Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1991

[p. 29]

Jelle Bosma
Van natuur geen redenaars
De gedrukte en uitgegeven preek in Nederland in de tweede helft van de achttiende eeuw

Volgens Johann Lorenz von Mosheim valt er wat betreft de preek in het Holland van zo'n twee eeuwen geleden weinig spannends te verwachten. Immers, zo stelde hij: ‘De Hollanders zijn van natuur geen redenaars. Dit volk heeft wel verstand, maar het komt hunne welsprekendheid niet te stade’.^1.

Het is niet het ongenoegen met Mosheims oordeel of de poging om hem te weerleggen, die ertoe leidde dat ik mij sinds enige tijd bezig houd met onderzoek naar de achttiende-eeuwse Nederlandse preek. De reden hiervoor ligt dieper. Deze heeft te maken met een eerdere interesse in het tijdvak van onderzoek: de tweede helft van de achttiende eeuw. Onderzoek naar de veelzijdige Ysbrand van Hamelsveld, theoloog, revolutionair, politicus en publicist, bracht mij in aanraking met de Nederlandse Verlichting, ook wel ‘Reformatorische Verlichting’ genoemd. Dit verschijnsel zette mij ertoe aan me diepgaander met de achttiende-eeuwse preek bezig te houden.

1. J.L. von Mosheim, De predikkunde of aanleiding tot de geestelijke welspreekendheid; alsmede de theologische methode, of zaaklijke aanleiding om de godgeleerdheid verstandig te leeren (Utrecht 1770) Ie deel, 97; dit is een vertaling van het bekende: Anweisung, erbaulich zu predigen Hrsgeg. von Christian Ernst von Windheim (Erlangen 1763).

De Reformatorische Verlichting

Toen Ferdinand Sassen in 1965 zijn bekende studie over Johan Lulofs publiceerde^2. gold de achttiende-eeuwse Republiek nog als weinig interessant voor wat betreft de Verlichting.^3. Inmiddels is er een groot

2. F. Sassen, Johan Lulofs (1711-1768) en de reformatorische Verlichting in de Nederlanden (Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Afd. Letterkunde, nieuwe reeks, dl. 28, nr. 7) (Amsterdam 1765); van dezelfde auteur, ‘Desiderata voor de beschrijving van de wijsbegeerte in Nederland gedurende de 18e eeuw’ in Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 14 (1972) 4-22, alwaar de auteur kritisch spreekt over de mogelijkheid een echt ‘Nederlandse Verlichting’ aan te treffen.

3. Zeker was zij dat nog voor H.H. Zwager, Nederland en de Verlichting (Bussum 1972).

[p. 30]

aantal studies verschenen waarin Sassen's thema wordt overgenomen en is de plaats van de Republiek binnen de ‘moderate Enlightenment’ een algemeen geaccepteerde.^4. De Verlichting wordt niet langer vanuit de ideeëngeschiedenis strikt typologisch voorgesteld, het beeld is genuanceerd en er is ruimte ontstaan voor details.

Sassen wees in het bijzonder op de band tussen het nieuwe verlichte denken en de religie, een band die men eveneens in andere protestantse naties aantreft. Waar de Verlichting lange tijd als areligieus werd voorgesteld, lijkt men zich nu bewust dat dit slechts voor een kleine atypische groep opging. Veeleer kenmerkend was een koppeling van verlichte noties als rede en deugd aan de oude godsdienstige beelden en begrippen: zonde, genade, hemel en hel. Sassen schreef in het bijzonder over de natuurlijke theologie zoals die gedoceerd werd rond het midden van de achttiende eeuw en hij onderstreepte daarbij de beperking die men vrij algemeen aan die natuurlijke theologie toedichtte. De openbaring ofwel de kernwaarheden van het christelijk geloof bleven onmisbaar, zo oordeelden de achttiende-eeuwers vrij algemeen.

Inmiddels is de term ‘Reformatorische Verlichting’ een eigen leven gaan leiden. J.C. de Bruïne paste haar toe in meer uitgebreide zin op alle wetenschappers die onbevooroordeeld en tolerant hun vak op een vernieuwende, kritische manier uitoefenden; hij dacht daarbij meer speciaal aan exegeten en taalwetenschappers als Herman Venema en Albert Schultens.^5. Ook in de literatuurwetenschap vond men reformatorische-verlichte kenmerken, reden waarom ook hier de term ingang vond.^6. Er was echter ook kritiek op het gebruik van de term die dan ook meer en meer vervangen werd door die van ‘Nederlandse Verlichting’, waarbij een inhoudelijke aansluiting bij de eerder gegeven invulling overigens gehandhaafd bleef. J. van den Berg wees op het specifiek protestantse in de Nederlandse Verlichting en opteerde vandaaruit voor de naam ‘protestantse Verlichting’ of verlicht protestantisme.^7. C. Huis-

4. P.J. Buynsters, ‘Les Lumières hollandaises’ in: Studies on Voltaire and the eighteenth century LXXXVII 1972 197-215; H. Bots en J. de Vet, ‘Les provinces-unies et les Lumières’ in: Dix-huitième siècle X 1978 101-122; W.W. Mijnhardt, ‘De Nederlandse Verlichting: een terreinverkenning’ in: Figuren en figuraties, acht opstellen aangeboden aan J.C. Boogman (Groningen 1979) 1-25; van dezelfde auteur, ‘De geschiedschrijving over de ideeëngeschiedenis van de 17e- en 18e-eeuwse Republiek’ in: W.W. Mijnhardt (ed.), Kantelend geschiedbeeld (Utrecht/Antwerpen 1983) 163-205.

5. J.C. de Bruïne, Herman Venema, een Nederlandse theoloog in de tijd der Verlichting (Franeker 1973) 152-162.

6. P.J. Buynsters, Hieronymus van Alphen (1746-1803) (Assen 1973) 184. P. van der Vliet, Wolff en Deken's brieven van Abraham Blankaart, Een bijdrage tot de kennis van de Reformatorische Verlichting (Utrecht 1982) 337-346.

7. J. van den Berg, ‘Orthodoxy, Rationalism and the World in Eighteenth Century Holland’, in: D. Baker (ed.), Sanctity and Secularity: The Church and the World (Studies in Church Historie 10) (Oxford 1973) 173-192; vooral 177-181; verder, ‘De “Calviniaanse Sociëteit” en het kerkelijk leven in Nederland omstreeks het midden van de achttiende eeuw’, Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 63 (1983) 205-218, vooral 216-217; en, ‘Theologiebeoefening te Franeker en te Leiden in de achttiende eeuw’, It Beaken 47 (1985), 181-194, vooral 182,183.

[p. 31]

man prefereerde de term ‘Nederlandse Verlichting’ om zo het onderscheid tussen de traditionele, orthodox of piëtistische groepen en de meer verlichte protestanten aan te geven.^8. A.J. Hanou vroeg zich tenslotte af of de dichotomie tussen orthodoxie en christelijke Verlichting een volledige beschrijving gaf van het culturele leven in de laat achttiende-eeuwse Republiek^9.; er waren immers ook een aantal minder christelijke verlichten.

Waar het Verlichtingsonderzoek zich steeds meer heeft verfijnd en zich niet meer uitsluitend bezig houdt met kopstukken van ‘les Lumières’ of ‘the Enlightenment’, zien we tegenwoordig een tweetal speciale aandachtspunten. Allereerst dat van het regionale of landelijke onderscheid tussen de verschillende typen Verlichting. In ieder land nam zij al naar gelang de sociale, culturele, economische en vooral ook religieuze structuur een eigen vorm aan.^10. Vervolgens dat van de verspreiding van dit denken, de receptie. Hierbij streeft men ernaar om de omvang van culturele circuits, van nieuwe vormen van sociabiliteit te bepalen, om zo de ideeënsystemen te localiseren. Verschillende onderzoeksobjekten zijn mogelijk, men kan kijken naar spectators^11., naar genootschappen^12., naar lezers^13., boekhandels en .. naar preken.

