Ik heb mij zoveel mogelijk geconcentreerd op tijdschriften met een langere looptijd. Ik ben mij ervan bewusr dat de gebruikte bron uiterst verraderlijk is aangezien de wisselingen in de redactie en het redactiebeleid nog niet zijn gedocumenteerd. Waar ik - omwille van de leesbaarheid - redacteurs opvoer als de schrijvers van de door mij aangehaalde artikelen moet dus een voorbehoud worden gemaakt.

8 Ik bekeek ook De Post naar den Neder-Rhyn (1782-1783) van de wegens overspel uit het ambt ontslagen dominee Philippus Verbrugge (1751?-na1804). Zijn blad bevatte voor dit artikel geen relevante ftagmenten.

9 Van der Heijden, De dageraad (1947) 8-29; M. Prak, Republikeinse veelheid, democratisch enkelvoud. Sociale verandering in het Revolutietijdvak 's-Hertogenbosch 1770-1820 (Nijmegen, 1999) 73-75.

10 Onder de patriotten bevonden zich overigens ook voorstanders van de volledige politieke emancipatie. Zie: Van der Heijden, De dageraad (1947).

11 P.J.H.M. Theeuwen, Pieter 't Hoen en de Post van den Neder-Rhijn (Hilversum, 2002) 547-551.

12 G.J. van den Berg, ‘Hervormden, dissenters en de patriottenbeweging’, in: Th. van der Zee, J. Rosendaal, P. Thissen (red.), 1787. De Nederlandse revolutie? (Amsterdam, 1988) 122-133.

13 Theeuwen, Pieter 't Hoen (2002) 547. De recognitiegelden waren gelden die de katholieken de plaatselijke autoriteiten moesten betalen voor het houden van godsdienstoefeningen in schuilkerken.

[p. 23]

De Ouderwetse Nederlandsche Patriot, De Vredebazuin en Vaderlandsche Byzonderheden

Patriotse gravure van R.M. van Goens (J. Wille, 1937).

De journalist Rijklof Michaël van Goens (1748-1810) die met zijn De Ouderwetse Nederlandsche Patriot als eerste de concurrentie met de patriotse pers aanging, staat in de geschiedschrijving, behalve als literair en journalistiek talent, bekend als virulente papenhater. De historische aanname dat de orangistische pers was vergeven van vulgair antipapisme, berust dan ook op de inhoud van zijn tijdschrift. Dat komt vooral omdat hij er een zogenaamd authentiek document in opnam waaruit moest blijken dat er in 1688, kort na de overtocht van Willem III naar Engeland, een ‘geheim project’ zou zijn gesmeed door het Franse hof en de Jezuïeten met als doel alle Nederlandse protestanten uit te roeien. Een zeventiende-eeuwse, Hollandse variant op de Bartolomeusnacht.¹⁴ De journalist was zeker behept met een negatieve fixatie op de jezuïten - elders noemde hij hun organisatie ‘een wanstaltig gedrocht van kerkelijke en burgerlijke macht, van bijgeloof en gewetensdwang, van bedrog, list, moord en verraderij wezentlijk zaamgesteld’¹⁵ - maar in zijn blad fungeerde het vooral als een middel waarmee de anglofiele redacteur het door de tegenpartij gewenste bondgenootschap met Frankrijk in een verdacht daglicht plaatste. Zo beweerde hij dat de machtsovername van de patriotten feitelijk zou neerkomen op een coup van ‘Vreemdelingen, byzonder Fransche Jezuïeten’ ‘onder het gevolg van vreemde Ministers’.¹⁶

Met dit alles is nog niet gezegd dat Van Goens ook de politieke uitsluiting van de Neder-

14 De Ouderwetse Nederlandsche Patriot nr. XVI eerste stuk (1781) p. 338. Het oprakelen van dit soort complotten kwam in de orangistische pers vaker voor. Zo meldde Vaderlandsche samenspraak, een in semi-volkstaal geschreven blad, dat Willem de Zwijger in 1558 tijdens een jachtpartij van Hendrik de Tweede vernomen had dat tussen de Franse en Spaanse koning was besloten ‘om al de Protestanten uyt de Nederlanden uyt te Rooyen’, hetgeen aan ‘van den Hertog van Alba was toeverttouwd’ Vaderlandsche samenspraak, tusschen twee Oranje-vrienden, Hendrik Vraag-al en Cornelis van Hooren (1788) nr. 25, p. 97-100.

