De Achttiende Eeuw. Jaargang 2003

[p. 153]

Berichten uit de geleerde wereld

Het kosmopolitische Nederland

Voor de die hard Nederlandse belangstellenden naar de studie van de zogenaamde ‘radicale Verlichting’ was het donderdag 11 maart 2004 rennen. Op één dag werd Nederland getrakteerd op twee lezingen van prominente buitenlandse historici die zich beiden intensief met dit onderwerp hebben beziggehouden. In de namiddag gaf Margareth Jacob de eerste ucla-lezing in het academiegebouw van de Universiteit Utrecht. Wie het wilde kon vervolgens, na een snel diner van bitterballen met toastjes de trein nemen naar de aula van de Universiteit van Amsterdam alwaar Jonathan Israel zich opmaakte voor de tweede Gouden-Eeuwlezing.

De uitnodigingen van de Utrechtse en Amsterdamse universiteiten aan Jacob en aan Israel waren alleszins op zijn plaats. Beide historici hebben de Nederlandse geschiedenis internationaal op de kaart gezet. Dat deden zij allebei door de wortels van misschien wel de belangrijkste geestelijke beweging voor de moderne tijd, de Verlichting, te lokaliseren in de Nederlandse Gouden Eeuw. Bovendien bevorderen zij ieder de studie naar Nederlandse geschiedenis aan een gerenommeerde Amerikaanse universiteit.

Jacob is hoogleraar geschiedenis aan het Californische ucla. In de vroege jaren tachtig ontdekte zij het bestaan van een groot corpus met name in de Republiek geschreven laat zeventiende- en vroeg achttiende-eeuwse literatuur. Deze literatuur was vooral afkomstig uit de hoek van de vrijmetselarij, van vrijdenkers en van spinozisten waarin radicale opvattingen verkondigd werden die varieerden van pleidooien voor de vrijheid van meningsuiting tot heus atheïsme. Illustratief was haar onderzoek naar de verbreiding van het Traité des trois imposteurs, waarin drie oplichters ontmaskerd werden, te weten: Mozes, Jezus en Mohammed. Deze ontdekkingen brachten haar ertoe de oorsprong van de Verlichting niet in Frankrijk of Engeland, maar in de Lage Landen te plaatsen. Naar haar mening had hier in de vroege achttiende eeuw een zogenaamde ‘radicale Verlichting’ plaatsgevonden. De achttiende-eeuwse Frans-Engelse Verlichting was niet meer dan een reactie op deze beweging.

Israel is verbonden aan het Institute of Advanced Studies in Princeton. Hij borduurde in 2001 voort op Jacobs werk. Zijn onderzoek naar de zeventiende eeuw in Nederland voor zijn standaardwerk the Dutch Republic leidde hem eveneens naar de veelvoud van Hollandse subversieve denkers die de Verlichting van de achttiende eeuw in de schaduw stelden. Vervolgens deed hij onderzoek naar de verspreiding van deze denkbeelden, niet alleen in de Lage Landen, maar in heel Europa, van Zweden tot Italië. De magistrale studie die hij hierover publiceerde noemde hij, in navolging van Jacob, Radical Enlightenment. Ondanks Israels internationalisering van de radicale Verlichting blijft hij de oorsprong ervan in de Republiek plaatsen. Dit doet hij niet in de laatste plaats omdat voor hem nog meer dan voor Jacob de radicale Verlichting zijn inspiratie dankt aan het werk van Spinoza.

Jacob en Israel hebben ieder in Nederland de erkenning gekregen die ze verdienen. Beiden bezitten een eredoctoraat van een Nederlandse universiteit en de twee lezingen, beide gehouden aan het begin van een reeks die, zo is de bedoeling, elk voor belangwekkende jaarlijks terugkerende lezingen moeten zorgen, bevestigden die erkenning opnieuw. Maar het blijft een opmerkelijk gegeven dat de toon van het onderzoek naar de Nederlandse geschiedenis zo bepaald wordt door buitenlandse historici. Kennelijk zijn het toch de buitenlanders die het best in staat zijn om het bijzondere aan de Nederlandse geschiedenis te waarderen.