8. C. Huisman, Neerlands Israël, Het natiebesef der traditioneel-gereformeerden in de achttiende eeuw (Dordrecht 1983) 28-45.

9. A. Hanou, Sluiers van Isis. Johannes Kinker als voorvechter van de Verlichting in de vrijmetselarij en andere Nederlandse genootschappen, 1790-1845 (Deventer 1988) 56-65; hetzelfde bezwaar bij J. Roelevink, Gedicteerd verleden. Het onderwijs in de algemene geschiedenis aan de universiteit te Utrecht, 1735-1839 (Studies van het Instituut voor intellectuele betrekkingen tussen de Westeuropese landen in de moderne tijd, Nijmegen; 14) (Amsterdam/ Maarsen 1986) 225-227.

10. R. Porter en M. Teich (eds.), The Enlightenment in National Context (Cambridge 1981). W.W. Mijnhardt, ‘De Nederlandse Verlichting in europees perspectief’ in: Theoretische Geschiedenis 10 (1983) 335-347, alwaar o.a. het artikel over Nederland uit het eerder genoemde boek kritisch besproken wordt.

11. P.J. Buynsters, Nederlandse Literatuur van de Achttiende Eeuw (Utrecht 1984).

12. W.W. Mijnhardt, Tot Heil van 't Menschdom. Culturele genootschappen in Nederland, 1750-1815 (Amsterdam 1988).

13. H. Brouwer, ‘Rondom het boek. Historisch onderzoek naar leescultuur, in het bijzonder in de achttiende eeuw. Een overzicht van bronnen en benaderingen, resultaten en problemen.’ in: Dokumentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 20 (1988) 51-120.

Preken als bron voor de Verlichting

Eerder onderzoek naar de Nederlandse Verlichting heeft aangetoond dat er grote verschillen bestonden tussen de verschillende denominaties

[p. 32]

in ontvankelijkheid voor het nieuwe optimistische denken. Het verbinden van het geloof met de rede, het optimistische geloof in de perfectibiliteit van de mens, het beeld van de goedgunstige God, ja zelfs de fysicotheologie waren zaken die lang niet door alle kerkelijken met open armen ontvangen werden. Vooral groepen dissenters (remonstranten, doopsgezinden en lutheranen) stonden ervoor open.^14. De heersende kerk bood lang weerstand tegen het nieuwe denken. Zij was voor het grootste deel gematigd en bevatte verder een strijdbare rechtervleugel alwaar een aantal ‘hardliners’ als ‘wachters op Sions muren’ de gereformeerde leer bewaakten. Toch drong aan het eind van de eeuw het verlichte denken ook in de heersende kerk door.^15. Preken zouden kunnen dienen als instrument ter bepaling van de mate waarin dit gebeurde.^16.

Een voorwaarde voor het doen van onderzoek naar de verspreiding van denkbeelden is het vinden van een brede, uitgebreide bron, dat wil zeggen een bron die het mogelijk maakt om de denkbeelden van grote aantallen personen na te gaan. Preken vormen voor de achttiende eeuw een dergelijke bron. Zij werden in grote aantallen gepubliceerd, zelfs door mensen van wie niet meer bekend is dan het simpele feit dàt ze een preek hebben gepubliceerd. Preken bieden dus, meer dan de strikt academische geschriften, een ruime blik in de keuken van de toenmalige kerk.

Er is nog een reden waarom preken interessant zijn voor een onderzoek naar de verspreiding van verlichte ideeën. Deze heeft te maken met de rol van de preek in dit verspreidingsproces überhaupt. Werner Schütz schat in ieder geval voor Duitsland deze rol zeer hoog in. Hij beweert dat de preek daar één van de belangrijkste media was voor de verspreiding van het nieuwe denken. Alhoewel er steeds meer mensen konden lezen en men meer en meer in de landstaal publiceerde, bleven volgens hem toch veel mensen van schriftelijke informatie verstoken. Het enige ‘belerende’ waar zij wel, net als ieder ander, mee te maken hadden, was de preek. Er werd bovendien enorm veel gepreekt. Schütz besluit dan ook met de bewering dat men de invloed daarvan op de publieke me-

14. Zie naast de eerder genoemde artikelen van J. van den Berg, ‘Godsdienstig leven binnen het protestantisme in de 18e eeuw’ in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden (Haarlem 1980) dl. 10 318-344, alwaar meer kerkhistorische handboeken e.d. worden vermeld. Een aantal minder of meer recente monografien over deelonderwerpen of personen zijn hier van belang: J. Bots, Tussen Descartes en Darwin, geloof en natuurwetenschap in de 18e eeuw (Assen 1972); H.W.M. van de Sandt, Joan Alberti, een Nederlandse theoloog en classicus in de achttiende eeuw (Utrecht 1984); J. van Sluis, Herman Alexander Röell (Fryske Histoaryske Rige 4) (Leeuwarden 1988).

15. Huisman, Neerlands Israël 146, 147.

16. Deze gedachte wordt ondermeer geopperd door Mijnhardt in: ‘De Nederlandse Verlichting: een terreinverkenning’, 7.

[p. 33]

ningsvorming niet snel overschat. De analyse van een groot aantal duidelijk verlichte preken illustreert en ondersteunt zijn betoog waarvan de pointe al in de titel duidelijk wordt: ‘die Kanzel als Katheder der Aufklärung’.^17.

Wanneer we studies zoeken die deze these van Schütz onderbouwen, valt de oogst enigzins tegen. Weliswaar hebben een aantal auteurs zich met de preek bezig gehouden. Natuurlijk zijn er theologische overzichtswerken, die de geschiedenis van de preek door de eeuwen heen behandelen, en deze homiletisch^18. beoordelen.^19. Een aantal recente Nederlandse studies handelt zelfs meer specifiek over de preek in de achttiende eeuw, maar richt zich daarbij niet speciaal op het verlichte element.^20.

Ook in het Franse en het Engelse taalgebied is er weinig dat qua stelligheid naast Schütz kan staan. Het kan zijn dat dit te maken heeft met de verschillende ontwikkelingen die kerk en theologie in deze landen doormaakte.^21. Waar Schütz de verlichte kansel in Duitsland vrij laat situeert, aan het eind van de achttiende eeuw, moet men al snel denken aan het Wolffianisme en alles wat daarna kwam, met name de neologie. In Engeland vond veel eerder een kanselrevolutie plaats. Deze hing samen met de restauratie onder Willem III, met de toenmalige angst voor het katholieke ‘bijgeloof’ en met het deïstische ‘ongeloof’.^22.

17. W. Schütz, ‘Die Kanzel als Katheder der Aufklärung’ in: Wolfenbütteler Studien zur Aufklärung 1 (1974) 137-171. Schütz noemt als reden voor het verspreiden van verlichte denkbeelden in Duitsland allereerst de toegenomen leesvaardigheid, vervolgens het toegenomen aantal publikaties in de landstaal en tenslotte en dit met voorrang: de vele tijdschriften. ‘Trotzdem hat nichts so stark zur Popularisierung und Ausbreitung der Aufklärung in Deutschland beigetragen wie gerade die Predigt auf der deutschen Kanzel.’ (pag. 141). Zie van dezelfde auteur: Geschichte der Christlichen Predigt (Berlijn 1972) 159-171. Zie ook: R. Krause, Die Predigt der späten deutschen Aufklarung (1770-1805) (Stuttgart 1965).