15 J. Wille, De Literator R.M. van Goens en zijn kring (Zutphen, 1937) 357.

16 De gedachte dat de Republiek moest vasthouden aan de handhaving van het ‘Oud Systeem’ vormde ook in de pamfletten een terugkerende bron van antipapisme. Zo meende ‘een Hollander’ dat Engeland de enige mogendheid was die in staat was ‘om de belangen van onzen Godsdienst te handhaaven tegen de openbaare of heimelyke aanslagen van de Vorsten der Roomsche kerkgenootschap’: Redevoering van een Hollander over verscheiden gewigtige onderwerpen. Alleen uit liefde voor myn Vaderland (z.j.) 43. Een andere pamflettist riep uit: ‘waar moet het met het Vaderland heen, wanneer het Licht den Kandelaar gerukt wotd, waar toe het ophouden van 't Bondgenootschap met onze natuurlyke broeders en geloofsgenooten, en 't verbond met hun, die met de Hoer van Babel nog boeleeren, niet weinig zal toebrengen!’: Troost-reedenen aan zyne Hoogheid (1785). Dat was overigens een mening die ook via een prent werd uitgevent. Deze verscheen anoniem in 1780 onder de titel Den door list en geweld aangevallen leeuw: N.C.F. van Sas, ‘Eigen en vreemd. Internationale verhoudingen en prentcultuur rondom 1800’ in: B. Kempers (red.), Openbaring en bedrog. De afbeelding als historische bron in de Lage Landen (Amsterdam, 1995) 147-168, aldaar 147-149. 150.

[p. 24]

landse katholieken onderschreef. Of hij Willem V's propositie steunde, is de vraag, omdat bij de lancering ervan in 1783 De Ouderwetse Nederlandsche Patriot al niet meer bestond. Een feit is wel dat de redactie instemde met de portee van een al dan niet gefingeerde, ‘ingezonden’ brief waarin een anonymus pleitte tegen het door Van Goens geventileerde antipapisme en voor een begripvolle houding tegenover het verlangen van de Nederlandse katholieken ‘om tot Eer- en Regeer-Ampten gequalificeerd te worden’.¹⁷

Van Goens mikte zijn aanvallen - naar hij zelf beweerde - niet op zijn katholieke landgenoten. Hij verklaarde herhaaldelijk en met nadruk niets te hebben tegen ‘zulke Rooms Catholyken die in ons land gewonnen en geboren en gegoed en gezeeten zyn’.¹⁸ Het lijkt erop dat Van Goens zich iets van de kritiek op zijn antipapisme aangetrokken heeft, want in de nummers van na de klaagbrief daarover liet hij de beledigingen achterwege. Waarschijnlijker is echter dat dit samenhangt met een wisseling in de redactie en het redactionele beleid, hetgeen ook blijkt uit de inhoud: in nummer achttien distantieerde de redactie zich van de voorgaande afleveringen.¹⁹

De auteur van de ingezonden brief, ondertekend met de initialen P.R.P.P.P., zou volgens J.M. Peterse mogelijk Elie Luzac (1721-1796) zijn geweest.²⁰ Als dat juist is, dan moeten diens bezwaren louter zijn voortgekomen uit overwegingen van fatsoen, want een voorstander van de politieke en bestuurlijke gelijkstelling van de religieuze minderheden was deze auteur geenszins. Zijn blad, De Vredebazuin, drukte een onverbloemde verdediging van Willem V's propositie af:

‘de propositie van Zijne Hoogheid rust op zulke grondwetten, die, in een tijd van blaakende zorg en ijver voor den Godsdienst, van eene veel grootere zuiverheid van Zeeden, van eene waaragtige eensgezindheid en dadelijke harmonie tusschen braave Gereformeerden, Lutherschen, Mennonieten en Roomschgezinden; en van eene reëele en overal werkende (doch geene gewaanden en verdigre) Vaderlandsliefde, reeds zijn geëmaneert, en welke altoos het plegtanker der hoop van de Hervormde kerk in deezen Landen, en, men kan 'er met regt bijvoegen, van alle stille en deugdzame Leden van verschillende begrippen, blijve.’²¹

Toch was het, net als bij Van Goens, ook Luzacs bedoeling niet zijn katholieke landgenoten tegen zich in het harnas te jagen. In staatkundig opzicht sloot hij hen uit, maar in morele zin beschouwde hij hen als gelijkwaardige burgers van het vaderland.²² Hoewel hij de kerk

17 De Ouderwetse Nederlandsche Patriot (1781) 284-286.

18 Ibidem, 286.

19 De redacteuren Nicolaas ren Hove (1732-1784) en Van Goens verschilden mer elkaar van mening over de vraag of zij steun moesren zoeken bij de orthodoxe dominees. Relevant in dit verband is een aantekening van Van Goens in de marge van zijn eigen exemplaar [KB 123 D 9-11] waaruit valt op te maken dat de pagina's 336-346 de laatsten van zijn hand zijn.

