De Achttiende Eeuw. Jaargang 2003

[p. 54]

Berichten uit de geleerde wereld
Een interview met Jan Roegiers en Lodewijk Palm

Nu het tijdschrift een nieuwe koers inzet, lijkt het een goed moment om eens terug te blikken op de geschiedenis van het blad en de redactie. De opzet van het blad indachtig, spraken wij met een Belgisch en een Nederlands redactielid.

Jan Roegiers, hoogleraar en momenteel ook voorzitter van het geschiedenisdepartement van de Leuvense universiteit, is vele jaren actief geweest in de Werkgroep, eerst als lid van de redactie van De Achttiende Eeuw, waar hij in 1980 toetrad, en vervolgens als lid van het bestuur, waarvan hij in 1995 afscheid nam.

Roegiers: Ik ben in 1972 voor het eerst met de Werkgroep in contact gekomen. Het was één van mijn Leuvense professoren, Reginald de Schryver, die me wees op het bestaan van het toen nog jonge genootschap. Hij spoorde me aan het symposium bij te wonen, gewijd aan de natuurwetenschappen in de achttiende eeuw, dat in september van dat jaar werd gehouden in het Trippenhuis in Amsterdam. Ik heb daar onder andere ook Bernard Plongeron, de historicus van de ‘katholieke Verlichting’, voor het eerst gehoord. Van toen af ben ik de symposia van de Werkgroep blijven bezoeken en heb ik daar veel mensen leren kennen, in het bijzonder ook de Brusselse hoogleraar Jeroom Vercruysse, één van de leden van het eerste uur en toentertijd ook het enige Belgische lid van het bestuur. In 1980 werd ik dan gevraagd toe te treden tot de redactie van het tijdschrift. In de redactie zaten toen ook P.J. Buijnsters, Rob Visser en Bert Paasman.

Hoe verhield de redactie zich in die tijd tot de Werkgroep en het bestuur?

Roegiers: Twee van de vier de redactieleden, namelijk Rob Visser en Bert Paasman, waren toen tegelijk ook lid van het bestuur. Het bestuur en de redactie vergaderden ook altijd samen, en de bespreking liepen vaak door elkaar. Bestuursleden spraken zich uit over zaken die het tijdschrift betroffen en redactieleden namen deel aan de discussies van het bestuur. We vergaderden in die periode in Den Bosch. Niemand van de betrokkenen woonde of werkte daar, iedereen moest voor de vergadering een beetje op reis, en Den Bosch was zowat halverwege tussen het Noorden en het Zuiden. Eerst vergaderden we in het gebouw van het Brabants Genootschap, dat zijn zetel had in een mooi pand op de Parade. Nadien vergaderden we in Brasserie Kikvors, ook op de Parade. Buijnsters begon daar altijd met het bestellen van een Bossche Bol. Toen we nog vergaderden in de zetel van het Brabants Genootschap brachten Uta Janssens en Hanna Stouten vlaaien mee. Het ging er altijd heel gezellig aan toe.

Toen, in het begin van de jaren 1980, werd het tijdschrift in eigen beheer uitgegeven?

Roegiers: Inderdaad. Het heette toen Werkgroep Achttiende Eeuw. Documentatieblad. Maar niet lang daarna, vanaf de jaargang 1982 namelijk, zijn we met APA, de uitgeverij van Van Heusden, in zee gegaan. Dat gebeurde voornamelijk onder impuls van één van de nieuwe bestuursleden van dat moment, Hans Bots. Die werkte al langer met Van Heusden, die onder meer de studies van het Pierre Bayle Instituut uitgaf en sinds 1974 al ook Lias. We waren van oordeel dat het tijd werd ook het Documentatieblad professioneler vorm te geven. Omdat de leden van de Werkgroep tot de doelgroep van de publicaties van APA behoorden, was Van Heusden best geïnteresseerd en bereid ook ons tijdschrift uit te geven.

Zijn daarbij discussies gevoerd over de richting die het tijdschrift moest uitgaan?

Roegiers: Die zijn er zeer zeker geweest. Het ging bijna steeds over het al dan niet documentaire karakter van het blad. Sommigen wilden niets liever dan catalogi en inventarissen publiceren, anderen wilden het omvormen tot een echt ‘tijdschrift’, waar louter documentaire bijdragen eigenlijk geen plaats meer zouden hebben. In elk geval is het blad, toen het door APA werd uitgegeven, heel duidelijk in deze laatste lichting geëvolueerd.

Ook het al dan niet opnemen van recensies was een eeuwig punt van meningsverschil: een kroniek of geen kroniek, moeten we signalementen opnemen, en zo meer. Als je de hele collectie van het blad doorkijkt, dan kom je periodes tegen met ‘nieuws’ en dan weer andere zonder. Echte boekbesprekingen zijn er uiteindelijk nooit geweest. Er waren al zoveel tijdschriften waar recensies waren opgenomen, er was weinig nood aan om dat ook in het documenta-

[p. 55]

tieblad te doen. Je moet je trouwens ook realiseren dat er in die periode, in de jaren ◂'80, in de Nederlanden nog niet zoveel werd gepubliceerd over de achttiende eeuw. Niet veel ‘boeken’ in elk geval. En als er dan al iets verscheen, dan was het bijna altijd werk van iemand van de Werkgroep zelf. We waren er te zeer bij betrokken om het op een volwaardige en systematische manier te gaan bespreken.