18. Homiletisch komt van ‘homiletiek’: de theologische vakterm voor de leer van het preken, of de discipline die zich met de reflectie hierover bezig houdt.

19. Voor het Nederlandse taalgebied is er eigenlijk maar één overzichtswerk, namelijk dat van J. Hartog: Geschiedenis van de predikkunde in de protestantsche kerk van Nederland (Utrecht 1861); in het buitenland ligt dit uiteraard anders. Tamelijk recent is, behalve het eerder genoemde werk van Schütz, o.a. dat van J.B. Schneyer: Geschichte der katholische Predigt (Freiburg 1969).

20. T. Brienen, De prediking van de Nadere Reformatie, een onderzoek naar het gebruik van de klassifikatiemethode binnen de prediking van de Nadere Reformatie (Amsterdam 1974); P.H. van Harten, De prediking van Ebenezer en Ralph Erskine: evangelieverkondiging in het spanningsveld van verkiezing en belofte ('s-Gravenhage 1986); Zie ook: Huisman, Neerlands Israël.

21. A. Bernard, Le sermon au XVIIIe siècle; etude historique et critique sur la prédication en France de 1715 à 1789 (Parijs 1901). Bernard toont o.a. hoe men vanaf kansel de ‘philosophes’ bestreedt.

22. Vaak zet men de specifiek achttiende-eeuwse preek af tegen de duidelijk er van te onderscheiden barokke voorganger; dit zien we onder meer bij A. Bernard, Le sermon au XVIIIe siècle, verder bij J. Downey, The eighteenth century pulpit. A study of the sermons of Butler, Berkeley, Secker, Sterne, Whitefield and Wesley (Oxford 1969), en tenslotte bij I. Simon, ‘Three restoration divines. Selected sermons of Isaac Barrow, Robert South, and John Tillotson’ in: Bibliothèque de la Faculté de philosophie et des lettres de l'université de Liège (Parijs 1967/1969).

[p. 34]

De voormannen van deze kanselhervorming waren John Tillotson en Isaac Watts. Zij streden voor een eenvoudig taalgebruik (de zogenaamde ‘plain style’) en voor een overzichtelijk betoog dat bij voorkeur over een praktisch toepasbaar thema zou moeten gaan.^23. Sommige onderzoekers betogen dat de Engelse preek die op deze wijze gestalte kreeg in feite een eeuw lang ongewijzigd bleef.^24.

Schütz' these wordt min of meer ondersteund door een aantal oudere meer idee-historische boeken. Hierin wordt betoogd dat ‘het nieuwe bewustzijn’ en de belichaming daarvan: ‘de nieuwe mens’, ook wel ‘de burger’, heel duidelijk te vinden is in de verschillende wijzen waarop men in preken de toehoorders aansprak.^25. Er ligt echter verschil tussen het aanwijzen van de ‘NeuZeit’ in preken en de bewering dat de preek daadwerkelijk van invloed was op het ontstaan en verspreiden van dit nieuwe denken.

Probleem van al deze studies is dat ze slechts ideeën analyseren, maar deze niet in hun contekst plaatsen. Schütz wees er al op dat het onderzoek op dit gebied nog in de kinderschoenen staat.^26. Voor een onderzoek naar de werkelijke reikwijdte van het in de preek betoogde

23. Zie voor verdere informatie en literatuur: J. Bosma, ‘De preek als medium voor de verspreiding van verlicht ideeëngoed.’ in: P. Bange (ed.), Kerk en Verlichting. Voordrachten gehouden tijdens het Windesheim Symposium te Windesheim op 18 november 1989 (Zwolle 1990) 39-55.

24. R.P. Lessenich heeft het in zijn boek, Elements of pulpit oratory in eighteenth-century England (1660-1800) (Keulen 1972), voortdurend over de zogenaamde ‘neoclassic sermon’ die hij kenmerkend acht voor de gehele periode die hij beschrijft. Daarbij probeert hij vervolgens het verband aan te duiden met klassieke stijlidealen als ‘Ars est celare artem’, die weer doen denken aan bijvoorbeeld Horatius' Ars poetica; zie o.a. pag. 8.

25. Alhoewel de opzet en pointe van het bewuste boek klassiek ideehistorisch zijn en dus soms enigszins speculatief aandoen, blijft het prachtig geschreven en inspirerend om te lezen; bedoeld is het werk van B. Groethuysen, Die Entstehung der bürgerlichen Welt- und Lebensanschauung in Frankreich (Frankfurt am Main 1978/ reprint Halle 1927); twee studies die hier nauw aan verwant zijn die van H.A. Fild, Beiträge zur Entstehungsgeschichte der bürgerlichen Weltanschauung in Deutschland. Dargestellt an der protestantischen Predigt zwischen 1740-1800 (Erlangen 1965), en het boek van L. Goldmann, Der christliche Bürger und die Aufklärung (Berlijn 1968); het laatste is strikt ideehistorisch, het eerste werkt ook nog met preken als bron.

26. Schütz, ‘Die kanzel als Katheder’, 165, 166. ‘Hier liegen Aufgaben der wissenschaftlichen Forschung, die noch nicht gelöst sind. Die Kanzel als Katheder der Aufklärung zu zeichnen, ist etwas anderes, als eine Geschichte der Predigt des 18. Jahrhunderts schreiben. In Norddeutschland hat erst in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts die Aufklärung die Kanzel wirklich erobert, im süddeutschen und im katholischen Raum ist der Widerstand gegen das Vordringen der Aufklärung auf die Kanzel grösser gewesen, überall lebt auch noch die traditionelle, pietistische und orthodoxe Predigt auf der Kanzel dieser Zeit weiter fort.’.

[p. 35]

dient de methode van onderzoek daarom niet strikt literair, noch zuiver ideehistorisch of zelfs systematisch-theologisch te zijn. Een oplossing zou kunnen liggen in een meer boekwetenschappelijke benadering van de preek als medium voor de verspreiding van verlicht gedachtengoed. Kwantificering van titels, zoals gedaan in Frankrijk^27. leek een mogelijkheid. Verschillende onderzoekers hadden dit reeds gedaan of voorgesteld.^28.

27. Zie bijv. F. Furet (red.), Livre et société dans la France du XVIII siècle (Parijs 1965-1970). en het artikel in noot 13.

28. H. Storme, Repertorium en inleidende studie van uitgegeven predikatieboeken uit de 17e en 18e eeuw (Leuven 1982); F. Dröes, Katholiek Nederland en de Verlichting; een werkboek (Tilburg 1987) 2 dln..

Kwantitatieve analyse van preken

Het kwantitatief analyseren van titelbestanden en uitgaven vereist in de eerste plaats volledigheid. Om die te kunnen bereiken is het noodzakelijk een aantal beperkingen aan te brengen. De periode 1750-1800 leek voor een onderzoek naar verlichte geluiden in Nederlandse preken het meest voor de hand te liggen. Eerdere studies toonden aan dat er juist in deze periode zowel theologisch als homiletisch van alles aan de hand was in de Republiek.^29. Een tweede keus die gemaakt diende te worden betrof de taal van de preken. Men publiceerde namelijk in de Republiek in vele talen, bijvoorbeeld in het Latijn, preken die op de academie werden gehouden, of de preken uit Waalse of andere ‘buitenlandse’ kerken. Er werd besloten om slechts alle Nederlandstalige preken bijeen te zoeken. Hiermee werd een afgesloten geheel van de Nederlandstalige boekproduktie verkregen, een belangrijk deel van de devotionalia. Daarnaast zijn ook de vertaalde preken in het onderzoek betrokken omdat juist in de internationale sfeer opmerkelijke zaken te verwachten vielen. Welke auteurs bijvoorbeeld vertaalde men wel en welke niet?