20 J.M. Peterse, ‘Publicist voor Oranje. R.M. van Goens en De Ouderwetse Nederlandsche Patriot’ BMGN, 103 (1988) 2, 182-208, aldaar 206-207.

21 De Vredebazuin (1784) nr. 36, 301. De Politieke Kruyer publiceerde n.a.v. het voorstel een vlammend tegenbetoog, met als belangrijkste motivatie ‘vaderlandsliefde’: ‘in een tyd, waarin men allen die de Natie uitmaken moet aanmoedigen door verhevene en Vaderlandsche gevoelens in te boezemen; waarom zou men een zoo aanmerkelyk gedeelte daar van in een staat van laagheid houden, die nergens toe dienen kan dan om van hun, Ingezetenen zonder kragt en zonder Vaderlands-liefde te maken? [...] Laten de Staatkundige inrigtingen dienen om de menschen te vereenigen en niet om hen te verdelen! En dat voor al de vertegenwoordigers des Volks naar den schuilhoek der vooroordelen wech zenden alle die crimineele Wetboeken [de antikatholieke plakkaten], welken alleen die kenmerken van domme barbaarsheid der wetgevers met zig dragen.’ ‘Briev van G. Christianus, over de Propositie van Z.D. Hoogheid, den 9 October aan Hun. Ed. Groot.Mog. gedaan, en de noodzakelykheid en billykheid tot het toestaan van de Vryheid der Godsdienstuitoefening, zowel aan Roomschen als aan Onroomschen’, De Politieke Kruyer II, 81, 1137-1146, aldaar 1145.

22 J. Kloek en W. Mijnhardt m.m.v. E. Koolhaas-Grosfeld, 1800. Blauwdrukken voor een samenleving (Den Haag, 2001) 314.

[p. 25]

van de gereformeerden boven die van de andere, gedoogde geloofsgroepen plaatste, meende de Leidse orangist dat deze rangorde de zedelijkheid en vaderlandsliefde waarborgde van alle ingezetenen, ongeacht hun kerkelijke achtergrond.²³ Afwijkende ‘gevoelens’, voor zover zij geen aanleiding gaven tot ‘oproerigheid’ en hun leer geen ‘zedelijk kwaad’ insloot, werden ‘geduld’. De toon van Luzacs andere blad, Vaderlandsche Staatsbeschouwers, was dezelfde.²⁴ Ook daarin kreeg het met vaderlandsliefde verbonden thema godsdienst een neutrale uitwerking. Het riep veelvuldig op tot godsdienstig gedrag bij wijze van burgerdeugd.

Met zijn politieke bladen beoogde Luzac, naast het vergroten van het draagvlak van zijn conservatieve opvattingen bij een zo breed mogelijk (maar intellectueel) publiek, de vormgeving van het vaderland als een gemeenschap zonder geloofsverdeeldheid. Het niet willen kwetsen van religieuze minderheden was daarmee een principekwestie, maar het lijkt ook verbonden te zijn geweest met de redactionele formule. De auteur was in andere publicaties namelijk minder consequent in het zich onthouden van clichématige papenhaat. In het derde deel van zijn vierdelig Hollands rijkdom (1780-1783), waarin het ging over het belang van de ontwikkeling van de koophandel voor een volk, weet hij de stagnatie van de economie tijdens de middeleeuwen geheel en al aan de werkschuwe ‘klooster-paapen’. ‘Lui en vadzig’ noemde hij hen, ‘verderflijk ongedierte’ en ‘laage en lafhartige zielen’.²⁵

Tot de kwalitatief betere campagnevoerders voor de stadhouder behoorde naast Van Goens en Luzac ook Johannes Le Francq van Berkhey (1729-1812).²⁶ In het eerste deel van zijn Vaderlandsche Byzonderheden, een blad dat zou kunnen worden omschreven als een politieke spectator, benadrukte Berkhey dat de doelstelling van de orangistische pers in feite dezelfde was als die van de patriotse, want net als de laatste stond de eerste geheel in het teken van de gedachte dat ‘dat de Godsdienst en Zeedekunde, de eenigste zeekere teugels zyn voor de politique magt om gelukkig en in rust te regeeren’.²⁷ Tegelijkertijd getuigde de Leidenaar van zijn heilig geloof in de handhaving van het kerkelijk bestel, niet alleen in het belang van de leden van de publieke kerk, maar in het belang van de gemeenschap als geheel: ‘De Stadhouderlyke Regering is de zuil voor den Hervormden Godsdienst en de waarborg voor de Vryheid’ van heel het ‘Neerlands volk’.²⁸ Hoewel deze stellingname de handhaving van de bevoorrechtte positie van de publieke kerk en daarmee het voortduren van de politieke discriminatie van de katholieken impliceerde, definieerde Berkhey, net als Luzac, het vaderland in morele zin, niet in specifiek gereformeerde, maar steeds in algemeen christelijke termen. Het stadhouderlijk regime bevorderde de interne cohesie van het religieus pluriforme vaderland.²⁹

