De Achttiende Eeuw. Jaargang 2001

[p. 21]

Jan Schillings
Bibliothèque germanique en Journal littéraire d'Allemagne^*
Opzet en uitvoering: een kwantitatieve benadering^**

Inleiding

Onder de Franstalige geleerdentijdschriften die vanaf 1684 in de Republiek der Verenigde Provinciën werden uitgegeven, nam de Bibliothèque germanique een vooraanstaande plaats in.^1. De redactie werd gevormd door predikanten en andere protestantse geleerden die bij de Herroeping van het Edict van Nantes Frankrijk hadden verlaten en in Berlijn hun toevlucht hadden gevonden. Van hieruit slaagden deze hugenoten erin de Republiek der Letteren te verrijken met een periodiek dat zich gedurende niet minder dan vier decennia wist te handhaven. Wel moest er tweemaal van uitgever en van titel worden gewisseld. Vanaf de oprichting, in 1720, tot in 1741 werden de eerste vijftig afleveringen uitgegeven door Pierre Humbert te Amsterdam onder de titel: Bibliothèque germanique, ou Histoire Littéraire de l'Allemagne etdespays du Nord. In 1741 werd het contact met Humbert verbroken. Tot 1743 werd de uitgave van de

* Bibliothèque germanique, ou Histoire littéraire de l'Allemagne et des pays du Nord (Amsterdam: P. Humbert, 1720-1741) en Journal littéraire d'Allemagne, de Suisse et du Nord (Den Haag: I. Beauregard, 1741-1743). In het notenbestand verder afgekort resp. als BG en JLA.

** Voor deze studie is gebruik gemaakt van de volgende kwantitatieve gegevens:

	BG	JLA
aantal afleveringen	50	4
boekbesprekingen totaal	6167 pp. = 51,8%	580 pp. = 60,5%
boekbesprekingen totaal	323 artikelen	41 artikelen
boekbesprekingen totaal	253 werken	37 werken
boekbesprekingen gem. per artikel	19,05 pp.	14,15 pp.
boekbesprekingen gem. per werk	24,37 pp.	15,68 pp.
ingezonden stukken totaal	4482 pp. = 37,6%	251 pp. = 26,8%
ingezonden stukken totaal	189 artikelen	13 artikelen
ingezonden stukken totaal	163 inzendingen	12 inzendingen
ingezonden stukken per artikel	23,77 pp.	19,31 pp.
ingezonden stukken per inzending	27,50 pp.	20,92 pp
literair nieuws totaal	1257 pp. = 10,6%	122 pp. =12,7%
literair nieuws gem. per aflevering	25,65 pp.	30,50 pp.

1. Voor een overzicht van deze geleerdenpers zie: Jan Schillings, Het tolerantiedebat in de Franstalige geleerdentijdschriften, uitgegeven in de Republiek der Verenigde Provinciën in de periode 1684-1753 (Amsterdam & Maarssen, 1997), X-XIII.

[p. 22]

volgende vier delen toevertrouwd aan Isaac Beauregard in Den Haag en verscheen het blad met een gewijzigde naam: Journal littéraire d'Allemagne, de la Suisse et du Nord, ouvrage quipeut aussi servir de suite à la Bibliothèque germanique. Na een onderbreking van drie jaren ten slotte, werd weer in zee gegaan met een Amsterdamse uitgever. Vanaf 1746 verzorgden Pierre Mortier en zijn medewerker Jean Schreuder de laatste zes en twintig afleveringen die tot aan de opheffing van het blad in 1756 als titel droegen: Nouvelle Bibliothèque germanique, ou Histoire littéraire de l'Allemagne, de la Suisse et des pays du Nord.

De namen van de redactieleden werden niet openbaar gemaakt. De initiatiefnemer van het blad was de Berlijnse hofpredikant Jacques Lenfant. Tot zijn dood in 1728 voerde hij ook de directie. Hij werd opgevolgd door Isaac de Beausobre en Paul-Emile de Mauclerc, beiden eveneens hofpredikant, respectievelijk te Berlijn en te Stettin. Na het overlijden van Beausobre in 1738 liet Mauclerc zich bijstaan door Jean Henri Samuel Formey, de toekomstige secretaris van de Berlijnse Academie van Wetenschappen. Bij de dood van Mauclerc in 1742 nam Formey de gehele eindverantwoordelijkheid op zich.

In deze bijdrage zal worden onderzocht met welke doelstelling tot de onderbreking van 1743-1746 aan Bibliothèque germanique en Journal littéraire d'Allemagne werd gewerkt, in hoeverre de plannen ten uitvoer werden gebracht en welke plaats het tijdschrift zich in de geleerdenpers van de eerste helft van de achttiende eeuw wist te verwerven.

Het geformuleerde redactiebeleid

In het openingswoord van de Bibliothèque germanique lieten de initiatiefnemers er geen onduidelijkheid over bestaan wat zij met dit nieuwe geleerdentijdschrift beoogden. Het anonieme Berlijnse redactieteam zou aan de verschillende takken van wetenschap zoals deze in de Duitse landen werden beoefend, die aandacht schenken die ze in de Europese Republiek der Letteren weliswaar ten volle verdienden, maar waarvan ze om uiteenlopende redenen tot dan toe verstoken waren gebleven. In zijn woord vooraf schetste Jacques Lenfant, de leider van het project, een beeld van het geestelijk leven dat in de vijftiende eeuw in de Duitse wereld tot ontwikkeling was gekomen en dat sindsdien, zij het met een hapering in het midden van de eeuw daaropvolgend, een hoge vlucht had genomen.

Lenfant liet de verschillende wetenschappen de revue passeren en roemde vooral de onbetwiste hoofdrol die de Duitse rechtsgeleerden in Europa hadden weten op te eisen. Dit gold met name het natuurrecht, maar ook het publiek recht en de studie van het Romeins recht hadden een hoge graad van perfectie bereikt. Daarnaast werden ook de grote verdiensten van Duitse geleerdenwereld op het terrein van de geschiedenis, de moderne zowel als de oude, door Lenfant voor het voetlicht gehaald. Rechtsgeleerdheid en geschiedenis, dat

[p. 23]

waren de twee disciplines waar men zich in het bijzonder op toelegde en waarmee de meeste eer werd ingelegd, meer dan bijvoorbeeld met de exacte wetenschappen, die overigens eveneens heel verdienstelijk werden beoefend.

Omdat deze wetenschappelijke ontwikkelingen elders in Europa onbekend waren gebleven, heersten daar nogal wat vooroordelen en de Duitse geleerden werden er gewoonlijk slechts geprezen om hun verdiensten als compilatoren. En door de terugval van de Duitse beschaving tegen het midden van de zestiende eeuw aan de opkomst van het lutheranisme toe te schrijven, had zelfs een man als Erasmus de plank flink misgeslagen.^2.

Als reden voor deze onbekendheid wees Lenfant onder meer op het verschijnsel dat er in de pers onvoldoende aandacht werd geschonken aan genoemde wetenschappelijke prestaties en dat het, de keren dat het wel gebeurde, jammer genoeg alleen maar in het Latijn of in het Duits geschiedde. Door de uitgave van een Franstalig tijdschrift verwachtte de nieuwe redactie beter tot het Europese publiek door te dringen. Hiermee hoopte zij het isolement te helpen doorbreken waarin de Duitse landen verkeerden door het ontbreken van contact tussen de Duitse boekhandel en die van het buitenland. Een paar jaar eerder had de redacteur van de Bibliothèque angloise, Michel de la Roche, in Engeland eenzelfde verschijnsel gesignaleerd^3. en om daar verbetering in te brengen was hij met de uitgave begonnen van zijn geleerdentijdschrift. Het succes van deze onderneming met betrekking tot de situatie in Engeland was voor de leden van de Berlijnse ‘Société des Anonymes’ de beslissende stimulans geweest om voor hun land op dezelfde wijze te werk te gaan.