Het verzamelen geschiedde op de klassieke wijze, allereerst door in systematische catalogi van grote bibliotheken te zoeken. Allerlei problemen doemden daarbij op. De verschillende systematische catalogi gaan bij de indeling niet uit van dezelfde principes, ze zijn intern niet consistent en worden sinds de automatisering niet meer bijgehouden. Computerbestanden zijn vaak nog te weinig omvangrijk om van dienst te kunnen zijn.

Behalve systematische catalogi zijn bibliografiën van belang, zoals de oude en helaas onvolledige Van Abcoude, in 1788 opnieuw uitgegeven en aangevuld door Reinier Arrenberg. Deze bleek een enorm aantal nieuwe

29. Hartog, predikkunde; Van den Berg, ‘Godsdienstig leven’. Zie ook R.B. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam (Baarn 1974) dl. 4.

[p. 36]

titels te bevatten; waarbij overigens vanwege de vaak korte en onvolledige titelvermelding niet altijd duidelijk werd of een theologisch werk nu wel of niet uit preken bestond.^30. Hetzelfde geldt voor de nieuwere, meer strikt theologische bibliografieën van J. van der Haar^31., die zich concentreren op de specifiek gereformeerde theologie: de Nadere Reformatie en het Engelse Puritanisme. In beide gevallen zat er niets anders op, dan het controleren van alle titels die mogelijk preken bevatten. Bij dit zoekwerk maakte ik veel gebruik van de Centrale Catalogus in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, die helaas lang niet altijd volledig bleek te zijn.

Een aanvulling hierop - trouwens een zeer interessante bron voor mijn onderzoek - vormde het bekende tijdschrift Vaderlandsche Letteroefeningen. Hierin vond ik vooral vertaalde en dissenterse auteurs, plus natuurlijk recensies van al dit materiaal.^32.

Om het gevondene te kunnen overzien en beoordelen werd gezocht naar een kader dat kwantificering mogelijk zou maken. De veelvormigheid van het materiaal liet echter niet toe, eenvoudig het aantal per jaar verschenen titels op te tellen. Sommige preken besloegen amper vijfentwintig pagina's, terwijl andere ‘prekenbundels’ in een aantal delen van elk honderden pagina's verschenen. Omdat er tussenvormen bestonden, bijvoorbeeld uitgewerkte preken van meer dan honderd pagina's^33. of verzamelingen van slechts twee of drie preken, was het onmogelijk de losse preek van de ‘prekenbundel’ te onderscheiden. Zo kwam ik ertoe niet het aantal titels maar het aantal preken te tellen. Aan te zijner tijd te publiceren staafgrafieken die elk de produktie van tien jaar weergeven, zal de conjunctuur van gedrukte preken af te lezen

30. R. Arrenberg, Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zijnde Nederduitsche boeken (2e druk/ Rotterdam 1788).

31. J. van der Haar, From Abbadie to Young. A bibliography of English, mostpuritan works, translated into Dutch language (Veenendaal 1980), en verder: Schatkamer van de gereformeerde theologie in Nederland, c.1600-c.1800, Bibliografisch onderzoek (Veenendaal 1987); ook nog te noemen valt W. van Gent, Bibliotheek van oude schrijvers (2e druk/ Rotterdam 1979).

32. Het aantal pagina's dat men in de Letteroefeningen gewoonlijk voor het bespreken van preken vrijhield, lag rond de 5 procent. Welliswaar waren er nogal wat uitschieters, zowel naar boven als naar beneden (in de eerste jaargangen van de Letteroefeningen bijvoorbeeld lag het aantal besproken preken bijzonder laag), maar al snel steeg het behoorlijk. Opvallend is dat men aanvankelijk de eigen Nederlandse produktie wel noemt, en zelfs in flinke getale, maar dit vaak kort en niet erg enthousiast doet, terwijl het buitenlandse materiaal veel meer aandacht en ook aanprijzing verwerft. Na de strijd rond Hollebeek, zo rond 1770, oordeelt het tijdschrift steeds positiever over de Nederlandse produktie, omdat er kennelijk duidelijk iets veranderde op dit gebied.

33. Vaak geven auteurs van bundels aan dat hun preken langer zijn geworden in de gepubliceerde vorm doordat men er bijvoorbeeld meer exegetische informatie in heeft verwerkt. Soms ook vermeldt een auteur dat hij zijn preken publiceert precies zoals ze zijn uitgesproken.

[p. 37]

zijn. Ook het totaal aantal auteurs werd opgeteld. Dit bleek zeer aanzienlijk te zijn.^34.

In tegenstelling tot een kaartenbak die elke titel op dezelfde wijze weergeeft, wordt het met deze aanpak mogelijk de kwantitatieve bijdrage van een titel aan het genre te beoordelen. Auteurs die meer dan één preek hebben gepubliceerd, acht ik belangrijker dan degenen die dat incidenteel met een enkele preek deden. Herdrukken kunnen aangeven dat titels daadwerkelijk zijn verkocht en dus waarschijnlijk ook zijn gelezen.^35. Sommige gereformeerde auteurs beleefden herdruk op herdruk en er waren preken die met privilege verschenen.^36. Auteurs van omvangrijker werken tonen, door hun kwantitatief belangrijke bijdrage aan het genre, dat zij voor uitgevers interessant waren, bijvoorbeeld omdat zij binnen de kerk een belangrijke positie innamen.

Prekenbundels werden vooral in de eerste twintig jaar van de door mij onderzochte periode in het kwartoformaat gedrukt. Zij verschenen vaak na het overlijden van een predikant als een soort posthuum eerbetoon. Een heel ander type boek is het vaak in Gotische letters en klein-octavo of duodecimo gedrukte stichtelijke boek. Veel ‘oude schrijvers’ verschenen op deze manier, alhoewel het aantal uitgaven in de door mij gekozen periode duidelijk terugliep. Gaandeweg zien we dat het groot-octavo formaat evenals de, voor ons normale, Latijnse letter steeds meer gangbaar wordt voor alle gedrukte preken. Zeker alle meer Verlichte werken verschenen op deze wijze.

34. Ruwweg zijn 350 auteurs gereformeerd, 50 doopsgezind, 50 luthers, 25 remonstrants en 15 waals. Alleen al het totaal aantal doopsgezinde preken dat inmiddels is onderzocht beloopt zo'n 350! Naast een indeling in aantal verlichte preken is er ook één mogelijk in aantal verlichte auteurs.

35. Uiteraard werd er gelet op de vele fakeherdrukken, die slechts met een nieuw titelblad maar een verder identiek zetsel werden uigebracht. Er werd gewerkt volgens de ‘fingerprint’ methode.

36. Zie P.G. Hoftijzer, ‘Nederlandse Boekverkopersprivileges in de achttiende eeuw’ in: Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 22 (1990) 159-180. Verschillende gereformeerde auteurs werden uitgegeven met privilege, o.a. Bernardus Smytegelt, Abraham Hellenbroek, Johannes Beukelman en Aegidius Francken. De bundels van enkele van dezen bereikten enorme oplagen; zo werd Johannes van der Kemp's bundel, De christen geheel en al eigendom van Christus in leven en sterven, vertoont in drieënvijftig predikatieën over den Heidelbergschen Katechismus, in 1779 voor de 19e maal gedrukt (een boek van meer dan 1000 pagina's!). Ook vertaalde preken werden soms beschermd tegen roofdruk, bijvoorbeeld de uitgebreide en waarschijnlijk populaire serie van de gebroeders Ralf en Ebenezer Erskine.