Wat opviel is dat beide historici ook weer in deze lezingen op zoek gingen naar de wortels van de Westerse samenleving. Israels lezing sloot aan bij zijn - en dus ook Jacobs - eerdere onderzoek naar de radicale Verlichting. Hij besprak de radicaliteit van het Nederlandse republicanisme, dat hij terugleidde tot Spinoza, de gebroeders De la Court en een aantal anderen. Deze traditie was naar zijn mening fundamenteel anders dan wat hij de Atlantische republicaanse traditie noemde. De Nederlandse vorm van republicanisme verschilde met name van deze oorspronkelijk Engelse vorm door meer nadruk op het gelijkheidsbeginsel en een radicalere spinozistische filosofische onderbouwing. Om aan te tonen hoezeer dit republicanisme in de Nederlandse samenleving geïnfiltreerd was, hield Israel twee orangisten voor het voetlicht: Ericus Walten en Romeyn de Hooge. Het mag bevreemden dat orangisten repu-

[p. 154]

blikeins konden zijn, maar Israel verklaarde dit met het feit dat hun republikeinse afkeer van de regenten het won het van hun natuurlijke aversie tegen de monarchistische kanten van de oranjepartij. Bovendien demonstreerde Israel door juist zijn aandacht te vestigen op het spinozisme van twee orangisten hoe diep de radicaal verlichte ideeën en het spinozisme doorgedrongen waren in de Nederlandse maatschappij. Ook attaqueerde hij Kossmann volgens wie deze Nederlandse vorm van denken nooit verder was ontwikkeld. Israel ontwaarde daarin juist het begin van een traditie die doorliep tot en met de Jacobijnen ten tijde van de Franse Revolutie.

Israels interesse voor het subversieve gedachtegoed van de zeventiende-eeuwse Nederlanders verleidde hem niet tot politiek uitspraken over het heden. Hij bleef met beide benen in de zeventiende eeuw. Zo niet Jacob. In tegenstelling tot de strakke Oxford English sprekende Israel, met zijn Britse snor, begon de in een knalroze jasje geklede Californische haar lezing met een verwijzing naar de terroristische aanslagen van 11 september. Waarschijnlijk waren de gebeurtenissen in Madrid op de ochtend van haar lezing haar nog niet bekend. Zij vertelde dat de aanval op het World Trade Centre in New York niet zonder weerslag op haar onderzoek geweest was. En dat gold niet alleen haar onbegrip voor de haat van de kapers, maar ook de Amerikaanse reactie daarop. Zo hekelde zij de wens van Bush om wetenschappers van bepaalde verdachte buitenlandse landen te verbieden om in wetenschappelijke tijdschriften in de V.S. te publiceren. Op zoek naar de oorsprong van de waarden die met 9/11 onder vuur waren komen te liggen kwam zij uit bij de kosmopolitische aard van de wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw, want juist het kosmopolitanisme werd bedreigd, door Al Quaeda én door Bush.

Dit kosmopolitanisme ontwaarde zij met name in het belang van de alchemie voor de ontwikkeling van de wetenschap. De eeuwenoude internationale volksleer van de alchemie mocht als alternatieve wetenschappelijke taal, die in de zeventiende eeuw concurreerde met de scholastiek en de mechanica, volgens Jacob niet onderschat worden. Zo namen de wetenschappelijke academies in Parijs en Londen net als Newton de alchemie, met zijn nadruk op het experimentele, lange tijd serieus. Uiteindelijk moest de alchemie het onderspit delven tegen de mechanica omdat het geassocieerd werd met onchristelijk volks bijgeloof en gevaarlijk geloof in magie. Daarmee raakte de bijdrage van de alchemie aan de wetenschappelijke vooruitgang in de vergetelheid. Maar door de aandacht te vestigen op het belang van het alchemistische jargon toonde Jacob hoe belangrijk openheid naar het vreemde of zelfs gevaarlijke voor de ontwikkeling van de wetenschap en dus voor onze moderne maatschappij geweest is.