Ter concretisering van zijn betoog gaf Lenfant in negen punten een overzicht van de plannen van de redactie:

1.	De aandacht zou uitgaan naar de meest interessante academische publicaties. Wetenschappelijke studies kregen immers buiten de muren van de universiteiten nauwelijks enige bekendheid.
2.	Er zou plaats worden ingeruimd voor stukken die aan de redactie werden toegezonden: de Franse zouden ongewijzigd worden geplaatst en de Duitse en Latijnse, na in het Frans te zijn vertaald, hetzij integraal, hetzij in geresumeerde vorm.
3.	Interessante artikelen uit Duitse pers konden eveneens worden overgenomen.

2. BG, dl. 1, Préface, V: ‘On a trouvé fort mauvais en Allemagne et avec raison, que le grand Erasme ait imputé cette decadence au Lutheranisme. Partout, disoit-il, où est le Lutheranisme, là est la ruine des Lettres. Je hais ces Evangeliques par plusieurs raisons, mais sur tout parce que par tout où ils sont, on voit mourir de froid les belles Lettres. Uniquement attentifs à la cuisine et au Mariage, ils ne font aucun cas de tout le reste.’

3. Bibliothèque angloise, ou Histoire littéraire de la Grande Bretagne, (Amsterdam: wed. Paul Marret, 1717) 1-1, Avertissement: ‘On peut dire en genéral que les Livres Anglois ne sont guère connus hors de cette Isle et ceux qu'on traduit de tems en tems en François, ou dont les Journalistes parlent, ne suffisent pas pour donner une juste idée de l'état où les Sciences s'y trouvent aujourd'hui, ni pour faire la curiosité du public.’

[p. 24]

4.	Aan wiskundige, medische en zuiver grammaticale onderwerpen zou minder vaak en minder uitvoerig aandacht worden geschonken. De hoofdaandacht ging uit naar Rechtswetenschap en Geschiedenis in al haar facetten, naar Filosofie en Kritiek.
5.	Godsdiensttwisten zouden worden vermeden, tenzij zij van belang waren voor Geschiedenis en Kritiek.
6.	Persoonlijke ruzies konden in het tijdschrift niet worden uitgevochten.
7.	Vanwege de afwezigheid van Franse journalisten in Zweden, Denemarken, Pruisen en Polen, konden de producties uit die landen rechtstreeks worden opgezonden en als ze interessant genoeg waren, mochten ze rekenen op een trouw verslag. Een zelfde gedragslijn zou worden gevolgd voor Zwitserland en voor Genève.
8.	De verschijning van het tijdschrift zou driemaandelijks zijn.
9.	Ten slotte hielden de journalisten zich het recht voor commentaar te leveren, maar van dit recht zou steeds in bescheiden mate worden gebruikgemaakt.

Aan het eind van zijn Voorwoord nodigde Lenfant de geleerden uit hun steentje bij te dragen aan het welslagen van de onderneming: toezending van interessante bijdragen werd op prijs gesteld en voor al hun adviezen hield hij zich ten zeerste aanbevolen.

In het Journal des Sçavans van februari 1721^4. werd mededeling gedaan van de verschijning van het nieuwe tijdschrift en ter kennisgeving werden de plannen van de nieuwe redactie nagenoeg letterlijk overgenomen uit het Voorwoord. Deze presentatie werd gevolgd door enkele kritische opmerkingen. Van de nieuwe redacteuren was niet meer bekend dan dat ze de drie talen beheersten. Maar klaarblijkelijk bevonden zich onder hen geen wiskundigen en medici. Hoe was anders te verklaren dat er geen aandacht zou worden geschonken aan deze zo interessante en nuttige takken van wetenschap? Vreemd was ook dat grammatica hetzelfde lot beschoren was. Dat zou toch zeker niet mogen gelden voor de Franse spraakkunst. Juist in de refugelanden verdiende deze immers alle aandacht! De journalist betwijfelde voorts dat Lenfant er werkelijk in geloofde dat hij zijn tijdschrift verschoond zou kunnen houden van godsdienstige polemieken en hij stond ervan te kijken dat de nieuwe redactie voornemens was de Franstalige inzendingen ongewijzigd te plaatsen. Dit laatste moest een vergissing zijn. Dat kon je de lezers toch niet aandoen!^5. Afrondend moest de journalist vaststellen dat de eerste aflevering van het nieuwe periodiek hem niet was meegevallen. Men had zich de Biblio-

4. Journal des Sçavans pour le mois de février 1721. Augmenté de divers articles qui ne se trouvent point dans l'Edition de Paris, (Amsterdam: chez les Jansons et Waesberge) 186-191.

5. Ibid., 189-190: ‘Cette promesse beaucoup trop generale leur a échappé; nous sommes assez prevenus en leur faveur pour ne pas douter qu'ils ne retouchent le stile de plusieurs de ces Dissertations, et qu'ils n'ôtent des autres au moins les superfluités. [...]’

[p. 25]

thèque angloise ten voorbeeld gesteld, maar dat niveau werd niet gehaald. Het was te hopen dat de volgende afleveringen interessanter zouden worden.

Om deze kritiek te pareren opende de jonge Berlijnse redactie de derde aflevering van de Bibliothèque germanique met een ‘Avertissement’. Kritiek was altijd welkom en men was ook bereid er zijn voordeel mee te doen. Bijvoorbeeld in reactie op de opmerkingen over wiskunde en medicijnen. In de eerste twee afleveringen was hier inderdaad geen enkel artikel aan gewijd, aangezien van verschillende kanten was opgemerkt dat daarop absoluut geen prijs zou worden gesteld. Maar dat betekende niet dat het beleid op dat punt ook in de toekomst zo moest blijven. Overigens had de redactie zich nooit voorgenomen beide onderwerpen geheel uit te sluiten.

Met betrekking tot de grammatica zat de redactie op dezelfde lijn als de criticus. Natuurlijk verdiende het Frans in de refuge extra aandacht en zorg. In de praktijk kreeg het die echter ook. Meer dan in het moederland zelfwaar daar immers geen reden voor was. De redactie weigerde echter zich te laten leiden door een schoolse grammaticaleer die het purisme in de hand werkt en de natuurlijke ontwikkeling van de taal in de weg staat. De redactie zou het onjuist vinden het tijdschrift te vullen met godsdienstige polemieken. Het zou beslist niet moeilijk zijn om bijvoorbeeld de vele dogma's van de Kerk van Rome eens flink onder vuur te nemen. Welbewust zag men daar echter van af. Het ging er niet om de hartstochten en de partijgeest aan te wakkeren, het ging erom de smaak van de weldenkende mensen te respecteren en gematigdheid te betrachten. Het sprak vanzelf dat het niet de bedoeling was de Franse inzendingen klakkeloos over te nemen: waar nodig, zouden ze worden aangepast of zelfs geweigerd.

Over het niveau van het tijdschrift ten slotte en het verschil met de Bibliothèque angloise was de redactie van de Bibliothèque germanique juist positief gestemd. En, te oordelen bijvoorbeeld naar de berichten die haar op dit punt uitgerekend uit Engeland bereikten, achtte zij deze overtuiging niet van grond ontbloot.

Meer dan twintig jaar is het redactiebeleid zoals geformuleerd in het Voorwoord van deel 1 en toegelicht in het ‘Avertissement’ van deel 3, gehandhaafd gebleven. Toen in 1741 van uitgever werd gewisseld^6., moest er een nieuwe titel worden gekozen, maar voor het overige kwamen er geen wijzigingen. In het ‘Avertissement’ bij de eerste aflevering van dit Journal litteraire d'Allemagne werd dit uitdrukkelijk bevestigd:

‘Ce titre est presque tout ce qu'il aura de nouveau. Nous nous conformerons au plan de la Bibliothèque Germanique; sur lequel il suffit de renvoïer à la

6. Voor de moeilijkheden van de redactie met Humbert en de keuze van Beauregard, de nieuwe uitgever, zie in de correspondentie Mauclerc-Formey, Staatsbibliotheek Berlijn ‘Nachlaß Formey’, de brieven van 5-8-1740, 26-12-1740, 3-6-1741, 26-6-1741 en 31-7-1741.