Inhoudelijke analyse

Als is vastgesteld hoeveel preken zijn uitgegeven, moet een model vervaardigd worden waarmee we het gevonden materiaal kunnen beoordelen. Dit model dient ook goed toepasbaar te zijn op grote hoeveelheden tekst. Close reading van al het materiaal is immers onbegonnen werk. Het

[p. 38]

gaat uiteindelijk om de verspreiding van de Nederlandse- of Reformatorische Verlichting. Het doel is bereikt wanneer we kunnen aantonen òf en in welke mate deze Verlichting in de preken te vinden was. Via een verificatiesysteem wordt het materiaal getoetst op een aantal kenmerken.

Een eerste punt van analyse is de preekmethode, die duidelijk veranderde in de onderzochte periode. De oude, analytisch valt te onderscheiden van de nieuwe, synthetische of Engelse. Voor de moeilijk onder te brengen gevallen bleef een tussencategorie over, die overigens ook werkelijk bestaan heeft, de analytisch-synthetische methode.

Een tweede punt van analyse betreft de theologische ligging van de preken. Zij komt voort uit de dichotomie van traditioneel orthodox- en verlicht christendom, waarbij de nadruk valt op het klassieke thema van de verzoening. De orthodoxe calvinisten en anderen ontkenden de eigen rol van de mens, terwijl het verlichte christendom met zijn nadruk op de praktische vroomheid steeds meer aandacht vroeg voor een soort ‘contractleer’. Weliswaar gaf men dit zelden openlijk toe, maar toch is het ‘loon naar werken principe’ in bijna alle ‘rede en deugd preken’ aanwezig, zelfs overheersend. In feite gaat het bij dit kriterium dus om de verlichte notie van de perfectibiliteit van de mens, die zijn eigen lot in handen heeft en die niet, zoals zovele religies leren, afhankelijk is van de één of andere macht die aan zijn invloed ontsnapt.

Wij zullen eerst ingaan op het eerstgenoemde onderscheidingskriterium, de methode van preken, en daarna dieper ingaan op de inhoud van de (verlichte) preek.

Eerste punt van analyse: de preekmethode

Om te beginnen moet hier de retorica genoemd worden, of liever gezegd de heropleving daarvan in de laat achttiende-eeuwse Nederlandse preek. In het begin van de eeuw heerste met name in de gereformeerde kerk een in feite zeventiende-eeuwse homiletische traditie die allesbehalve retorisch van aard was. Of het nu ging om Voetianen, de navolgers van de rechtzinnige Utrechtse theoloog Voetsius, om Coccejanen, genoemd naar hun inspirator Coccejus, hoogleraar in Leiden, of om Lampianen, naar de duitser Friedrich Adolf Lampe, steeds waren de preken lang, moeilijk en ingewikkeld, kortom, weinig retorisch of communicatief. Dit oordeel werd ook door veel achttiende-eeuwers zelf, zoals Von Mosheim in het bovengenoemde citaat, verschillende malen uitgesproken.^37. In de gangbare preekmethode, de analytische, stond niet de toehoorder maar de tekst en de analyse daarvan centraal.

37. Typerend is bijvoorbeeld A. Ypey, die tussen 1797 en 1811 een twaalfdelige Geschiedenis van de kristelijke kerk in de 18e eeuw schreef. In deel VIII, 515-703, van dit standaardwerk beschrijft Ypey de homiletiek van de hervormde kerk, waarbij hij zich net als in de rest van zijn werk als vurig voorstander van wat men de ‘Reformatorische Verlichting’ zou kunnen noemen, en dus in aansluiting daarop als verdediger van de nieuwe wijze van preken, laat kennen.

[p. 39]

Een tweede belangrijk punt in de discussie over de methode van preken vormde de voorheen zo geliefde allegorie. Uitgaande van de leer van de meervoudige betekenis van de Schrift, dat wil zeggen de notie dat een tekst meer dan één betekenis heeft, was men eraan gewend geraakt de meest verregaande conclusies uit een tekst te trekken. Zo waren de ‘heilshistorisch’^38. georiënteerde Coccejanen sterk in het terugvinden van de halve of de hele wereldgeschiedenis in een aantal simpele zinnen. Voetianen daarentegen zagen overal dogmatische uitgangspunten en verbanden. De meer bevindelijken tenslotte verklaarden ‘de Schrift’ vooral psychologisch, dat wil zeggen ‘gestaltelijk’ of al naar gelang de staat van bekering waarin men verkeerde. Het behoeft hier geen betoog dat dit alles niet naar de smaak van de verlichte achttiende-eeuwer was die, enigszins vooruitlopend op de theologie van zijn tijd, een eenvoudige ‘Bijbelse’ uitleg voorstond.

In verband met de strijd rondom een meer retorische en dus communicatieve preek wil ik hier twee namen uitdrukkelijk noemen, namelijk die van de Leidse hoogleraar Hollebeek en die van het eerder genoemde tijdschrift Vaderlandsche Letteroefeningen. Ewaldus Hollebeek was degene die in 1768 de discussie op gang bracht, toen hij in Leiden een rede in het Latijn hield over ‘de beste wijze van prediken’. Twee jaar later verscheen deze rede^39., in wat uitgebreidere vorm, onder de titel: De optimo concionum genere, quibus ea divinas literas e suggestu sacro exponendi methodus, quae vulgo Anglicana dicitur, modeste defenditur.^40. Hollebeek was in zijn kerk, de gereformeerde, de eerste die de zoge-

38. De zeventiende-eeuwse theoloog Coccejus ontwierp een theologie waarin het ‘verbondshandelen’ van God met de mensen in de geschiedenis centraal staat. Zo raakte de geschiedenis, maar die dan op een christelijke wijze geïnterpreteerd als geschiedenis van het ‘heil’ of ‘heilsgeschiedenis’, in het centrum van de belangstelling. Zie voor Coccejus: W.J. van Asselt, Amicitia Dei. Een onderzoek naar de structuur van de theologie van Johannes Coccejus (1603-1669) (Utrecht 1988).

39. In feite ging het om een zamenvoeging van een drietal disputaties (geschreven door de hoogleraar om door studenten verdedigd te worden), zie: J. van den Berg en G.F. Nuttall, Philip Doddridge (1702-1751) and the Netherlands (Leiden 1987) 68.

40. Hollebeeks ‘dissertatio theologica’ droeg als volledige titel: De optimo concionum genere, qua ea divinas literas e suggestu sacro exponendi methodus, quae vulgo Anglicana dicitur, modeste defenditur. Et simul a praecipuis, quae viri docti in contrarium adducunt, argumentis placide vindicatur. Vandaar dat deze ‘Editio secunda’, Multis animadversionibus, tum illustrandi, tum confirmandi gratia adjectis, priore auctior. Gedrukt bij de gebroeders S. en J. Luchtmans te Leiden in 1770 kreeg het werk verder als motto mee: ‘I Thess.-V vs.-21’, waar te lezen staat: ‘Beproeft alle dingen, behoudt het goede’ (Statenvertaling). Hollebeek is genoemd als degene die misschien model stond voor de figuur van professor Maatig uit Wolff & Deken's Willem Leevend, zie NNBW IX, 1141. Hij hield verschillende redes die hem inderdaad doen kennen als een gematigd theoloog: Oratio de damnis quae praejudicia in rem theologicam inferunt (Groningen 1752), en: De theologo non orthodoxo nisi vere pio (Leiden 1762), waarin hij het verband tussen rechtzinnigheid en godvruchtigheid beklemtoonde.

[p. 40]

naamde Engelse preekmethode aanprees. Hij kreeg dan ook te maken met een storm van protesten.^41. De Engelse preekmethode die, anders dan de tot dan toe gangbare, niet ieder woord apart verklaarde maar een thema in de tekst aanwees en dit vervolgens in een betoog ‘behandelde’, ging terug op de werken van onder anderen Tillotson, Watts en Doddridge. De preek was tot dan toe vaak een geleerde verhandeling, eigenlijk een soort college, geweest waarin men allerlei filologische kennis spuide, klassieke auteurs aanhaalde en tegen alle mogelijke ketterijen fulmineerde. Dit nu, betoogde Hollebeek, was overbodig. Men bewees en verklaarde te veel en vooral te veel dat toch al voor de hand lag.^42. Om kort te gaan, de analytische preek leek hem weinig effectief.