Met hun gepassioneerde verdediging van spinozisten, alchemisten en andere vrijdenkers verraadden zowel Jacob als Israel een zekere eigen voorliefde voor de zegeningen van het Verlichtingsdenken. Het werd daarmee moeilijk om aan de indruk te ontkomen dat zij in hun zoektocht naar de origine van de westerse samenleving, net als de Verlichters zelf, de Verlichting beschouwen als een op zijn minst waardevolle fase in de progressie van de geschiedenis. Een zeker vooruitgangsdenken is beide historici daardoor niet vreemd.

Met name aan deze moralistische inslag was te merken dat Jacob en Israel niet uit Nederland komen. Het is waar, de Verlichting staat in het eenen-twintigste-eeuwse Nederland weer in het hart van het politieke debat. Pim Fortuyn baseerde zijn westerse superioriteitsdenken op de louterende rol die de Verlichting op de westerse religieuze tradities gehad zou hebben, en na de Verlichtingsoffensieven van Hirsi Ali en Paul Cliteur spreekt men inmiddels zelfs over een liberale Jihad. Dit alles terwijl tegelijkertijd het anti-revolutionaire denken een renaissance beleeft. Met de christen-democraten in het centrum van de macht kan er immers weer volop gediscussieerd over de toelaatbaarheid van satire en de onwenselijkheid van een multiculturele samenleving. Men zou misschien verwachten dat Nederlandse historici zich vol overgave in dit debat storten, dat - zo weten wij dus van mensen als Jacob en Israel - over de betekenis van een onderdeel van de vaderlandse geschiedenis gaat. Maar als het gaat om de actuele betekenis van historische episodes wijzen zij liever op de ongenuanceerdheid van dergelijk politiek gebruik van de geschiedenis, dan dat zij er aan meedoen. Het is nu eenmaal niet de stijl van de huidige Nederlandse geschiedwetenschap om in zulke grootscheepse theorieën over de geschiedenis te denken. Deze stijl is te historicistisch, te veel erop uit om gebeurtenissen vanuit hun tijd te verklaren.

Men kan dat betreuren en klagen over het feit dat de Nederlandse geschiedschrijving daardoor in zo grote mate afhankelijk is van buitenlandse historici. Maar juist dit gegeven heeft zijn mooie kanten. Want een buitenlandse kijk op de Nederlandse geschiedenis zal altijd waardevol zijn. Wat dat betreft

[p. 155]

was Jacobs pleidooi voor kosmopolitanisme ook van toepassing op haar eigen lezing, en op die van Israel. Want was het geen prachtig voorbeeld van wetenschappelijk kosmopolitanisme dat op een dag een Engelsman en een Amerikaan in Amsterdam en Utrecht spreken over de Nederlandse en Europese geschiedenis?

In dat internationale perspectief zou het nog mooier geweest zijn als de ucla-lezing en de Gouden-Eeuwlezing wel wat beter op elkaar afgestemd waren geweest, zodat het toch iets makkelijker zou worden voor Utrechters om naar Amsterdam te gaan en Amsterdammers naar Utrecht. Wie weet had Jacob dan wel Israel bezocht en Israel Jacob. Dat zou pas kosmopolitisch geweest zijn!

David Wertheim

In Memoriam Bennie Pratasik

Op 12 februari 2004 ontviel ons, veel te vroeg en totaal onverwacht, Bennie (Benjamin) Pratasik. Hij was juist 45 geworden, toen een hersenbloeding hem in zijn slaap overviel.