[p. 26]

Préface qui est à la tête de cette Bibliothèque et à l'Avertissement du Tome III.’

Wel zou meer nog dan voorheen accent worden gelegd op Geschiedenis en speciale aandacht werd in het vooruitzicht gesteld voor ‘les pays du Nord’.^7. Het is voorts niet verwonderlijk dat de auteur van dit nieuwe ‘Avertissement’, vermoedelijk Formey, ook op de verschijningsfrequentie wees. Van de aangekondigde vier afleveringen per jaar was tot dan toe in ieder geval slechts de helft gehaald. Het is niet duidelijk wat daarvan de reden was. Zeker is wel dat de traagheid van Humbert de reden was om op zoek te gaan naar een andere drukker.^8.

7. Deze voornemens om extra aandacht te schenken aan het Noorden en aan geschiedenis zouden echter niet ten uitvoer worden gebracht.

8. Zie de hierboven in noot 6 genoemde correspondentie. Het tempo van Beauregard zal echter niet veel hoger liggen de komende twee jaren. In zijn brief aan Formey van 19 februari 1742 wijt Mauclerc de traagheid van de nieuwe uitgever aan de Hollandse schaatsgekte: ‘Lorsqu'il gele, les ouvriers, et particulierement les Imprimeurs ne font rien ou presque rien en Hollande. Le patin l'emporte alors sur toute autre consideration.’

De uitvoering van het beleid

Met behulp veelal van het elektronisch telraam zal onder dit hoofdje worden nagegaan of en in hoeverre het hierboven geschetste redactiebeleid ten uitvoer is gebracht. Of er zich in de loop der jaren misschien ontwikkelingen hebben voorgedaan en of er (andere) accenten zijn aangebracht. Om inhou- delijke en methodologische redenen zal hierbij onderscheid worden gemaakt tussen drie soorten bijdragen:

1.	Het nieuws uit de geleerdenwereld van de verschillende landen en steden waarover door vele correspondenten werd bericht en dat, meestal als laatste artikel van de afleveringen, werd geplaatst onder het kopje ‘Nouvelles litteraires’.
2.	De boekbesprekingen die verzorgd werden door de anonieme medewerkers van het tijdschrift.
3.	De ingezonden artikelen die de redactie van elders ontving en voor plaatsing in aanmerking vond komen.

1. Nouvelles Littéraires

Gedurende de gehele verschijningsduur van de Bibliothèque germanique heeft de redactie duidelijk voor ogen gehouden dat het tijdschrift bestemd was voor de buitenlanders die geïnformeerd moesten worden over de ‘Histoire litteraire de l'Allemagne et des pays du Nord’. Met grote regelmaat werd gesproken van de ‘Etrangers’ die de doelgroep vormden tot wie men zich richtte.^9. Op dit punt was zeker sprake van een consistent beleid en hierbij had

9. Zie BG, dl. 1, art. V, 139; dl. 5, art. XIV, NL: ‘Avertissement’, 203; dl. 6, art. VIII, 143; dl. 7, art. VII, 211; dl. 22, art. VIII, 134.

[p. 27]

men niet uitsluitend de geleerden op het oog. Meermaals werden ook de geïnteresseerde leken genoemd, zoals bijvoorbeeld in aflevering 7, artikel 1, waar de journalist op pp. 2-3 opmerkt dat hij niet slechts schrijft voor ‘les Savans’, maar evenzeer voor ‘[...] un grand nombre de Lecteurs qui, sans se piquer d'une profonde Erudition, ne laissent pas d'être bien aises de s'instruire sur des sujets interessans [...]’.

De berichtgeving diende zo actueel mogelijk te zijn. Zelfs was de redactie bereid het risico van fouten door overhaaste meldingen voor lief te nemen.^10. Het streven van de redactie naar een uitvoerige nieuwsvoorziening en haar zorg om het gehele gebied te bestrijken, moeten hebben geleid tot de vorming van een wijdvertakt netwerk van correspondenten. Niet alleen vanuit een menigte plaatsen en plaatsjes van de Duitse landen, maar ook uit de grotere steden van de andere betrokken landen stroomden de berichten binnen. Dat leidde tot een rijkdom aan literair nieuws die de overige geleerdenpers niet kende. In de Bibliothèque germanique en in het Journal littéraire d 'Allemagne besloeg de rubriek ‘Nouvelles Litteraires’ gemiddeld per aflevering tegen de dertig bladzijden. Niet minder dan een tiende gedeelte van beide periodieken werd eraan besteed.

Voor twee derde gedeelte betroffen deze literaire meldingen de publicaties die in de verschillende steden van de persen waren gekomen of op het punt stonden te verschijnen. De berichtgeving hierover geschiedde niet alleen door de correspondenten, ook de boekhandelaren en uitgevers ter plaatse waren hier actief. De overige meldingen boden voornamelijk academisch nieuws^11. en overlijdensberichten van geleerden, geestelijken en kunstenaars uit het gehele gebied.

Een literair bericht bestond gewoonlijk uit een paar regels, maar afhankelijk van de importantie van de gebeurtenis of de persoon, afhankelijk ook van de betrokkenheid van de correspondent kon het heel wel meerdere bladzijden beslaan. De aankondiging van een nieuwe publicatie kon zich beperken tot de vermelding van de titel, hetgeen meestal het geval was, maar meer gedetailleerde inhoudsbeschrijvingen, al dan niet gepaard gaande met hartelijke aanbevelingen, kwamen ook voor. Ook bij de berichtgeving over het academisch leven deed zich dat verschijnsel voor. Wie bijvoorbeeld geïnformeerd wilde worden over de gebeurtenissen aan de jonge Academie van Wetenschappen van St. Petersburg, trof in de Bibliothèque germanique een dertigtal

10. Zie het ‘Avertissement’ bij de rubriek ‘Nouvelles litteraires’ van dl. 5, 203-204, waar de redacteur zich verontschuldigde voor enkele verlate berichten, maar daar meteen aan toevoegde: ‘Il faut encore avertir nos Lecteurs, que quoique nous apportions toutes les precautions possibles, dans le choix des Nouvelles, nous ne saurions nous garantir absolument de l'inconvenient, d'en inserer quelquefois dans notre Journal d'incertaines, ou qui même, dans la suite, ne se trouvent pas veritables.’

11. Politieke en kerkelijke berichten kwamen nauwelijks aan de orde. In BG, dl. 9, wees de journalist er op p. 167 voor alle duidelijkheid nog maar eens op dat de BG geen politiek, maar een literair tijdschrift was.

[p. 28]

interessante berichten aan. Beperkten deze zich gewoonlijk tot een enkele alinea of een enkele bladzijde, zeven keer was de verslaggeving uiterst volledig en gedetailleerd.^12.

Het academisch nieuws speelde een centrale rol in de rubriek ‘Nouvelles litteraires’. Niet alle universiteiten genoten overigens evenveel belangstelling. Verreweg de meeste aandacht ging uit naar de universiteiten van Leipzig, Halle, Frankfurt a.d. Oder, Jena, Helmstedt en Wittenberg (hier in aflopende volgorde gepresenteerd). De nieuwe universiteit van Göttingen trok reeds vanaf 1733 eveneens veel aandacht. De meeste andere universiteiten haalden, de een meer de ander minder, ook geregeld het nieuws. Van de (katholieke) universiteiten van Bamberg, Keulen, Dillingen, Fulda, Mainz, Paderborn en Trier werd echter niets vernomen, terwijl vanuit de buitenlandse universiteiten of academies van Genève, Lausanne, Uppsala, Kopenhagen, Bazel, Åbo, Bern, Stockholm, Wenen en Breslau (de volgorde is wederom aflopend) wel met enige regelmaat werd bericht.^13.