De eerste twee jaargangen van Vaderlandsche Byzonderheden waren nagenoeg vrij van antipapisme.

23 Ook de orangisten deelden de voorstelling van het vaderland als een gemeenschap van vrome burgers: P. van Rooden, ‘Godsdienst en nationalisme in de achttiende eeuw: het voorbeeld van de Republiek’ Vaderland (1999) 201-236.

24 De enige blijk van afkeer van het katholicisme had te maken met Luzacs anti-Franse standpunt. Een Groningse professor in de theologie, Paulus Chevallier, die het volgens Luzac in een preek uit 1786 had gewaagd het Franse gevaar te relativeren, herinnerde hij eraan dat Lodewijk XIV destijds had getracht ‘den gereformeerden Godsdienst by ons te vernietigen’ De Vaderlandsche Staatsbeschouwers, deel 3, 1^e stuk (1784) 329.

25 Een veel gebezigd cliché: J.F. Vanderheyden, ‘“Vadzige monniken in morsige holen” en de tekstoverlevering’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal-en Letterkunde (Gent, 1985) 1-77

26 R.P.L. Arpots, Vrank en Vry, Johannes Le Francq van Berkhey (1729-1818). Een wetenschappelijke proeve op het gebied van de letteren (Nijmegen, 1990).

27 Vaderlandsche Byzonderheden, deel 1 (1785) 3.

28 Vaderlandsche Byzonderheden deel 2 (1786) 47.

29 Ook persoonlijk had Berkhey niets tegen katholieken. In 1779 schreef hij een ‘Gouden jubel-zang’ ter ere van de Leidse priester Joannes ten Eyken: Arpots, Vrank en Vry (Nijmegen, 1990) 201.

[p. 26]

Als het blad dan toch een keer uithaalde was het naar de jezuïeten, maar net als bij Van Goens was dat slechts onderdeel van het vocabulaire waarmee men de politieke rivalen attaqueerde. Dan heetten de ‘Goddelooze en Jezuïtische intrigues’ typerend voor ‘de dispolitieke manier van handelen van die zogenaamde Patriotten’.³⁰ In het pamflet De bekeering en Hellevaart van den Postfiaker het Hoen voor Bisschop Willebrordes gebruikte Berkhey hetzelfde middel voor een afrekening met voor hem politiek onacceptabele opvattingen van Pieter 't Hoen. In een zes pagina's tellend gedicht spotte hij met de redacteur van De Post van den Neder-Rhijn en diens samenwerking met de ‘godverzaker’ en ‘ex-Jezuiet’ Antoine Marie Cérisier, met wie hij zo graag ‘kruisjes maakte’.³¹

Provoceerde Vaderlandsche Byzonderheden de Nederlandse katholieken doorgaans niet, in 1787, het jaar waarin de katholieken een overwinning behaalden met de afschaffing van de recognitiegelden, week het van deze koers af. De in de patriottenbeweging actieve katholieken kregen het verwijt vergaand ondankbaar te zijn jegens de ‘souverain’ die hen nota bene ‘zonder gewetensdwang, vervolging of bespotting gedoogde’, met de toevoeging dat de verwachtingen die zij van een omwenteling koesterden, het verkrijgen van politieke voorrechten, nooit bewaarheid zouden worden. Met hun streven daarnaar stelden zij hun voorrechten juist in de waagschaal:

‘waant gy het ooit zo verre te brengen van in de Regeering te geraaken en op de Gestoeltens der Eere geplaatst te worden? zoekt gy de Hervormde Godsdienst te belagen? verbeeld gy U het by eene Omwenteling zo verre te brengen, dat de Leerstoelen in onze Kerken plaats zullen moeten maaken voor uwe Altaaren, en derzelver muuren behangen met de beeldtenissen uwer Heiligen? Laat, bidde ik U, nooit zulke gedachten by U opkomen: want dat kan, dat zal nooit gebeuren. Ja gy zoud zelve by de allerminste schyn van zulke doemwaardige bedoelingen de voorwerpen worden van de rechtvaardige haat eener Natie, die jaloers van haare voorrechten, met het behoud, of verlies van haare Vryheid en Godsdienst staan, of vallen wil.’³²