Aardig is het om te zien hoe het effect, of ook wel het nut, in deze redenering de boventoon voert. Daarmee wordt dan tevens de inhoud van de preek geraakt. De nieuwe methode van preken, die maar langzaam aan populariteit won, bleef overigens als zodanig binnen het kader van de klassieke leer. Zij wilde namelijk allereerst stichten en dus méér dan een altijd al verdachte ‘dorre zedenleer’ bieden.^43. Toch vond er

41. De belangrijkste opponenten van Hollebeek waren Michaël Verboom en Taco Sibelius. De eerste was predikant en professor aan de Illustere school te Dordrecht; hij schreef onder andere: Ad virum celeberrimum Ewald Hollebeek epistola, de aliquot in ejus Dissertatione, De optimo concionum genere (Dordrecht 1770), waarin hij de tweede uitgave van Hollebeeks dissertatie, evenals hij eerder met de eerste had gedaan, aanviel. Ook Taco Sibelius schreef een open brief in het Latijn: Amica epistola ad clarissimum virum E. Hollebeekium, De optimo concionum genere (Gouda 1770). Deze laatste brief wordt bijvoorbeeld door Hartog, Predikkunde 236-239, veel hoger gewaardeerd: Sibelius argumenteerde meer en beter dan Verboom. In de Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen van 1771 vinden we op de pagina's 15-19 een verslag van deze discussie. Over beide brieven lezen we op pagina 18: ‘Beiden komen ze in 't zaeklyke, dat hier aenmerking verdient, daer in overeen, dat “er groote misbruiken in veler predikmanier plaets hebben, doch dat dezelven zo algemeen niet zijn, als ze door den Hoogleeraer voorgesteld worden; en dat de Hoogleeraer te ver gaet met nuttige zaken onder den rang der misbruiken te brengen; als mede dat des Hoogleeraers reden voor zijne voorkeuze hun niet wichtig genoeg voorkomen; terwijl zij oordeelen reden te hebben, om de Hollandsche predikwijze over 't geheel beter te schatten. - Dit voert de Eerwaerde Sibelius met oordeel en gematigdheid uit, zo dat zijne welgeschikte bedenkingen overweging verdienen, en vergeleken mogen worden met nadere bepalingen en verklaringen van den Hoogleeraer..’.

42. Hollebeek, De optimo concionum genere 45: ‘Non inutile tamen erit perpendisse, quinam sacris orationibus intersint auditores, quorum in gratiam conciones unice habentur; sint ne omnes homines eruditi, variis exculti disciplinis, et peregrinarum linguarum periti, an vero longe plurimi idiotae, rustici, artifices, mercatores, nulla plane, vel levi admodum eruditionem tincti.’ Overdadige geleerdheid gaat derhalve aan de meeste mensen voorbij, ‘plana potius est, simplex, facilis, sufficiens tamen Veritatem, quae in Sacris Literis continentur, illarum inprimis, quae doctrinam salutis proxime spectant, expositio, indeque legitime deducta auditorum ad veram et genuinam pietatem adhortatio’.

43. Wat onder stichting verstaan moet worden, wordt bijzonder helder uiteengezet door Mosheim in zijn nog steeds uitstekend leesbare Predikkunde. Bij ‘stichten’ komt het volgens hem aan op het tegelijkertijd onderrichten van het verstand en het sturen van de wil. Dit kan alleen in samenhang gebeuren, het puur verstandelijke raakt de mens niet, dus vindt er geen stichting plaats. Zo ook is de weinig onderlegde ‘blinde wil’ doorgaans slechts voor korte tijd bewogen. Het begrip ‘stigting’ staat in Mosheims methode zeer centraal: ‘Geen andere zaaken moeten op den preekstoel gebragt worden, dan zulke, die iets tot stigting kunnen toebrengen: en all dat gene, wat dienen kan tot stigting, moet op zulk eene manier en wijze worden voorgedraagen, als het de toestand toelaat van hen, welken gestigt zullen worden.’, 111/112. Mosheim spreekt elders over ‘stigting’ als: ‘de waarheden ter zaligheid noodig, om te weten’, zich daarmee onderscheidend van hen die slechts een ‘dorre zedeleer’ zouden voorstaan.

[p. 41]

binnen de oude christelijke boodschap, waarvan de structuur bewaard bleef, een soort ‘Umwertung’ plaats. Het accent verschoof naar overreding en in beweging brengen, kortom, naar gedragsverandering bij de toehoorder. Er waren dan ook rechtzinnige lieden die de nieuwe methode als remonstrants be- en veroordeelden. Eigenlijk sloegen ze daarmee^44. de plank niet volledig mis. De zogeheten Reformatorische Verlichting met haar redelijke God, die aan de eveneens voor rede vatbare mens een redelijke opdracht stelt, bleek vaak zonder problemen vast te houden aan de oude schema's van ‘Ellende, Verzoening en Dankbaarheid’, zij het dat men die op een nieuwe, wat ‘vriendelijker’ manier inkleurde. Hemel en Hel bleven tot de werkelijkheid behoren, maar ze werden nu op een nieuwe manier aangeprezen. Een minder beschuldigende ethiek, een meer gematigd, naar harmonie en redelijkheid strevend levensgevoel spreekt uit deze tendens.

Een tweede vaandeldrager in de strijd rond de methode van preken was het eerder genoemde tijdschrift Vaderlandsche Letteroefeningen. Dit aanvankelijk progressieve tijdschrift besteedde nogal wat aandacht aan gedrukte preken.^45. In het begin waren dat soms heel exotische preken,

44. Zie bijvoorbeeld de preek van J. Claessen: De vrugtloosheid der maatschappijen, zonder de medewerkende en zegenende hand Gods uit Psalm 127:1 tot afscheid van de Christelijke Zuid-Hollandsche Kerkvergadering (Woerden 1772), waar in het voorwoord te lezen valt: ‘De redevoeringen, die men met zoveel ophef roemt in den Engelschen smaak, zijn voornaamelijk gepreezen bij dat zoort van menschen dat men Naam-Remonstranten en groove Toleranten noemt: ik beklaag het, dat men in dezelve eene dorre zedeleer vindt, welken de gronden van 's menschen verdorvenheid en onmacht onaangetoond laat, die alles behalven Christus en de genade des H. Geestes aanprijst; die het niet verder brenget dan het beste zoort der Naturalisten, opdat ik van heidensche zedemeesters zwijge, zulks doen kan.’. Overigens zijn Claessens preken die volgens de oude methode, met veel onderverdelingen, zijn opgesteld, nog steeds goed te lezen. Claessen stond dan ook bekend om zijn ‘populaire prediktrant’, alhoewel dit uit het bovenstaand citaat niet direkt blijkt.

45. Zie voor percentages noot 32. Opvallend is verder het grote aantal homiletische geschriften dat ongeveer tegelijkertijd met of iets vóór Hollebeeks dissertatie in Nederland verscheen. De Letteroefeningen prees deze stukken, overigens alle import, bijzonder aan. Ook in de tweede druk van Hollebeeks geschrift zien we deze boeken voortdurend geciteerd. Het gaat o.a. om Mosheim, Predikkunde; J.G. Reinbeck, Regelen van verstandig en stichtelijk prediken (Haarlem 1762), met een voorrede van de Lutherse predikant C.C.A. van der Aa; D. Fordyce, Verhandeling over de predikwijze (Leyden 1764); P. Doddridge, Lessen over het samenstellen van Predikatien (Rotterdam 1770). In feite betogen deze auteurs zo ongeveer hetzelfde, dat wil zeggen: ze waren voorstanders van de nieuwe preekmethode.