Het is niet verwonderlijk dat de aankondigingen van nieuwe publicaties voornamelijk uit deze universiteitssteden stamden. Steden zonder universiteit, maar met een gymnasium of een illustere school binnen de muren, waren op dit gebied echter eveneens behoorlijk vertegenwoordigd. Zeer geregeld werd bericht over Neurenberg, Hamburg, Frankfurt a.d. Main, Dresden, Augsburg, Berlijn, Lübeck, Wolfenbüttel, Zürich, Brunswijk, Bremen, Hannover, Dantzig, Maagdenburg, Quedlinburg en Ansbach (volgorde zoals in vorige alinea).

Deze zee aan berichten (het zijn er meer dan 2500) werd gepresenteerd volgens een vast geografisch stramien, waarschijnlijk om het gemak van de lezers te dienen. Daarbij kwam eerst het buitenland aan de orde. Via Groot-Rusland (Moskou, St. Petersburg, Riga), Zweden (Stockholm, Uppsala, Åbo, Norrköping, Lund), Denemarken (Kopenhagen, Flensburg), Polen (Krakau, Torun, Elblag), Pruisen (Königsberg, Torun^14., Dantzig), Zwitserland (Bazel, Bern, Luzern, Genève, Lausanne, Zürich, Neuchâtel, Schaffhausen, Sankt Gallen) en Hongarije (Pressburg, Ödenburg), kwam Duitsland zelfuiteindelijk in zicht. In het Duitse rijk aangekomen werd de lezer langs talrijke plaatsen en plaatsjes geleid (we telden er in totaal meer dan honderd vijftig). Begonnen werd in Wenen, Praag en Breslau om het zuiden vanuit Beieren in westelijke richting te doorlopen, vervolgens het midden te bezoeken in een minder strikte

12. Zie de rubriek ‘Nouvelles litteraires’ in de BG, dln. 7, 11, 12, 13, 14, 26 en 28.

13. Het zou overigens onjuist zijn hieruit de conclusie te trekken dat berichten uit de katholieke wereld zouden worden geboycot. Katholieke steden en publicaties van katholieke auteurs kwamen eveneens aan de beurt. Zie in dit verband ook de inleidende opmerking bij BG, dl. 13, art. III: ‘Nous commençons par cet ouvrage à exécuter le dessein où nous sommes de rendre compte au public, autant qu'il nous sera possible, des productions litteraires des Messieurs de l'Eglise Romaine en Allemagne [...].’

14. Ons is niet duidelijk waarom deze stad nu eens ingedeeld werd bij Polen en dan weer bij Pruisen.

[p. 29]

volgorde en tenslotte het noorden steeds in het westen binnen te komen, vanwaar het langs vele etappen richting het einddoel Berlijn ging of, als daar niets te melden viel, naar Frankfurt a.d. Oder of Stettin.

Met deze royale afbakening van haar ‘voedingsgebied’ bepleitte de redactie van de Bibliothèque germanique niet alleen voor Duitsland een plaats in de Republiek der Letteren. Ook werden de antennes gericht op ‘de landen van het Noorden’, zoals de ondertitels van Bibliothèque germanique en Journal littéraire d'Allemagne duidelijk aangaven. De landen ten oosten van Duitsland werden in deze titels niet genoemd, maar het was voor het eerst dat met enige regelmaat uit de geleerdenwereld van Polen en Rusland berichten naar het Westen doordrongen. Ondanks de gebrekkige communicatie met het buitenland was Duitsland zelf, daar was de redactie vast van overtuigd, reeds lang een volwaardig lid van de Europese Republiek der Letteren. Even volwaardig als Zwitserland en Genève. De andere landen daarentegen stonden aan het begin van een lange weg. Zij moesten een handje worden geholpen. Zweden was achterop geraakt^15. en Polen zou het moeilijk krijgen.^16. Ook Rusland was er nog lang niet^17., maar met de oprichting van de Academie van St. Petersburg en de hulp daarbij van de geleerdenwereld van het Westen had het wel reeds een flinke stap gezet in de goede richting.

15. Cf. BG, dl. 3, art. XIII, 249. De samenstellers van de Acta literaria Svecioe betreurden dat in de geleerdenpers veel Zweedse werken waren besproken ‘qui n'auroient pas dû sortir du Païs et qui donnent une idée desavantageuse de l'esprit, du gout, du savoir et de la manière d'étudier la Nature. Cependant, ajoutent-ils, s'il ne paroît pas chez nous un plus grand nombre de bons ouvrages, il ne faut s'en prendre ni au climat, ni au genie de ceux qui l'habitent, mais au seul malheur du temps.’ Deze woorden vonden de volle instemming van de recensent: ‘Ceux qui connoissent les Suédois souscriront sans difficulté à ces paroles.’

16. Cf. BG, dl. 17, art. X, 167-168: ‘La Pologne est un Royaume aux affaires duquel les Nations de l'Europe, excepté celles du Nord, n'ont jamais pris beaucoup de part. Cela n'est pas surprenant, vû l'éloignement du pais et encore plus la difficulté qu'il y a à s'accommoder avec des gens turbulents et qui n'ont pour loi que leur caprice. Tel a été longtems le caractere de la plus grande partie des Polonois et, s'il en faut croire bien des gens, tel est encore celui de beaucoup d'entr'eux. Il est vrai néanmoins que la Politesse à laquelle s'attachent les gens les plus considerables de cette nation merite que les Etrangers apprennent à la connoître de plus près. [...] Les Polonois se sont peu signalés jusqu'à présent du côté des Sciences; aussi ne s'en font-ils pas accroire là-dessus; mais ce qu'on a surtout raison de leur reprocher, c'est leur extrême negligence à entrer dans le détail de leurs propres affaires et à développer l'origine et les révolutions de leur Republique. Cette negligence est cause qu'on est obligé de se retrancher à certains periodes particuliers de leur Histoire, en attendant qu'il y ait assés de materiaux rassemblés pour en écrire une complette.’

17. Cf. BG, dl. 7, art. VI, 185, waar de journalist in een noot nogal vaderlijk opmerkte: ‘D'ailleurs cet Ecrit donne une idée de la Litterature Russienne assez avantageuse pour le peu de tems que les Moscovites cultivent les sciences. Au reste, nous avons pris la liberté de faire quelques remarques sur certains raisonnemens et sur des applications de passages ou d'exemples qui ne nous ont pas paru justes, mais sans rien dire du fond de la question.’

[p. 30]

2. Boekbesprekingen

De publicaties waarover in de ‘Nouvelles litteraires’ werd bericht, betroffen alle takken van wetenschap. Gezien de vaak summiere berichtgeving hebben we niet onderzocht hoe de uitgeversactiviteiten erover verspreid waren. Het lijkt zinvoller dat te doen aan de hand van die publicaties die in het eigenlijke corpus van het tijdschrift een volwaardige bespreking verkregen.^18. Vooral met het oog op de lezers in het buitenland werd het gemiddeld aantal pagina's van deze boekbesprekingen hoog gehouden. Het liep tegen de 25.^19. Deze recensies vormden het hoofdbestanddeel van het tijdschrift: iets meer dan de helft was eraan gewijd.