Uit het vervolg van dit tekstfragment blijkt dat Berkheys uitval opnieuw niet zozeer gericht was tegen de katholieken zelf maar vooral bedoeld was om de patriotten te ontmaskeren als slinks opererende strategen die er met hun ‘vleitaal’ en hun beloftes van gelijkheid alleen op uit waren de aanhang van hun beweging te vergroten.³³ De solidariteit van de patriotten, zo moesten de katholieken goed begrijpen, was slechts schijn. Berkhey waarschuwde hen slechts werktuigen in patriotse handen te zijn:

‘Wanneer gy Roomsgezinde Gemeente! zulks alles bedaarlyk en zonder vooroordeelen beschouwt [...] zult gy ras bemerken, hoe vruchteloos veelen onder U in alle deze woelingen en verwarringen zich af sloven; [...] en hoe blindelings zy zich, zonder eenig voordeel aan uwe Burgerlyke of Godsdienstige belangens toe te brengen, laaten gebruiken, als loutere werktuigen, om onvergenoegde, ondankbaare en heerschzugtige menschen mede in de hand te werken, ter bereiking hunner gevloekte oogmerken.’³⁴

30 Vaderlandsche Byzonderheden, deel 1 (1785) 56. Ook bijv. In De Nassausche en Pruissische Courier: de patriotten ‘weeten hun verfoeilijken handel met een Jezuitisch of Mennoniets kleed te bedekken’ (1786) 126.

31 Verz. van Polit. W.D. 57. Verzameling van Leijdsche Keur en hekeldichten. De bekeering en Hellevaart van den Postfiaker het Hoen voor Bisschop Willebrordes, datum en plaats onbekend.

32 Vaderlandsche Byzonderheden deel 3 (1787) 125-126.

33 Deze beschuldiging ook in: De Philarche of Vorstenvriend (1785) nr. 17, 137: ‘Even zoo walgt mij de laage vleierij en wierook aan de Roomsch Catholijken toegebragt [...] want wien kan men staat maaken dan op de Hervormden en Lutheraanen, en zijne Hoog Eerw.: indien hij der Roomsgezinden toch honing om de mond willen smeeren’.

34 Vaderlandsche Byzonderheden deel 3 (1787) p. 126. Fel was ook de toonzetting van een door ‘een opregt Vaderlander’ ingezonden brief waarin gewaarschuwd werd tegen de gevolgen van een bondgenootschap met Frankrijk: het hele ‘Protestantsche wezen’ zou verdwijnen, en ‘de Hoere van Babel in triumph door onze Landen gevoert worden’: Vaderlandsche Byzonderheden (1787) nr. 16, 177-178.

[p. 27]

Ook in de andere bladen werd de toon die men tegenover de katholieken aansloeg vanaf 1787 aanzienlijk scherper. Het werd nu onomwonden gesteld: het huis van Oranje was de enige remedie tegen de ‘inkruiping van Roomschen’.³⁵ De Nassausche en Pruissische Courier in compagnie (1785-1788) beschuldigde Pieter 't Hoen, die de katholieken publicitair had gesteund bij hun rekestenactie voor de afschaffing van de recognitiegelden, de heersende positie van de gereformeerde religie te willen ondermijnen door de katholieken en de protestantse dissenters toe te laten tot de politieke ambten.³⁶ Een regelrechte ramp, want als de ‘Raadzaalen’ zouden worden voorzien ‘met mannen, allerlei gezindheeden toegedaan’ zou daaruit ‘een verbaazende verwarring’ voortvloeien. De ‘Roomschen, Remonstranten, Mennisten en anderen van nog verderffelijker gevoelens’ zouden de voorrechten van de gereformeerde kerk niet respecteren, de predikantensalarissen niet waarborgen en haar leer niet tegenover ‘de zondige Zeeden der Onderdaanen’ beschermen. Niet dat de stadhoudersgezinden door ‘een blinde Godsdienstijver, de Inquisitie wilden invoeren tegen de Roomschen en Remonstranten’. Religieuze intolerantie was typisch een eigenschap van de Rooms-Katholieke kerk: ‘al dat bloedvergieten is het merk van de groote Hoere, die dronken is van het bloed der heiligen en van Jesus getuige’.³⁷