[p. 42]

zoals die van een Londense vrijmetselaar^46., maar geleidelijk aan verschenen ook recensies van gereformeerde auteurs. Bovendien werd de toon van deze stukken soms zelfs heel positief. Vooral in de eerste jaren vormde dit tijdschrift een gesloten front tegen de oude, zogeheten ‘analytische’ preekmethode, die het scherp veroordeelde. Met name buitenlandse auteurs die natuurlijk goed als voorbeeld konden dienen, werden vaak lovend besproken. Vooral redelijke bewijzen vielen bij de Letteroefeningen in de smaak. In het mengelwerk en in de recensies werd een soort discussie gevoerd tussen voor- en tegenstanders van de oude en de nieuwe methode.^47.

De analyse van een groot aantal preken heeft geleid tot het inzicht dat de nieuwe of Engelse methode aan het eind van de eeuw inderdaad terrein won. In de kringen van de Dissenters was deze al langer gemeengoed, zelfs al overheersend. In de jaren tachtig drong de methode door in de heersende kerk, in de jaren negentig zelfs op een significante wijze.

46. N.N., De deugd en voorzichtigheid, bij wijze van vermaaninge aan vrije- en ontfangene metzelaars, voorgesteld in een predicatie over Matth. X:16. Uitgesproken in de parochiekerk van St. Mildrid, in Poultry te London, door een broeder (z.p. 1761). Zie Letteroefeningen 1761, 772.

47. Te noemen valt vooral de briefwisseling met Taco Sibelius die, omdat Hollebeek na zijn tweede uitgave zweeg en dus nergens meer op inging, toen maar een brief naar dit tijdschrift stuurde: Epistola familiaris ad auctores libri, cui titulus est: Vaderlandsche Letteroefeningen (Gouda 1771). De recensenten antwoordden met maar liefst dertien pagina's, die overigens zeer voorkomend gesteld waren, het zogenaamde ‘Antwoord van de schrijvers der Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen, aen den weleerwaerden Heere Taco Sibelius, Bedienaer des Godlijken Woords te Gouda’, Letteroefeningen 1771, 200-212. Eén van de grote verschilpunten lag volgens de recensent in het onderscheid tussen de ‘rechte Hollandsche predikwijze’, die weliswaar taalkundig en exegetisch georiënteerd was, maar dit op een geëigende wijze, en de doorgaans aangetroffen variant hiervan, die veel minder ter zake kundig was en doorgaans vol stoplappen zat, d.w.z. de leerredenen die ‘naer den gemenen smaek naer den gewoonen trant’ waren. Terwijl Sibelius wijst op het gevaar van het minder strak exegetisch preken en stelt dat deze methode ‘aanleiding geeft tot meer en schadelyker misbruiken’, omdat men zelf immers een centraal thema uit de tekst destilleert, spreekt de recensent over het verschil tussen de ‘Predikstoel’ en de ‘Studeerkamer’. Wederom dus het retorische argument, dat we ook zien daar waar Sibelius stelt: ‘dat de kennis der Heilige Schrift daer door verlooren staet te gaen’. Immers die kennis kan niet alleen worden geïnterpreteerd als inzicht in de heilsfeiten en geloofswaarheden, de in feite meer strikt theoretische bijbelkennis (letterkennis), zij kan ook worden voorgesteld als een meer aktieve vorm van kennen, namelijk als kennis tot godzaligheid.

Tweede punt van analyse: de theologische ligging

Het tweede punt van analyse dat hiervoor is beschreven, zal hier kort worden geïllustreerd aan de hand van een aantal voorbeelden van verlichte preken. Omdat het onderzoek nog niet is afgerond, is terughoudendheid geboden. Doelstelling was immers het bepalen van de populariteit die de Reformatorische of Nederlandse Verlichting binnen de kerk genoot. Voorlopig kunnen we daarover opmerken dat die populariteit er

[p. 43]

zeker was, met name in de laatste twee decennia van de achttiende eeuw. Vooral de doopsgezinde preken dragen in die tijd overwegend een verlicht karakter, hetgeen ze in eerdere decennia nog niet in dezelfde overheersende mate hadden. Ook in de heersende kerk won de verlichte preek in de laatste twee decennia terrein. Hier is echter de totale omvang minder opvallend en nooit overheersend. Tot omstreeks 1780 zijn bijna geen verlichte preken afkomstig uit de heersende kerk. Pas heel laat ook vormen ze een groter aandeel in het geheel.

Om hier iets meer te bieden dan deze schrale voorlopige conclusies wil ik ook een aantal opvallende inhoudelijke trends noemen. Vastgesteld kan bijvoorbeeld worden dat de in Duitsland voorkomende zogenaamde vulgair-Verlichte preek in de Republiek niet of nauwelijks voorkomt. In een dergelijke preek ging het allereerst om de overdracht van niet-religieuze, praktische kennis. Zo preekte men bijvoorbeeld voor boeren over de beste wijze van zaaien en oogsten.^48. Wel waren in Nederland preken in omloop, vaak vertaald of afkomstig uit de kleine kerkgenootschappen, over specifiek verlichte thema's, zoals de philantropie; het doofstommeninstituut^49. of de slavernij.^50.

Aan het eind van de eeuw met al zijn politieke onlusten vinden we godsdienstige betogen over de gelijkheid van de mens^51. of over mensen-rechten.^52. Vaak gaat het hier echter om incidentele gevallen. Zo komen

48. Zie Schütz, Christliche Predigt 167-170, en verder Krause, Predigt der späten (Stuttgart 1965) 116-141.

49. H. Oosterbaan, Leerreden ter aanprijzinge van het Instituut tot onderwijzing van dooven en stommen binnen Groningen (Harlingen 1792): een doopsgezinde preek.

50. Twee titels stammen uit het Engelse taalgenied. Allereerst: A. Booth, Koophandel te drijven in menschen, en onschuldige persoonen tot slaaven te maaken, betoogd strijdig te zijn met de Wetten van Moses en het Evangely van Christus: in eene leerrede over Exodus XXI vers-16 (Amsterdam c.1790), en John Newton, Redevoering, uitgesproken voor de maatschappij tot bevoordering van kennis en godsdienstigheid onder den gemeenen man, binnen Londen. Benevens, gedachten over den Afrikaanschen slaavenhandel, door denzelven (Amsterdam 1788). De beroemde en om zijn stichtelijk en evangelisch preken waarschijnlijk ook in Nederland gewaardeerde Newton, door bijvoorbeeld Ypey zeer geprezen, was zelf slavenhandelaar geweest alvorens hij zich bekeerde! In de Republiek valt misschien alleen nog te noemen, dat wil zeggen naar aanleiding van zijn preken: J.G. Kals, Neerlands hooft en wortel-sonde, het verzuym van de bekeringe der heydenen, aangewesen en ten toon gespreit door drie leer-redens, gedaan en gemeen gemaakt door drie der voornaamste kerkvoogden in England (Leeuwarden 1756), alhoewel het direkte thema hier niet zozeer de abolitie is. Waarschijnlijk was de beruchte affaire Kapitein meer kenmerkend voor de Nederlandse houding ten aanzien van de slavernij gedurende deze periode.

51. F. Hoekstra, Leerreden over de gelijkheid der menschen volgens de leer der H. Schrift en bijzonder van het Euangelie (Harlingen 1795).

52. N.N, Leerrede over de Rechten van den Mensch, zoo als die door Hollandsch Provicioneele Representanten, bij publcatie van 31 jan. 1795 zijn beschreven (Amsterdam 1795).