Niet geheel duidelijk is welke de uitwendige kenmerken waren waaraan een uitgave moest voldoen om voor een bespreking in het tijdschrift in aanmerking te komen. In het Voorwoord was sprake van werken die in Duitsland waren gedrukt, maar een vereiste was dit klaarblijkelijk niet. Boeken uitgegeven in de andere landen van het hierboven geschetste ‘voedingsgebied’ bleken eveneens in aanmerking te komen.^20. Dit gold zelfs voor een aanzienlijk aantal publicaties van elders. Aan niet minder dan 31 uitgaven in de Verenigde Provinciën werden besprekingen gewijd!^21. Bij deze laatste betrof het werken van Franstalige auteurs die in Duitsland of in Zwitserland resideerden en die contacten hadden met Hollandse uitgevers.^22. Bij de keuze van deze boeken speelde de inhoud geen enkele rol. De woonplaats van de auteur was op zichzelf reeds voldoende. Het verband tussen de Haagse editie van de bekende Histoire d'Angleterre van Rapin Thoyras en Duitsland is bijvoorbeeld moeilijk te ontdekken. Omdat de auteur ten tijde van de publicatie toevallig^23. in

18. Hierbij zullen we, in navolging van anderen (zie n. 49), de werken indelen volgens de zes bibliografische rubrieken van F. Furet: I. theologie en godsdienst, II. rechtswetenschap en jurisprudentie, III. geschiedenis met hulpwetenschappen, IV. kunsten en (natuur)wetenschappen, V. ‘belles lettres’, en VI. rest. Furet kwam tot deze classificatie op grond van zijn onderzoek naar de ordeningen in Franse bibliografische handboeken en bibliotheekcatalogi uit de achttiende eeuw: F. Furet, ‘La librairie du royaume de France au 18e siècle’, in: G. Bollème e.a., ed., Livre et société dans la France du XVIIIe siècle (Parijs-Den Haag, 1965) 3-32.

19. Zie BG, dl. 6, art, XI, voetnoot p. 224: ‘Nous croyons que le plus grand nombre des Lecteurs, sur tout les Etrangers, aiment à voir des Extraits detaillez, sur tout lorsqu'il s'agit ou de Livres qu'ils ne peuvent avoir que difficilement, ou de Livres écrits dans une Langue qu'ils n'entendent point.’

20. Zowel uit Zwitserland (inclusief Genève) als uit Rusland werden er bijvoorbeeld meer dan twintig in bespreking genomen, maar uit de andere landen waren het er aanzienlijk minder. In dit verband zie ook BG, dl. 34, art. X, 181 (tekst infra n. 26).

21. Amsterdam achttien, Den Haag negen, Utrecht drie en Rotterdam één.

22. Zo liet Lenfant zijn werken uitgeven bij Humbert, de drukker van het tijdschrift waarvan hij de leiding had. In totaal betreffen de boekbesprekingen van BG en JLA voor meer dan een kwart Franstalige publicaties. Voor meer dan de helft gaat het over werken in het Latijn en slechts voor het resterende kleinste kwart over Duitstalige. Voorts komen nog één Italiaans boek in bespreking en twee Russische.

23. Omdat het leven in Den Haag hem te duur was geworden, was hij in 1707 in Wezel gaan wonen.

[p. 31]

Wezel woonde, kon de redactie van de Bibliothèque germanique er niettemin enkele artikelen aan wijden.^24.

Anderzijds was het ook mogelijk dat een boek van een Hollandse auteur werd besproken dat in Holland was uitgegeven, maar waarvan de inhoud op een Duitse kwestie betrekking had.^25. Een enkele keer ook leek elk verband met het ‘voedingsgebied’ zoek en moest de journalist zich in bochten wringen om de behandeling van een werk te motiveren.^26. Het lijkt erop dat de redactie, die er aanvankelijk aan hechtte de uitgangspunten van het Voorwoord strikt te respecteren, al snel de teugels wat liet vieren.

Gewoonlijk concentreerde de redactie zich op recente publicaties van hooguit vier of vijf jaar oud. Kennelijk had zij zich niet voorgenomen de achterstand in publiciteit in te halen die de Duitse wetenschappen, te oordelen naar het Voorwoord, in de voorafgaande tijd zouden hebben opgelopen. Slechts bij uitzondering werden oudere publicaties in bespreking genomen. In de eerste aflevering van het tijdschrift werd nog wel opgemerkt dat het niet in de bedoeling lag uitsluitend nieuwe werken te bespreken^27. en werden ook enkele oudere werken aan een onderzoek onderworpen, vanaf de derde aflevering kwamen er in totaal nog slechts vier aan de orde van tien jaar of meer.^28. Toen door moeilijkheden met het vinden van een nieuwe uitgever, het Journal littéraire d'Allemagne maar niet van de grond wilde komen, vroeg de redactie om begrip voor het feit dat om die reden in de eerste twee afleveringen nogal wat verouderde artikelen en berichten waren komen te staan.^29. Toch hebben haast alle recensies van dat ‘nieuwe’ tijdschrift betrekking op werken van de laatste

24. BG, dl. 7, art. II en BG, dl. 10, eveneens art. II.

25. BG, dl. 47, art. VI: Joannes E. Rau, Monumenta vetustatis Germanioe (Utrecht, 1738).

26. Zie in BG, dl. 49, bij artikel I de inleidende opmerking van de journalist die aandacht wil schenken aan boeken gewijd aan het jaar 1740 als het jaar ‘[...] du troisième jubilé de l'imprimerie. [...] Nous avons cru commencer par celui-ci [= Prosper Marchand, Histoire de l'origine et du premier progrès de l'imprimerie (Den Haag, 1740)]. Quoiqu'il paroisse d'abord étranger à ce journal, la matière qu'il traite et la préférence qu'il donne à l'Allemagne pour l'invention de l'imprimerie, le raprochent assurément de notre but et doivent le faire envisager comme étant du ressort d'une Bibliothèque Germanique.’ - In BG, dl. 34, betrof artikel X: Jean Fr. Guib, Abrégé de l'histoire de la ville d'Orange (Orange, 1728). In de voetnoot op p. 181 werd de aanwezigheid van dit werk wel heel laconiek verklaard: ‘Quoique cette Bibliothèque ne soit destinée qu'à rendre compte des Ouvrages d'Allemagne et des Pays du Nord, on ne peut refuser à Mr. Guib d'y faire mention de son Histoire, puisqu'il l'a envoyée aux Auteurs par la Poste, en les priant de la faire connoitre dans ce Pays-ci.’

27. BG, dl. 1, art. III, 139.

28. In zijn brief aan Formey van 16 oktober 1739 verwijst Mauclerc naar de catalogus van Leipzig waar de boeken te vinden zijn die voor bespreking in aanmerking komen. Maar, zo voegt hij eraan toe: ‘Si les livres nouveaux vous manquent, il faudra retrograder sur quelques ouvrages des années passées. Mais en ce cas les ouvrages allemands conviendront le mieux, parce qu'ils sont peu connus des Etrangers.’

29. JLA, dl. 1-1, ‘Avertissement’: ‘Il est vrai que plusieurs de ces Articles et les Nouvelles litteraires paroissent plus tard de beaucoup qu'ils ne devroient.’

[p. 32]

twee jaren. Zoals bij de Bibliothèque germanique al het geval was geweest, was slechts een enkele uitgave van oudere datum. De opmerking van de redactie moet derhalve vooral betrekking hebben gehad op de literaire berichten en op de ingezonden necrologieën, waarbij het verlies aan actualiteit veel sneller voelbaar was.

In weerwil van de herhaalde aankondiging met betrekking tot de rechtsgeleerdheid waarin de geleerden der Duitse landen zo excelleerden, waren het niet de publicaties op dit terrein die de meeste aandacht vroegen van de redactie. Zowel in de Bibliothèque germanique als in het Journal littéraire d'Allemagne^30. was niet meer dan een tiende gedeelte van alle recensies aan deze discipline gewijd, waarbij bovendien moet worden opgemerkt dat hiervan weer een kwart het in het Voorwoord niet genoemde kerkelijk recht betrof. De reden van dit matige resultaat is raadselachtig, temeer daar de redactie doordrongen leek van het belang van deze studies voor de buitenlanders. Om een juist inzicht te krijgen in het Duitse recht en de situatie ter plaatse, zo benadrukte de samensteller van artikel VII van deel 7, was bestudering van de talrijke inheemse studies een vereiste. De publicaties van elders voerden nogal eens op een dwaalspoor.^31.