35 Courier van den Neder-Waal (1787) nr. 20.

36 Theeuwen, Pieter 'r Hoen (2002) 547-551.

37 De Nassausche en Pruisische Courier in compagnie, deel 3 (1788) 872-876.

De Politieke Snapster

Anders dan de ‘kwaliteitspers’ gooiden de bladen met een meer volkse schrijfstijl en invalshoek het van meet af aan over een antipapistische boeg. Dat geldt in het bijzonder voor het in 1784 opgerichte blad De Politieke Praatmoer, dat een jaar later werd voortgezet als De Politieke Snapster en was bedoeld als tegenhanger van successievelijk De Politieke Praatvaar en De Politieke Snapper. Het was eerst wekelijks, later meermalen per week verkrijgbaar. Een verkoopsucces: in de negen jaar waarin het bestond kwamen er maar liefst 1400 afleveringen van uit. De redactie werd vermoedelijk gevoerd door de Amsterdammer William Pieter Turnbull de Mikker (1758-1819).³⁸ In zijn bladen dicteerden toegankelijkheid en sensatie de toon. De kwestie of de katholieken meer politieke zeggenschap moesten krijgen lokte er geen andere reactie in uit dan de populaire aantijging dat de patriotten het land weer ‘paapsch’ wilden maken.³⁹ Een argument overigens dat zich moeilijk laat rijmen met de door Berkhey geuite beschuldiging dat de patriotten, eenmaal op het regeringspluche, geen zier zouden geven om de katholieke emancipatie.

Het antipapisme van De Mikker was er puur en alleen op gericht het democratisch imago van de politieke rivalen onderuit te halen. De solidariteit van de patriotten met de katholieken was puur ‘kiezersbedrog’. De Politieke Snapster prikte het door en bespotte het antipapisme van de Leydsche Courantier, dat tot uiting zou zijn gekomen nadat de krant de steun van de katholieken was kwijt geraakt: ‘nu hy [de Leidsche Courantier] geen Pittjes of Koeken meer van hun ontvangt nu gaat hy met hun bygeloof, of ligtgelovigheid spotten.’⁴⁰ Ik heb de kwestie in de betreffende krant niet terug kunnen vinden, maar als al of niet terechte bevestiging van het ‘patriots antipapisme’ is de verwijzing intrigerend.

Wat de patriotten wilden was zelfs voor eenvoudige vrouwen als ‘Anne’ en ‘Jannetje’ dui-

38 Van Wissing, Stokebrand Janus (2003)

39 Bijv: De Politieke Praatmoer, nr. 4, (z.j.) 2.

40 De Politieke Snapster, nr. 277.

[p. 28]

delijk: ‘de praats alleen, gelyk de Roomsche in de tyd van de Inquisitie hadden’.⁴¹ Volgens De Politieke Snapster verried de dictatoriale inslag van de patriotten de invloed van de jezuïeten; die zinden al sinds de overwinning van de Nederlanders op Spanje op wraak. De ‘haat der Jezuïtische Inquisiteurs’ was toen zodanig ‘aan 't branden’ geraakt, dat ‘zy op niemand meer nyd hadden, dan op dien Prins’. Verbannen uit ‘Onze Natie’, kwamen zij nu vermomd als patriotten stiekem het land weer binnen:

‘[...] geeven zy 'er zich in 't openbaar niet voor uit; zoo is het des te gevaarlyker. Het is met hun even als met de Sociaanen en Arminiaanen in ons Land gegaan, hunne verderffelyke boeken en openbaare Leer, heeft de Souverein van den Lande by Placcaeten verboden, maar spruitte die leer echter niet weer uit, onder andere benamingen?’⁴²

Het op een hoop gooien van anti-stadhoudersgezinden met jezuïeten, roomsgezinden, ‘cryptokatholieken’ en arminianen is in het Nederlandse politieke taalgebruik overigens een oude traditie. Dezelfde termen bezigden de orangisten in 1672 tegen Johan van Oldenbarnevelt en Johan de Witt.⁴³

