De Achttiende Eeuw. Jaargang 2000

[p. 116]

Commentaar door Theo Clemens

De auteur heeft in zijn artikel over verlicht ultramontanisme een boeiend portret geschetst van twee bijzonder interessante rooms-katholieke figuren uit de tweede helft van de achttiende eeuw. Dat geldt voor de Leuvense theoloog en Antwerpse bisschop Jacob Wellens. Dat geldt evenzeer voor de door de spreker grondig bestudeerde, internationaal zeer actieve Italiaanse diplomaat en kardinaal Giuseppe Garampi.

Wat de auteur met behulp van deze twee portretten geprobeerd heeft aan te tonen, is ook duidelijk: het is, gelet op de handel en wandel van beide heren, mogelijk om een bestrijder van de Verlichting te karakteriseren als verlicht, zelfs als dat een contradictio in terminis lijkt. De argumentatielijn die hierbij wordt gevolgd ziet er als volgt uit:

-	de betrokken personen ‘propageerden een nieuwe, verlichte en moderne tactiek ten dienste van de rechten van de H. Stoel’;
-	ze wilden ‘de eigentijdse dwalingen’ bestrijden met hun eigen moderne wapens en een positief alternatief bieden;
-	daartoe verdiepten ze zich grondig in de denkwereld en de tactiek van hun tegenstanders.

Ik moet toegeven, dat beide voorbeeldpersonen, Wellens en Garampi, zich door zo te doen grondig hebben onderscheiden van geloofsgenoten wier relatie met de Verlichting door Vanysacker wordt gekarakteriseerd als ‘blind’ en op ‘veroordeling’ gericht; elders is bij hem sprake van ‘vervreemding van de moderne wereld’ en van een ‘ouderwetse, negatieve politiek, gekenmerkt door verboden en veroordelingen.’

Maar is het ‘weldoordachte en historisch-wetenschappelijk gefundeerde’ karakter van hun weerlegging van coryfeeën en stromingen van de Verlichting voldoende om ze verlicht te doen zijn? Is het voldoende voor het stempel ‘verlicht’ als iemand zich maar erudiet genoeg gekeerd heeft tegen de Verlichting? Of is het voldoende voor het predikaat ‘verlicht’ als iemand geleerden en kerkelijke leiders heeft trachten te mobiliseren en te organiseren of tijdschriften heeft willen oprichten om zo de Romeinse standpunten te verdedigen?

Roept met name de typering van Garampi als ‘volleerd diplomaat’ niet meteen ook de verdenking van schone schijn op? Ligt het niet voor de hand om hem, juist als diplomaat, bij voorbaat te wantrouwen als iemand die een verlichte façade gebruikt om zijn duistere zaakjes aanvaardbaar te maken voor een modern publiek? Zie hiervoor onder meer wat gezegd wordt over Garampi's openheid én geslepen diplomatieke optreden in zijn contacten met de jansenistisch gezinde Reformkatholieken in Wenen.

Is wat de spreker gedaan heeft, niet hetzelfde als een Fransman Duitser noemen, omdat hij zich in een van de Frans-Duitse oorlogen beijverd heeft om

[p. 117]

de tactiek van de Duitsers grondig te leren kennen en zelf ten strijde getrokken is met nagemaakte Duitse wapens? Ik stel dit zo scherp om de problematiek helder te krijgen.

Misschien ben ik overigens te haastig in mijn oordeel en ken ik niet genoeg gewicht toe aan de bevinding dat Garampi een typische exponent was van de vroeg-Italiaanse katholieke muratoriaanse Verlichting en zijn beïnvloed zijn door de Duitse kritische eruditie. Garampi was inderdaad geschoold in de kritische experimentele methode van de natuurwetenschappen en had deze tot een persoonlijke attitude gemaakt. Deze methode paste hij vervolgens, als volgeling van Muratori, inderdaad toe op het terrein van de geschiedenis. Vanysacker spreekt in dit verband van een ‘verlichte methodiek’, die in gebruik bleef tijdens Garampi's optreden als diplomaat.

Misschien ben ik ook te haastig in mijn oordeel, gelet op de informatie over het boekenbezit van beide heren. Vooral de bibliotheek van Garampi maakt indruk door de omvang en inhoud ervan. Echter, vooral gericht op verdediging!

Misschien ben ik te zeer afgegaan op de defensieve trekken van Wellens en Garampi, waar de spreker toch ook een relatie legt met de Verlichting op grond van de kritische openheid en hervormingsgezindheid van beide heren op het terrein van onderwijs en pastoraat.