Deze tegenvallende score is te vergelijken met die van ‘kunsten en (natuur)wetenschappen’^32., waaraan volgens het Voorwoord inderdaad niet al te veel aandacht zou worden geschonken, maar overtrof toch die van de Belles Lettres. Publicaties betreffende ‘theologie en godsdienst’ die beide in het Voorwoord niet werden genoemd, scoorden daarentegen dubbel zo hoog. De aandacht hiervoor werd door anderen zelfs overdreven hoog genoemd. In een weerwoord op dit verwijt wees Beausobre^33. erop dat er wel onderscheid diende te worden gemaakt tussen theologie en kerkgeschiedenis en dat in de Bibliothèque germanique de meeste en de meest uitvoerige besprekingen deze laatste betroffen en niet de theologie.

30. De onderverdeling der boekbesprekingen naar de door Furet onderscheiden disciplines (zie supra, n. 18) ziet er voor de twee periodieken percentueel als volgt uit:

BG (323 art.)	I	17,9%	JLA (41 art.)	I	22%
	II	10,2%		II	9,7%
	III	38,6%		III	34,2%
	IV	14,7%		IV	19,5%
	V	7,5%		V	2,4%
	VI	10,9%		VI	12,2%

31. In BG, dl. 7, art. VII, waarschuwde de journalist op p. 211 dat ‘Les Etrangers feront fort bien de venir chercher la connoissance des affaires de l'Empire en Allemagne et dans les excellens Traités de Droit public, qu'on y trouve en grand nombre; autrement il courront grand risque de s'égarer.’

32. Hierbij past wel de aantekening dat aan kunsten geen enkele bespreking werd gewijd.

33. Zie BG, dl. 17, art. VI, 173. Op de opmerking van de Gazette des Savans (Antwerpen, 1729-1730) van 1 mei 1729 dat er in de BG te weinig afwisseling was en te veel theologie, reageerde De Beausobre aldus: ‘Vous y trouvez trop de Théologie: cela me surprend. [...], tout cela n'est pas Théologie; c'est Histoire; c'est Critique.’

[p. 33]

De Berlijnse predikant plaatste deze opmerking terecht want, inderdaad, geschiedenis (met hulpwetenschappen) trok verreweg de meeste aandacht van de journalisten. Meer dan een derde van alle boekbesprekingen was gewijd aan historische studies^34. waarbij de artikelen over profane geschiedenis en kerkgeschiedenis elkaar in aantal niet wezenlijk ontliepen. Het accent lag hierbij vaak op historische gebeurtenissen of ontwikkelingen uit het eigen land, de eigen streek of stad.^35.

De identiteit van de samenstellers van verreweg de meeste recensies is niet bekend. Slechts bij 53 van de 323 artikelen van de Bibliothèque germanique is dat wel het geval. In enkele gevallen is ze af te leiden uit gegevens van het tijdschrift zelf. Zo blijkt uit een ingezonden stuk van Johann Christian Wolf, predikant te Hamburg, die protesteerde tegen de recensie van een van zijn werken, en de reactie daarop van Beausobre, dat laatstgenoemde de auteur was van de twee artikelen gewijd aan Curoe philologicoe et criticoe in IV Evangelia et Actos evangelicos.^36. Ook werd niet geheimzinnig gedaan over de medewerking van ingenieur Abraham Humbert die vijf recensies voor zijn rekening nam. Alphonse des Vignoles werd eveneens met name genoemd als auteur van twee artikelen.

De overige journalisten hebben we kunnen traceren dankzij de correspondentie van enkele latere redactieleden die bewaard is gebleven in de NachlaB Formey van de Staatsbibliotheek te Berlijn. De leden van de oorspronkelijke redactie correspondeerden niet met elkaar. Zij woonden allen in Berlijn en hadden de gewoonte 's maandags ten huize van Lenfant bijeen te komen.^37. Formey die in 1733 op uitnodiging van Beausobre tot de redactie was toegetreden, vormde vanaf diens overlijden in 1738 samen met Mauclerc de tweehoofdige directie van het tijdschrift. Omdat Mauclerc in Stettin woonde, ontstond er tussen beiden een zeer geregelde briefwisseling. In de Nachlaß

34. Bovendien moet nog worden opgemerkt dat de bijbelse geschiedenis hierbij niet is meegerekend. Deze is ingedeeld in de rubriek ‘theologie en godsdienst’.

35. In de BG hadden 17 historische recensies uitsluitend betrekking op Duitsland of een gedeelte van het land. De geschiedenis van Rusland, Zwitserland, Polen, Zweden, Genève en Noorwegen, of een gedeelte van die landen, kwam in respectievelijk zes, vier, drie, twee en één artikelen aan de orde. In het JLA behandelden er vijf de geschiedenis van Duitsland of een gedeelte ervan en één Polen. - Over de waarde van de regionale of plaatselijke geschiedenis uitte een medewerker van het tijdschrift zich in BG, dl. 24, art. XI, 216-217, als volgt: ‘[...] nous vivons dans un tems où l'on estime tout ce qui peut contribuer à perfectionner l'Histoire. L'Allemagne se distingue sur tout par le soin qu'elle se donne pour la sienne et par la quantité de Livres historiques qui s'y publient. Tous ne sont pas également importans; mais il n'y en a gueres dont on ne puisse tirer un bon usage, sinon pour l'Histoire générale de l'Allemagne et de ses principales Provinces, qui est la plus interessante, du moins pour l'Histoire particuliere des Villes, des Communautés etc. Or pour être exactement au fait de la premiere, il ne faut pas ignorer la derniere.’

36. Voor deze artikelen zie BG, dl. 12, art. IV en dl. 25, art. II. Het schrijven van Wolf is opgenomen in BG, dl. 27, art. VII en de reactie van de journalist in BG, dl. 28, art. VI.

37. Cf. BG. dl. 5, art. XIV NL, 238.

[p. 34]

Formey zijn ook de brieven bewaard gebleven die Formey heeft ontvangen van Jacques Pérard, een van de medewerkers aan Bibliothèque germanique en Journal littéraire d'Allemagne, en van Humbert en Beauregard, de Hollandse drukkers van respectievelijk Bibliothèque germanique en Journal littéraire d'Allemagne. Uit die correspondentie is af te leiden, in het bijzonder uit die van Mauclerc, dat Formey minstens 34 boekbesprekingen van de Bibliothèque germanique voor zijn rekening heeft genomen, Simon Pelloutier acht, en Mauclerc en Pérard ieder één. Ook bij het Journal littéraire d'Allemagne zorgde Formey voor het leeuwendeel van de recensies: 23 artikelen zijn van zijn hand. Voor dit blad schreef Mauclerc er minstens drie.

3. Ingezonden artikelen

Voor de identificatie van de auteurs van de ingezonden artikelen in de Bibliothèque germanique hebben we eveneens gebruik gemaakt van de twee genoemde bronnen, maar we hebben deze kunnen aanvullen met enkele meer indirecte gegevens^38., met als resultaat dat 42 van hen konden worden herkend. Gezamenlijk namen zij van het totaal van 189 artikelen er zeker 130 voor hun rekening. De meeste inzendingen waren afkomstig van leden van de redactie zelf. Die van De Beausobre vulden niet minder dan 28 artikelen van de Bibliothèque germanique. Des Vignoles was verantwoordelijk voor tien artikelen (en één in het Journal littéraire d'Allemagne), Formey eveneens voor tien (en drie in het Journal littéraire d'Allemagne) en Lenfant voor acht. Als trouwe inzenders moeten ook worden genoemd: Abraham Humbert met tien inzendingen, Léonard Baulacre met acht, Jean Philippe Baratier en Jean-Henri Le Maître elk met vijf en tenslotte Charles-Etienne Jordan en Simon Pelloutier met vier.