Bij het verwijt van het ondemocratisch karakter van de patriotse revolutie speelde men ook op de man. Vooral de uitgever Jan Verlem kreeg de wind van voren. De uitgaven van uit het Frans vertaalde patriotse geschriften bewezen dat Verlem met ‘een Jezuïtische geest was bezield’ - hetgeen, aangezien Verlem niet rooms - maar oud-katholiek was,⁴⁴ mag worden omschreven als een origineel verwijt.⁴⁵ Over zijn (vermeende?) politieke aspiraties schreef de Politieke Snapster: ‘Verlem zou wel als representant gekozen willen worden maar, die wyze van verkiezing mag in Romen tot een paus zyn, onze Constitutie is in een Protestants land geheel anders’.⁴⁶ De uitgever figureerde overigens ook op een in 1786 anoniem gepubliceerde politieke prent getiteld Vrijheids prent der Heden-daagsche Cantzel-Huzaren. In de setting van een kerk, waarin een dienst gaande is onder leiding van de kanselhuzaar, staat hij prominent in beeld met een rozenkrans in zijn handen. Het subversieve - katholieke - karakter van de patriotten, wordt nog eens benadrukt door een wijwaterbakje en een, onder een aantal afgebeelde patriotse predikanten geplaatste tekst ‘alle avonde aflaat en Benedictie’. Volgens Frans Grijzenhout tekende de maker van de prent geen gewone kerk, maar een cryptokatholiek godshuis, waarin protestantse waarden waren omgekeerd.⁴⁷

41 De Politieke Praatmoer, nr. 4 (z.j.) 2

42 De Politieke Snapster nr. 16 (1785). In nr. 215 weer een verhandeling over de ‘Jezuïtische Landverraders’ die zich zelf ‘vaderlanders’ wilden noemen.

43 F. Grijzenhout, Feesten voor het Vaderland. Patriotse en Bataafse feesten 1780-1806 (Zwolle, 1989) 20-22; R. Dekker, Holland in beroering. Oproeren in de 17^e en 18^e eeuw (Baarn, 1982) 49.

44 Een aanwijzing voor Jan Verlems oud-katholieke achtergrond is dar hij, zoals blijkt uit het Amsterdamse Gemeentearchief, zijn vier dochters liet dopen in de Petrus en Paulus-parochie, gehuisvest in De Oyevaar in de Barndesteeg.

45 De Politieke Snapster, nr. 48 (1785).

46 De Politieke Snapster, nt. 45 (1785).

47 F. Grijzenhout, ‘Janus' betrouwbaarheid. Over een beeldmotief in de politieke grafiek’ in: Openbaring en bedrog, 125-146.

Slot

Bij het doornemen van de bladen op antipapistische uitingen kwamen de volgende zaken aan het licht. Ten eerste dat de orangistische pers even divers was als de oranjebeweging zelf.⁴⁸ In de wat ‘betere’ bladen was en bleef de teneur dat de katholieken van de politieke

48 G.J. Schutte, ‘Gereformeerden en de Nederlandse revolutie in de achttiende eeuw’, Tijdschrift voor Geschiedenis 102 (1989) 496-516.

[p. 29]

Anoniem, Vrijheidsprent der heden-daagsche cantzel-huzaren. 1786. (Atlas van Stolk 4678, Rotterdam).

ambten uitgesloten moesten blijven, precies zoals Willem V dat in 1783 voorstelde. Wat echter opvalt is dat de argumentatie voor de uitsluiting in de beginjaren van de revolutie nog positief werd geformuleerd. Het behoud van het kerkelijk bestel werd met nadruk gepresenteerd als waarborg voor de morele gemeenschap van het vaderland, waartoe ook de katholieken behoorden. Het was duidelijk niet de intentie de katholieken te kwetsen, misschien ook omdat men toen nog hoopte hen uit handen van de tegenpartij te kunnen houden. In de jaargangen en bladen uit de tweede helft van de jaren tachtig was de de toon echter een stuk resoluter en botter. Vooral in 1787, onder invloed van de politieke successen die de katholieken toen behaalden, draaide de verdediging van de handhaving van de ongelijkwaardige positie die de dissenters bekleedden op voile toeren. Niet meer op grond van het eensgezinde vaderland, maar op grond van de grimmige stelling dat de politieke gelijkschakeling van alle gezindten, en dus ook van de katholieken, de ‘uitroeiing’ zou betekenen van de heersende gereformeerde godsdienst. De toon die de auteurs van de meer volkse geschriften aansloegen, was van meet af aan provocatief en soms ronduit extreem, bijvoorbeelds wanneer geschermd werd met jezuïtische complotten. De politieke uitsluiting van de katholieken was absoluut geen onderwerp van discussie.