Tijdens zijn studie bij Theaterwetenschap aan de Universiteit Utrecht deed Bennie onderzoek naar mediatijdschriften. Dat resulteerde in de Gids van Nederlandse radio- en televisietijdschriften van 1885 tot 1990, gepubliceerd door de Stichting Film en Wetenschap (Amsterdam, 1991). In 1992 studeerde hij afbij Theaterwetenschap op de doctoraalscriptie Sociaal-culturele verhoudingen in Rotterdam in de negentiende eeuw: verwikkelingen rond de afschaffing van de kermis. Een verkennend onderzoek naar de beschikbare archieven op het gebied van theatergeschiedenis in de decennia rond 1800 was de volgende stap. Vanaf 1993 maakte Bennie deel uit van de zogenoemde ‘Domgroep’, de kring van postdocs en oio's die, in het kader van het nwo-programma ‘Nederlandse cultuur in Europese context’, met hun gespecialiseerde onderzoek bijdroegen aan het IJkpunt-deel 1800: Blauwdrukken voor een samenleving (door Joost Kloek en Wijnand Mijnhardt, met een bijdrage van Eveline Koolhaas-Grosfeld, 2001). In die tijd ook begon Bennie aan zijn proefschrift over theatercultuur in de provincie rond 1800. Het is te betreuren dat hij het proefschrift niet heeft kunnen voltooien: daarmee zou hij een grote lacune in de geschiedschrijving van het Nederlands toneel ingevuld hebben. De vele gegevens die hij daartoe uit archieven over het hele land verzameld had, zullen hopelijk tezijnertijd op enigerlei wijze hun weg naar de wetenschappelijke openbaarheid vinden. Tot dan zullen toneelhistorici het moeten doen met zijn artikel over ‘De toneelgenootschappen in Nederland rond 1800’ (De Achttiende Eeuw 29 (1997) 191-202, in welk nummer de lezer nog een tweede artikel zal aantreffen, ‘Theateronderzoek in Nederland: een historiografische en bron-kritische verkenning aan de hand van Corvers Tooneel-Aantekeningen, 1786’, dat hij schreef samen met Henk Gras).

De afgelopen jaren werkte Bennie mee aan verschillende projecten. Zo was hij als assistent- onderzoeker intensief betrokken bij het onderzoek van Henk Gras (Universiteit Utrecht) naar omvang en samenstelling van het publiek van de Rotterdamse schouwburg van 1773 tot 1916. Tevens gaf hij regelmatig cursussen bij Theaterwetenschap aan dezelfde universiteit. Eind 2003 werkte hij mee aan het onderzoek van de oistat - de internationale organisatie van theatertechnici - dat moet resulteren in een inventarisatie van theatergebouwen en toneellocaties in Nederland vanaf de zeventiende eeuw.

Bennies grote liefde was echter de geschiedenis van het poppenspel. Als adviseur bij de Culturele Raad Noord-Holland, medeoprichter van de Stichting Nederlands Centrum voor het Volkspoppentheater en lid van het Research Committee van de Union Internationale de la Marionette (Unima) zette hij zich in voor heden en verleden van deze bijzondere vorm van toneel. Voor Popellum, het tijdschrift van de Stichting voor het volkspoppentheater, schreef hij boekrecensies en, met John McCormick, een stuk over een intrigerend onderwerp: ‘De draagbare Messias. Os Bonecos de Santo Aleixo en de traditie van het Europese kerstkribbetheater’ (Popellum 1 (2001) 21-25). Eveneens met John McCormick schreef hij een geschiedenis van het Europese poppenspel, Popular puppet theatre in Europe, 1800-1914 (Cambridge University Press, 1998; herdruk: 2000), die in de Engelse pers zeer lovend besproken is. Een nieuw boek, over het Italiaanse poppenspel, hadden de auteurs - deze keer samen met Remo Melloni - al op stapel staan.

En dan waren er, ten slotte, al die plannen waarover Bennie en ik regelmatig spraken en die we zouden gaan uitvoeren zodra we tijd hadden. Plannen om allerlei kleinere witte plekken in de geschiedenis van het achtiende-eeuws toneel in te kleuren. Het heeft niet zo mogen zijn.

Anna de Haas