Met een gemiddelde lengte van meer dan 27 pagina's lijken deze ingezonden stukken in grootte de recensies te overtreffen. Bij de meeste inzendingen is dat echter niet het geval. Het gemiddelde wordt namelijk in hoge mate beïnvloed door de bijdragen van De Beausobre welke, vanwege haar lengte, vaak over meerdere artikelen moesten worden gespreid. Toen deel I van zijn studie over het manicheïsme waarvan in de Bibliothèque germanique een bespreking was opgenomen die twee artikelen besloeg, in het Journal de Trévoux werd bekritiseerd^39., plaatste hij in zijn Berlijnse Bibliothèque een verweer van niet minder dan 390 bladzijden. Ook zijn geschriften over de Boheemse Adamieten, de jezuïeten van Torun en ‘la statuë de Paneade’ van respectievelijk 202, 252 en 93 bladzijden, vroegen bijzonder veel ruimte van

38. Van de geraadpleegde biografische bronnen vermelden we in dit verband in het bijzonder: J. Senebier, Histoire littéraire de Genève (Genève, 1786); E. Haag en E. Haag, La France protestante (Parijs, 1846-1859 en Parijs, 1877-1882) en J. Sgard, ed., Dictionnaire des journaux, 1600-1789 (Parijs, 1991) en Dictionnaire des journalistes (1600-1789) (Oxford, 1999).

39. Zie resp. BG, dl. 30, art. II en dl. 31, art. II en Journal de Trévoux, febr. 1735, art. XVI, 279-316.

[p. 35]

het tijdschrift. Met deze vier bijdragen alleen al zouden 4 delen van de Bibliothèque germanique ruimschoots zijn gevuld. Alle ingezonden artikelen van Beausobre tezamen genomen besloegen meer dan 1300 pagina's, d.w.z. een aantal voldoende om op zichzelf reeds een zestal afleveringen te vullen van de 41 waaraan hij heeft meegewerkt. Deze breedsprakigheid wordt bij geen der andere medewerkers aangetroffen.^40.

Met betrekking tot de verdeling van de inzendingen over de verschillende wetenschappelijke disciplines, zijn er ten opzichte van de boekbesprekingen^41. enkele belangrijke verschuivingen te signaleren. De belangstelling voor recht en jurisprudentie blijkt nu zelfs nagenoeg verdwenen. Het aandeel van ‘theologie en godsdienst’ is aanzienlijk gegroeid, hetgeen niet al te verwonderlijk is, daar verreweg de meeste inzendingen uit de pennen van predikanten zijn gevloeid van wie er nogal wat in het geweer kwamen tegen katholieke auteurs, en met name tegen de jezuïeten, in wier daden en leer zij veel misstanden zagen. Deze groei ging voornamelijk ten koste van ‘geschiedenis’ (met hulpwetenschappen) dat bovendien te lijden had onder een flinke toename, een verdubbeling zelfs, van de ‘rest’rubriek. In deze rubriek hebben we namelijk ondergebracht de vele ‘vie et ouvrages’ en ‘eloges’ die aan de redactie werden toegezonden.^42. ‘Geschiedenis’ werd dan wel voorbijgestreefd door ‘theologie en godsdienst’, maar het bleef op de voet volgen. Meer dan de helft van alle geplaatste inzendingen was aan deze twee rubrieken gewijd. Zoals bij de boekbesprekingen, waren ook hier de rubrieken ‘Belles Lettres’ en ‘kunsten en (natuur)wetenschappen’ betrekkelijk bescheiden van omvang.

40. Ook niet bij Formey die na hem de meest productieve medewerker was. De bijdragen van Formey waren wezenlijk beknopter. Zijn langste artikel schreef hij toen hij zich na de dood van De Beausobre belastte met het sluitstuk van diens verweer tegen de jezuïeten van Trévoux. Met het aantal van 63 pagina's dat hij bij die gelegenheid produceerde, wilde hij kennelijk niet al te zeer uit de pas lopen met de uitvoerige voorafgaande bijdragen van De Beausobre zelf.

41. De onderverdeling der ingezonden artikelen naar de door Furet onderscheiden disciplines (zie supra, n. 18) ziet er voor de twee periodieken percentueel als volgt uit:

BG (189 art.)	I	28,6%	JLA (13 art.)	I	23,1%
	II	1,6%		II	0,0%
	III	26,6%		III	7,7%
	IV	15,1%		IV	15,4%
	V	8,9%		V	15,4%
	VI	19,3%		VI	38,5%

42. In de BG zijn 24 van de 37 ‘rest’ artikelen daaraan gewijd en bij het JLA is dat bij alle (vijf) het geval.

Nabeschouwing en besluit

Toen in 1728 het openingsnummer verscheen van de Bibliothèque raisonnée^43., was de Bibliothèque germanique reeds toe aan haar vijftiende aflevering. In hun pleidooi voor de uitgave van een universeel geleerdentijdschrift,

43. Bibliothèque raisonnée des ouvrages des savans de l'Europe (Amsterdam, 1728-1753). Voortaan BR.

[p. 36]

een tijdschrift dat de landsgrenzen niet kende en geheel Europa bestreek, achtten de uitgevers van de Bibliothèque raisonnée het onder meer van belang de beperkingen van de nationale periodieken te onderstrepen. Deze tijdschriften zouden veroordeeld zijn tot een saaie uniformiteit. Hun interesse zou vanzelfsprekend uitgaan naar dat ene terrein - of misschien waren het er wel twee - van wetenschap en kunst waar de betrokken landen zich als het ware in hadden gespecialiseerd. Deze stelling werd toegelicht aan de hand van de situatie bij de drie contemporaine landelijke bladen.^44.

De uitgevers zullen zeker hun redenen hebben gehad om zich zo uit te laten, vast staat echter dat hun opmerking over de Bibliothèque germanique kant noch wal raakt. Het is onjuist dat de juridische onderwerpen het tijdschrift zouden overheersen. Wel is het waar dat de ‘rechtswetenschap’ er iets beter is vertegenwoordigd dan in de overige geleerdenpers (zie infra). Het verschil is echter gering en van de zes categorieën van Furet^45. is ‘rechtswetenschap’ ook in de Bibliothèque germanique de kleinste.

Van een overdreven aandacht voor de Duitse compilaties is ons evenmin iets gebleken.^46. Ook het bezwaar van een saaie uniformiteit van de landelijke periodieken blijkt niet stand te houden. De spreiding der artikelen over de zes rubrieken is in de Bibliothèque germanique even groot als in de Bibliothèque raisonnée. De percentages zijn dan wel niet identiek, vergelijkbaar zijn ze alleszins. Beide bladen schenken de meeste aandacht aan ‘geschiedenis’ en in beide komt ‘theologie en godsdienst’ evenveel aan bod. In de drie overige categorieën ontlopen de periodieken elkaar meer.

Voor zover ons bekend, is tot nu toe slechts bij vier andere vergelijkbare geleerdenperiodieken de rubricering van Furet toegepast.^47. In onderstaand

44. BR, dl. 1, ‘Avertissement des libraires’, IX-X: ‘En Allemagne on cultive beaucoup la Jurisprudence et les Compilations y sont extrémement à la Mode. En Angleterre, toutes les Professions se mêlent de Théologie et sur un Ouvrage de Belles Lettres, de Medecine, de Politique, de Mathématique, ou de Philosophie, vous y en verrez vingt autres dont la Religion fera le sujet. En France on épluche les Phrases, on compare les Poëtes, on s'emancipe à juger des Nouvelles Galantes, on fait des Factums, des Mandemens, des Oraisons funèbres et des Discours à l'Académie. Il est donc inévitable que ces goûts du Terroir dominent dans les Bibliothèques Germanique, Angloise et Françoise et les Auteurs qui y travaillent ne sauroient s'en defendre.’