Eigenlijk typeert dit de globale ontwikkeling van de geschiedenis van de Werkgroep en het tijdschrift. Aanvankelijk was het vooral een groep van gelijkgestemden, die zich ten persoonlijken titel interesseerden voor de Nederlandse achttiende eeuw. Gaandeweg is het genootschap echter geprofessionaliseerd, en geëvolueerd tot een open forum voor iedereen die zich met onderzoek op dit terrein bezighoudt. Het tijdschrift is uiteraard meegeëvolueerd. Aanvankelijk eigenlijk vooral een bulletin van ‘vrienden onder elkaar’, is het (04033) niet in het minst door het toedoen van Hans Bots (04033) een volwaardig, wetenschappelijk tijdschrift geworden.

Stond het overwicht van de cultuurgeschiedenis hierbij ooit ter discussie?

Roegiers: Ikzelf vond die cultuurhistorische aanpak juist altijd heel interessant. Precies omdat het ook impliceerde dat de behandeling van de achttiende eeuw niet beperkt bleef tot geschiedenis in de strikte zin, maar interdisciplinair was, met inbreng van historici, kunsthistorici, neerlandici en anderen. Er zijn zeker pogingen geweest om de behandeling van de achttiende eeuw niet tot de cultuurgeschiedenis te beperken, en er zijn vaak onderzoekers uit andete historische subdisciplines uitgenodigd om te spreken op de symposia en te publiceren in het tijdschrift, maar vaak had ik toch de indruk dat zij zich in de Werkgroep minder goed thuisvoelden. Overigens valt het wel op dat de Vlaamse inbreng in de Werkgroep wél min of meer uitsluitend een zaak van historici is geweest. Dit heeft natuurlijk te maken met het feit dat in België slechts zeldzame enkelingen zich met de studie van Nederlandstalige literatuur van de achttiende eeuw hebben beziggehouden.

Hoe stond het overigens met de Belgische inbreng in het tijdschrift?

Roegiers: Er is altijd een Belgische inbreng in de Werkgroep en in het tijdschrift geweest, al was die ook altijd veel kleiner dan het Nederlandse aandeel. Vooreerst was er het probleem dat de Franstalige dixhuitièmistes van België zich eigenlijk nooit voor de Werkgroep hebben geïnteresseerd. Het onderzoek daar was in zeer grote mate een zaak van de Franstalige Brusselse Universiteit, de ULB. Zij hebben eigenlijk altijd hun ‘eigen ding’ gedaan, bijvoorbeeld met hun reeks, Etudes sur le dix-huitième siècle. De onderzoekers daat maakten deel uit van het Franse zustergenootschap, en bekommerden zich weinig om contacten met Nederlandse collega's. De Belgische inbreng in de Werkgroep en het tijdschrift was dus eigenlijk een uitsluitend Vlaamse inbreng.

Maar ook de Vlaamse onderzoekers bleken niet zo gemakkelijk ‘uit hun kot’ te lokken. Toch kwam er een doorbraak in september 1980, met het symposium over Verlicht absolutisme in Leuven. Het was de eerste activiteit van de Werkgroep in Vlaanderen. Een paar jaar later zijn we in Gent samengekomen, voor het memorabele ‘Sekscongres’, waarvan Ada Deprez de plaatselijke organisator was. Onder meer Rudolf Dekker, Lotte van der Pol, Willem Frijhoff, Herman Roodenburg en Hans Storme hebben daar toen gesproken. En het gaf aanleiding tot een extra dik themanummet. Zowat elk tijdschrift wilde een ‘seksnummer’ in die periode, ook De Achttiende Eeuw.

In elk geval hebben sedertdien altijd Vlamingen deel uitgemaakt van het bestuur en de redactie en hebben Vlaamse onderzoekers in het tijdschrift gepubliceerd. Minder dan Nederlanders, uiteraard, maar ja, et zijn nu eenmaal in Vlaanderen niet zo heel veel mensen die zich met de achttiende eeuw bezighouden, en we zijn er ook nooit zo goed in geslaagd mensen van buiten de universiteiten voor de Werkgroep warm te maken.

Lodewijk Palm, werkzaam bij het Instituut voor Geschiedenis en Grondslagen van de Faculteit Natuur- en Sterrenkunde van de Universiteit Utrecht, is sinds 1993 als redactiesecretaris eigenlijk de verkapte hoofdredacteur van De Achttiende Eeuw geweest. Tijdens het interview ligt er dan ook een trotse stapel van tien jaargangen (18 nummers) voor hem op tafel, waar hij zo af en toe met genoegen weer een nummer uit opduikt.