[p. 44]

sporadisch ook preken voor die oproepen tot vereniging der christenen^53. of, nauw daarmee verbonden, tot christelijke verdraagzaamheid. De meeste van deze duidelijk verlichte preken zijn afkomstig uit vooruitstrevende dissenterse kring. Zij wijzen dus niet op een algehele verandering van het cultureel klimaat. Zelfs onder de naar Duinkerken en Saint Omer gevluchte patriotten ontstond al snel kerkelijke onenigheid. Het daar genomen initiatief tot een ‘Algemene Protestantsche Christengemeente’ stierf een roemloze dood toen de gereformeerden zich apart organiseerden.^54.

Meer algemeen van karakter zijn de preken over de noodzaak van een openbare godsdienst, die voor velen een steunpilaar van de maatschappij vormde.^55. Preken over de ‘ware christelijke Verlichting’ benadrukten meer het christelijke dan het verlichte aspect. De beroemde Gisbertus Bonnet hield een vijftal leerredenen waarin hij ‘het onderzoek in zaaken den godsdienst betreffende’ aanprees.^56. Het moge duidelijk zijn dat hij op generlei wijze de traditionele christelijke waarheden wenste te ondergraven. Niettemin toont een dergelijke moeiteloos tot stand gekomen synthese van onderzoeksdrang en vroomheid hoe ongebroken en zelfbewust de achttiende-eeuwse christen was in vergelijking tot de negentiende eeuw.

Een nauwelijks specifiek verlicht, maar toch modieus thema vormt de vaderlandsliefde, die men zelfs bij Jezus meende terug te vinden.^57.

53. C. Rogge, De voordeelen van de vereeniging der kristenheid, naar aanleiding van Ps. CXXXIII:1b, ziet hoe goed en hoe lieflijk is het, dat ook broeders t'zamen woonen, eene Leerrede (Leiden 1796).

54. Twee titels uit mijn bestand geven enige informatie over het experimentele samengaan van gevluchte landgenoten in een ‘Algemeen Christelijk Protestantsch Kerkgenootschap’ te Duinkerken omstreeks 1790. De initiator en gangmaker hiervan was Ds. G.J.G. Bacot, van wie wij nog enige preken uit deze tijd bezitten die aan duidelijkheid niets te wensen overlaten, en wel: Het vrije en algemeene in de inrichting van recht christelijke kerkmaatschappijen; of het onverbindende van alle kerkelijke geloofsregels.. bijzonder op de Nederlanden toegepast, in twee leerredenen (Duinkerken 1791). Het tegenkamp oftewel de meer orthodoxe vaderlanders die zich allengs apart organiseerden, leven voort in de anonieme: Kerkelijke leerredenen gehouden in Braband en Fransch Vlaanderen, zedert 1788 en 1789 (Duinkerken 1789/1790).

55. Uit de vele preken met een dergelijke inhoud hier een greep, waarbij opvalt dat met name aan het eind van de eeuw om apologetische of politieke redenen dit thema zeer expliciet uitgesproken werd. J. Claessen, De vrugteloosheid der maatschappijen zonder de medewerkende en zegenende hand Gods; uit Psalm 127:1 (Amsterdam 1784); G. Laget, Invloed van den christelijken godsdienst, op 't geluk der burgerlijke maatschappij, betoogd in vijf leerredenen (Utrecht 1784); H. Muntinghe, Twee verhandelingen over den invloed van den christelijke godsdienst op het volksgeluk (Harderwijk 1797); C. Pantekoek, De noodzakelijke Invloed, welken de Godsdienst heeft op den Staat; betoogd in ene beknopte verhandeling over Spreuken XXIV: 21, 22 (z.p. 1798); S. de Visser en J. Wildt, Tweetal leerredenen, over de verpligting om voor de instandhouding van den openbaren godsdienst zorge te draagen, over Hebr. XII:25 en I Chron. XXIX:9 (Utrecht 1799).

56. G. Bonnet, Vijftal leerredenen ter aanprijzing van onderzoek, in zaaken den godsdienst betreffende (Utrecht 1793).

57. J.J. Hess, De volksliefde en vaderlandsmin van Jezus, in leerredenen (Amsterdam 1795).

[p. 45]

Typerend voor de verandering van denkbeelden in deze tijd zijn de preken voor specifieke groepen, waarin de drang tot communicatie, of beter nog, de gerichtheid op onderwijs en opvoeding van deze periode weer even doorklinkt. Anders dan in de vulgair-verlichte preken is het doel hier ‘stichten’, dus vooral religieus. Nieuw is echter dat men zich bewust op een bepaalde groep richt. Kinderpreken worden zelfs gedrukt in het formaat van de gewone kinderboekjes. Je zet ze zo naast de bekende kindergedichten, die om begrijpelijke reden toch wel wat populairder waren.^58. Maar ook aan zeelieden werd gedacht^59., alsmede aan ‘den gemeenen man’^60., bejaarden^61., ‘christelijke echtelieden’^62. en zwaarmoedige christenen.^63. Al deze initiatieven lijken naar huidige maatstaven gemeten typische voorbeelden van zowel het zelfbewuste als het naïeve van de tijd die ze voortbracht.

58. G. Masman, Kinderpreek over Marcus X:13-16 of Jesus als de beste kindervriend betoond (Utrecht 1793); deze preek beleefde twee herdrukken; van dezelfde auteur: Kinderpreek over Lucas II:51-52 of Jesus als het beste kind tot een voorbeeld voor alle kinderen in eenige bijzonderheden voorgesteld en aangeprezen (Utrecht 1793). Ook valt te noemen: J.K. Haefeli, Jesus zeegent de kleine kindertjens, zijnde eene leerrede over Marcus X:13-16 (Rotterdam 1797), en F. van Teutem, De kinderliefde van Jezus, geschetst in ene leerreden over Mark. X:13-16 (Amsterdam 1798); merk op dat het steeds over dezelfde tekst gaat!

59. N.N., Vaderlandsche leerredenen voor het Bataafsche zeevolk (Amsterdam 1796).

60. E. Wolff, geb. Bekker en A. Deken, Twaalf leerredenen en eenige Gebeden ten gebruike van den gemeenen man ('s-Gravenhage 1782).

61. J. Orton, Leerredenen voor bejaarden (Amsterdam 1784) 2 dln.

62. C.G.L. Meister, Leerredenen voor christelijke egtgenooten (Amsterdam 1779).

63. N.N., Zes leerrredenen ten dienste van zwaarmoedige christenen, uit het Hoogduitsch vertaald (Amsterdam 1779), waarschijnlijk betreft het hier een vertaling van de Predigten für Hypochondristen, in 1778 uitgegeven door de Duitse ‘Philantrop’ Christian Gotthilf Salzmann.

Conclusie en slot

We zijn begonnen met de ‘Reformatorische’ Verlichting. Preken vormen een interessante bron voor de kennis van dit verschijnsel, juist waar men op zoek is naar een halfchristelijk, halfmoderne denkvorm. Het is waarschijnlijk dat de kansel van invloed was op de verspreiding van het nieuwe denken. Preken kunnen, mits in voldoende hoeveelheid verzameld - naar volledigheid wordt uiteraard gestreefd - kwantitatief worden benaderd. Zo verhelderen ze het beeld, ondanks de beperkingen die aan een dergelijke methode en de daarmee verkregen cijfers kleven.

Ook in de Republiek vinden we verlichte preken, en wel aan het eind van de eeuw in zeer behoorlijke aantallen, niet alleen in kringen van Dissenters maar zelfs in die van de heersende kerk. We mogen dan ook stellen dat ook in Nederland de kansel de katheder van de Verlichting is geweest.