45. Zien. 18.

46. Interessante compilaties werden wel besproken, maar de redactie bleef zich de kritiek op dit punt bewust. Bij de bespreking van Parerga, sive accessiones ad omnis generis eruditionem (Göttingen, 1736), BG, dl. 45, art. XI, gaf Formey, tien jaar nog na de aanmerkingen van de Bibliothèque raisonnée, op pp. 225-226 de volgende toelichting: ‘Il est vrai qu'en general les “Compilations sont fort à la mode en Allemagne”. De très habiles Gens semblent nous reprocher que “le goût du terroir domine dans notre Journal”. Voyez la Préface de la Bibliothèque Raisonnée. C'est au Public à juger si ce reproche est fondé. Nous croirions plutôt avoir manqué à parler de plusieurs utiles et importantes Compilations, et nous sommes dans la disposition de réparer cette faute.’

47. Onzes inziens is dat uitsluitend het geval bij de volgende perodieken. Helaas ontbreekt een dergelijke rubricering nog voor de Bibliothèque angloise en de Bibliothèque françoise, de twee andere Franstalige nationale geleerdentijdschriften. Voor BUH, zie: L. van Lieshout, ‘Analytisch-thematische index op de Bibliothèque Universelle et Historique’, in H. Bots, e.a., De ‘Bibliothèque Universelle et Historique’ (1686-1693). Een periodiek als trefpunt van geletterd Europa, (Amsterdam & Maarssen, 1981) 147-283. Voor BC, zie: G.N.M. Wijngaards, De ‘Bibliothèque choisie’ van Jean Le Clerc (1657-1736). Een Amsterdams geleerdentijdschrift uit de jaren 1703 tot 1713, (Amsterdam & Maarssen, 1986) 124-127. Voor HOS, zie: H. Bots en L. van Lieshout, Henri de Beauval et l'Histoire des Ouvrages des Savans (187-1709), bundel III: Contribution à la connaissance des réseaux d'information au début du XVIIIe siècle (Amsterdam & Maarssen, 1984). Voor BR zie: B. Lagarrigue, Un temple de la culture européenne (1728-1753). L'histoire externe de la Bibliothèque Raisonnée des Ouvrages des Savants de l'Europe (Baarle-Nassau, 1993) 184-199.

[p. 37]

staatje hebben wij tussen deze vier de Bibliothèque germanique (incl. Journal littéraire d'Allemagne)^48. chronologisch ingepast:

		BUH	BC	HOS	BG + JLA	BR
I	theologie en godsdienst	30,6	26,9	38,0	21,8	21,5
II	rechtswetenschap	4,9	5,5	4,8	7,1	5,0
III	geschiedenis	23,4	22,1	28,5	34,2	29,5
IV	kunsten en (natuur)wetenschappen	20,9	12,6	11,8	14,9	22,5
V	‘belles lettres’	15,1	25,0	13,0	8,0	15,5
VI	rest	5,1	7,9	4,0	14,0	5,0

Geplaatst tussen de vier andere periodieken vertoont het Berlijnse geleerdentijdschrift een viertal kenmerkende trekken:

1.

In de praktijk van haar beleid heeft de redactie van het Berlijnse geleerdentijdschrift het zwaartepunt bij geschiedenis gelegd. Meer dan een derde van de artikelen is aan die wetenschap gewijd of aan de hulpwetenschappen ervan. Dat is niet slechts aanzienlijk meer dan in de eerdere geleerdenbladen het geval was, het is ook de eerste keer dat ‘geschiedenis’ van een redactie de meeste aandacht krijgt. Voordien was deze hoofdrol weggelegd voor ‘theologie en godsdienst’. De indruk bestaat bovendien dat vanaf de Bibliothèque germanique voor deze laatste categorie een dalende lijn wordt ingezet.

2.

Vanaf het begin getuigde de redactie van een grote historische belangstelling en sprak ze haar bewondering uit voor de hoge vlucht die deze wetenschap in de Duitse landen had genomen. Eenzelfde standpunt werd ingenomen ten opzichte van de rechtswetenschap die zelfs als de sterkste troef van de Duitse geleerdenwereld werd gepresenteerd. In het aantal artikelen dat door de redactie aan deze discipline blijkt te zijn gewijd, komt deze waardering echter geenszins tot uiting. Hoewel door een van de journalisten werd gesproken van talrijke publicaties op juridisch terrein^49., mag worden aangenomen dat ze door de historische boekuitgaven in aantal ruim werden overtroffen. Dat

48. Omdat bij de rubricering van de vier andere genoemde periodieken geen onderscheid is gemaakt tussen boekbesprekingen en ingezonden artikelen, hebben wij in dit verband daar bij BG + JLA eveneens van afgezien.

49. Zie supra, n. 31.

[p. 38]

	is wellicht een van de redenen van hun relatief geringe aanwezigheid. Anderzijds kan uit het percentage van de categorie ‘rechtsgeleerdheid’ bij de ingezonden artikelen^50. niet anders worden geconcludeerd dan dat juridische kwesties de gemoederen van redactieleden en lezerspubliek in het geheel niet bezighielden.
3.	Meer dan bij de universele periodieken het geval was, stelde de redactie van de Bibliothèque germanique zich tot taak de buitenlander te informeren over gebeurtenissen en ontwikkelingen in de landen die zij voor het voetlicht wilde brengen. Hierin zag zij haar centrale opdracht. Deze overtuiging leidde tot een vloedgolf van berichten die bij elke aflevering in de rubriek ‘Nouvelles litteraires’ over de lezer werd uitgestort. Met de talrijk ingezonden ‘eloges’ en ‘vie et ouvrages’ van overleden of nieuw benoemde geleerden kwam daarnaast bovendien een krachtige nieuwe stroom literair nieuws tot ontwikkeling. Deze inzendingen werden geplaatst als volwaardige artikelen en zijn door ons ondergebracht in de ‘rest’rubriek, die daarmee een opvallende grootte verwierf. Met een zo uitvoerige berichtgeving over de geleerdenwereld van de door haar besproken landen - een vijfde gedeelte van het blad was hier toch wel aan gewijd - nam de Bibliothèque germanique een uitzonderlijke positie in.
4.	Een laatste kenmerk waardoor de Bibliothèque germanique zich onderscheidde, was de geringe aandacht die aan de ‘Belles Lettres’ werd besteed. Op dit punt bleef zij aanzienlijk achter bij de vier overige genoemde bladen. Wat de belangstelling voor de kunsten betreft, kan zelfs worden gesproken van een volledige verwaarlozing van de kant van de redactie. De oogst van slechts één artikel^51. over een periode van bijna een kwart eeuw is bijzonder schraal te noemen, zeker wanneer men zich de uitgestrektheid voor de geest haalt van dat gedeelte van Europa vanwaar de ‘Nouvelles litteraires’ bij de redactie binnenstroomden.

50. Zie supra, n. 43.

51. BG, dl. 35, art. XIV: ‘Observations sur deux articles des Mémoires [=Journal de Trévoux], pour l'histoire des Sciences et des Beaux Arts.’

Format and realization of the Bibliothèque germanique and the Journal littéraire d'Allemagne: a quantitative approach

For those interested in Bibliothèque germanique or Journal littéraire d'Allemagne, the policy statement which was first set up by its editors in 1720 and then elaborated two years later, is an important document. Two decades later the policy was again endorsed by a new group of editors. It would be wrong, however, to conclude that all the plans that had been formulated actually materialized.

[p. 39]

My research shows that the editors managed to stick to their main purpose throughout. All efforts were geared to alerting the European Republic of Letters to the achievements of German scholars, which had remained unknown abroad. Editors and contributors were very much aware that their audience consisted of readers outside Germany, and they provided them with an unchar-acteristically rich supply of academic and literary news.

In some fields, however, the implementation of the policy remained unsatisfactory. Thus in spite of their promises the magazine never showed any special interest in legal sciences, which was one of the crown jewels of German scholarship.

In this article a detailed description is given of the implementation of the editorial policy. This quantitative approach leads to a clearer picture of the periodical as well as a more precise idea of its place in the contemporary scholarly press.