Palm: Ik ben geloof ik in 1992 bij de redactie gekomen, in ieder geval is het eerste nummer waar ik aan meegewerkt heb van 1993. Ik was toen al een tijd lid van de Werkgroep en bezocht regelmatig de werkgroepsvergaderingen. In die tijd liepen redactie en bestuur nog volledig doot elkaar heen. Er was bij-

[p. 56]

voorbeeld ook geen redactiesecretaris, geen centraal aanspreekpunt. Dat was geen optimale situatie en ook op andere fronten wilde men veranderen, zo wilde de redactie het blad wat uit de hoek van de literatuur- en cultuurgeschiedenis trekken, meer aandacht geven aan kerkgeschiedenis, politieke geschiedenis, materiële cultuur en ook wetenschapsgeschiedenis. Ik zal onder andere om het laatste erbij gevraagd zijn. Daarvóór was ik ook al redactiesecretaris geweest bij Gewina, een blad voor de Geschiedenis van de Geneeskunde, Wiskunde, Natuurwetenschappen en Techniek. Mijn aanstelling in de redactie ging zo gepaard met een grondige verschuiving: van de oude redactieleden bleef alleen Hans Bots nog (even) aan, en er werd afgesproken dat die dubbelfuncties (redactielid en bestuurslid) niet meer konden. Ik kreeg als redactiesecretaris wel toegang tot de bestuursvergaderingen.

Hoofdredacteur wilde ik niet genoemd worden: inhoudelijk deed namelijk de hele redactie mee, ze lazen alle stukken. Inhoudelijk werd het blad inderdaad meer interdisciplinair van opzet en ook het uiterlijk van het blad werd anders, professioneler: zo verdween bijvoorbeeld de reclame van APA van de achterflap.

Hoe kijkt u terug op de afgelopen tien jaargangen? Wat zijn de hoogtepunten en minpunten geweest?

Palm: Als ik tetugkijk naar het geheel ben ik tevreden. Natuurlijk krijg je niet elk nummer precies zoals je het wilt. Er is eigenlijk maar één punt dat ik jammer vind: ik had graag om de paar jaar een ‘state of the art’-artikel gehad per discipline. Daar kwam het helaas niet van: het zijn artikels die moeilijk los te krijgen zijn van auteurs, mensen moeten daar echt voor gaan zitten. Die tijd hebben de meeste onderzoekers niet. Je bent als redactie natuurlijk erg afhankelijk van je auteurs.

We hebben ook nagedacht over andere uitgevers: uitgevers met een wat bredere PR waarop je als blad zou kunnen meeliften. Veel uitgevers waren echter te duur. Een probleem was ook dat APA het copyright bezat voor het blad: zij konden dus auteurs weigeren om in De Achttiende Eeuw gepubliceerde artikelen op te nemen in hun boek. Dat is een promovendus inderdaad een keer overkomen en toen heeft in 1996 de werkgroep dat gelukkig veranderd; een bestuur laat het academisch belang toch eerder voorgaan dan een uitgever.

Hoogrepunten voor mij waren de themanummers, bijvoorbeeld ‘Religie en Verlichting’ en vooral ook ‘Het vuur van de Revolutie’, een goed nummer naar aanleiding van een buitengewoon geslaagd congres. Minpunt was dat bij verschillende van deze themanummers is vergeten om een extra titelblad te maken, zodat niet altijd meteen duidelijk is dat het om themanummers gaat.

Is het gelukt om de achttiende eeuw tot een levendig onderzoeksgebied te maken?

Palm: Ja, als je naar het tijdschrift kijkt, dan zeker. Als je naar de onderzoekers kijkt, dan misschien wat minder: het is erg moeilijk om jonge onderzoekers over de achttiende eeuw te vinden en die aan het schrijven te krijgen. We zijn ook wel erg kritisch geweest met de redactie, erg met het pennetje in de hand. We gaven altijd zeer grondig, inhoudelijk commentaar. Ik ben daar wel voor: bij veel buitenlandse tijdschriften zijn de artikels echt schilderijtjes: helemaal gepolijst.

Heb je een speciaal soort achttiende eeuw willen laten zien met het blad, een bepaald soort methode of visie willen presenteren?

Palm: Nee, het beeld dat we via het blad geven is denk ik heel gefragmenteerd. In 1994 hebben Piet Buijnsters en Wijnand Mijnhardt wel overzichtsartikelen geschreven over de geschiedenis van de Werkgroep en de presentatie van de achttiende eeuw. Dat soort artikelen hebben we daarna niet gehad, en niet al hun aanbevelingen zijn opgevolgd, maar verschillende nieuwe methoden en perspectieven zijn wel degelijk in het blad aan de orde gekomen, bijvoorbeeld in de artikelen over theater, vrouwelijke schrijfsters of het artikel van Dorothé Sturkenboom over mannelijkheid en vrouwelijkheid in de Spectators. We hebben natuurlijk steeds gewerkt aan een betere presentatie van de achttiende eeuw. Ook in mijn eigen discipline wordt nog wel denigrerend gekeken naar de achttiende eeuw; wij wilden laten zien dat de periode wel degelijk leuk en interessant was.

Inger Leemans en Tom Verschaffel