In het verlengde van dit laatste kan worden vastgesteld dat in beide typen bladen - de serieuze en meer volkse - het antipapisme, veel meer functioneerde als een retorische figuur waarmee men de politieke tegenstander zwart maakte, dan als een aanval op de katholieken (of de jezuïeten). Dat gold dan weliswaar niet voor de geschriften van Luzac, maar wel voor die van Van Goens, Van Berkhey en De Mikker. Curieus genoeg vervulde hun antipapisme in

[p. 30]

Jan Verlem (fragment uit Vrijheidsprent der heden-daagsche cantzel-huzaren).

dat opzicht bijna eenzelfde soort rol als dat in de verlicht protestantse spectatoriale geschriften, met dit verschil dat het daarin ging om de verguizing van de - vooral orthodoxe - gelovigen die zich verwant voelden met de oranjepartij.⁴⁹ Op de keper beschouwd, was zowel deze anti-orthodoxe variant van het antipapisme als het hier beschreven ‘anti-patriotse antipapisme’ dus een aangelegenheid van de protestanten onderling.⁵⁰

Ik begon dit artikel met een citaat uit een pamflet. Ik ben binnen dit bestek niet verder ingegaan op dat genre, maar zeker is dat het er ook daar pittig, zo niet militant, aan toe kon gaan. Ook voor de pamfletten geldt dat de botte bijl vaker voor de patriotten dan voor de katholieken werd gehanteerd.⁵¹ Pamflettisten benutten de creatieve vrijheid van het genre en zochten doelbewust de grenzen van het betamelijke op. Hun werkwijze kwam daarmee dichtbij bij die van een ‘volksschrijver’ als De Mikker, maar stond ver af van de doelstelling van maatschappelijk verantwoordelijk ingestelde journalisten als Van Goens, Luzac en Berkhey. De wijze waarop het antipapisme zich manifesteerde kan niet los worden gezien van de toenmalige politieke actualiteit, maar minstens zo belangrijk waren de sociale context (lezersdoelgroep) en de literaire conventies van een bepaald type tekst.

Tot slot is het aardig erop te wijzen dat het ‘orangistisch gereformeerd antipapisme’ tot ver in de (verzuilde) negentiende eeuw de historische blik vernauwde. Zo schreef een zekere J. de Jong, ‘Hoofd van de Groen-van-Prinstererschool te Haarlem’ in 1894:

‘[...] hoewel de nieuwere wijsbegeerte [van de patriotten] tegen de beginselen der Roomsche kerk indruischte, vond zij onder hare leeken schijnbaar maar al te veel aanhangers. Was dit geen bewijs, dat de kerk van Rome niet meer te duchten was? Hoe bedroog men zich! Naarmate de onverschilligheid voor het Evangelie in de Gereformeerde kerk grooter werd, breidde de Roomsche kerk hare tenten uit.’⁵²

49 E. Hagen, ‘Antikatholicisme, nationaal besef en de Nederlandse spectators, ca. 1750-1800’, De Achttiende Eeuw 30 (1998) 141-162.

50 Dat het antipapisme vaak functioneerde als wapen tussen de protestanten onderling, werd ook geconcludeerd voor de laat negentiende- begin twintigste eeuw: J. van Zuthem, ‘Heelen en halven’. Orthodox protestantse voormannen en het ‘politiek’ antipapisme in de periode 1872-1925 (Hilversum, 2001).

51 Een pamfletschrijver kenschetste de patriotten als moderne varianten van de ‘Westerschen Antichrist’, omdat zij, net als de Paus van Rome, geen rekenschap gaven van ‘Christus en zyne beveelen’. Als door Satan gezonden vijanden trachtten zij de ‘door den Souverein gewettigde Dordtsche Leer’ te verdringen om zichzelf, ‘het stelzel van Armyn, der Wederdoopers, Geestdryvery’, en ‘zulk soort, ja, de Roomsche’ te doen aanbidden: ‘Den laateren dog spoedig opgekoomen Antichrist, zig haastende tot den val. Met een opdragt aan onzen zeer Geliefden Erffstadhouder, Willem den Vyfden (1785). Ook in een gedicht dat was gericht ‘Aan Nederland’ komt het aan de patriottenbeweging toegeschreven misleidende en subversieve karakter naar voren: ‘Ja, ducht Ge, angstig, rasch te scheuren, Uw praalgewaaden, daar Gij zaagt, Het Paapsche Kruis ten zeetel leuren En Uw Hervormd Geloof belaagd, Door zulken welkers hart moest blaaken, In ongeveinsde zuiverheid; Of d'onbedreeven leek misleid; Om Uwe Leere te verzaaken; En vuige afgodendienst in haare plaats te stellen, Om Ursijns dier'bren schat, in 't stof ter neer te vellen’: Aan Nederland, Bij de tegenswoordige gunstige ommekeering, de terugkomst en herkenning van Z.D. den heere, prins Willem den Vyfden (1785).

52 J. de Jong, De Gereformeerde kerk in de tweede helft der vorige eeuw en de revolutionaire woelingen in ons Vaderland in betrekking tot haar, de Roomschen en de Dissenters (Amsterdam, 1894).