Maar zelfs op dit punt houd ik mijn twijfels. Het optreden van Wellens vertoont in veel opzichten trekken van een hernomen Katholieke Hervorming. Dé exponent van het tridentijnse hervormingskatholicisme, Carolus Borromeus, was zijn grote voorbeeld! Het is ook heel goed mogelijk om zowel Wellens als Garampi in verband te brengen met het zogenaamde laatjansenisme of het augustinisme van de tiers-parti. Waarom zou dit niet volstaan om hun optreden te situeren en te karakteriseren? Waarom moet de Verlichting erbij worden gehaald?

Kern van de karakteriseringsproblematiek is het verwarrende gegeven dat we te doen hebben met twee figuren die zich hebben onderscheiden van hun geloofsgenoten door niet louter negatief te reageren op de personen en geschriften die zonder twijfel met de Verlichting geassocieerd kunnen worden en die er door sommigen zelfs mee geïdentitficeerd worden. Daar kan nog aan worden toegevoegd, dat beiden op deelgebieden zelfs hebben gehandeld zoals destijds ook verlichte geesten handelden.

Mijns inziens is die verwarring vruchtbaar op te heffen door Verlichting dynamisch te definiëren. Ik acht de statische vereenzelviging van Verlichting met de bevestiging van de autonomie van de rede en van de goedheid van de menselijke natuur ontoereikend om het tijdperk en de mensen waarom het gaat te begrijpen. Liever zie ik de Verlichting als een fase in de westerse geschiedenis die gekenmerkt wordt door het indringende en aanhoudende, zowel theoretische als praktische debat over het bereik van de menselijke rede en over de mate van goedheid van de menselijke natuur. Kijken we naar de

[p. 118]

achttiende eeuw, dan mogen we stellen dat in die eeuw het overigens al eerder begonnen debat dominant geworden is.

Voordeel van deze dynamische definitie is dat alle bijdragen aan het debat aan bod kunnen komen en dat alle deelnemers gelijkelijk aan het woord mogen komen. Dit levert een veel meer genuanceerd beeld op dan de eenvoudige tweedeling tussen verlicht en niet-verlicht toelaat. Dit maakt het ook mogelijk om de sporen van oudere stromingen als de hierboven genoemde katholieke hervorming en het jansenisme te behandelen als die telkens weer wisselende contextingrediënten die de Verlichting overal een andere couleur locale, nationale of ecclesiale hebben gegeven. Voegen we aan deze benadering tot slot nog een nauwkeurige chronologische situering toe, dan zal blijken dat de posities in het debat, zelfs van dezelfde mensen, onderhevig waren aan ontwikkeling, soms ten gunste van een autonome rede maar soms ook niet.

De contradictio in terminis die Vanysacker naar voren heeft gebracht, lijkt te overwinnen door deze benadering. Zowel Wellens als Garampi hebben aan het verlichte debat deelgenomen en kunnen dan ook als verlicht getypeerd worden. Daarmee is in eerste instantie weinig anders gezegd dan dat hun deelname bekend is en hun positie in het debat kan worden vastgesteld. Beiden blijken vervolgens niet alleen een heel eigen achtergrond te hebben, maar ook geopereerd te hebben binnen welbepaalde confessionele en functionele marges, die in de loop van de tijd ook nog eens aan verandering onderhevig zijn geweest. Beiden hebben ze zich onderscheiden door hun betrekkelijke openheid en hervormingsgezindheid. Beiden hebben ze uiteindelijk strepen getrokken op momenten dat naar hun eigen oordeel hun marges geen verdere rek meer toestonden. Hun ultramontaan zijn staat daarmee niet haaks op hun verlicht zijn, maar is één van de mogelijke opties van een deelnemer aan het grote achttiende-eeuwse debat.

Remarks by Theo Clemens

I would like to propose a more dynamic definition of ‘Enlightenment’, one which may help to solve the problematic relationship between the activities in favour of and those against the Enlightenment of the two roman catholic spokesmen described by Vanysacker. According to this dynamic definition ‘Enlightenment’ is a stage in the history of the western world which is characterised by an ongoing and intruding debate, at a theoretical and practical level, about the role of reason as opposed to that of Scripture and Church in the process of establishing a better world. This definition has the advantage of being inclusive. It keeps proponents and opponents together and allows for different developments in different times and contexts to be taken in account.