Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1989

[p. 177]

J.J. Kloek en P.J. Verkruijsse Reactie op de recensie van M. te Wilt:
Een gemiste kans

In het Documentatieblad Werkgroep Achttiende eeuw XXI/1 (1989) wijdt M. te Wilt een bespreking aan de onder onze begeleiding tot stand gekomen prozabibliografie, onder de titel: ‘De Bibliografie van het Nederlandstalig narratief fictioneel proza 1670-1700 - een gemiste kans?’ De hier gestelde vraag wordt in het artikel niet expliciet beantwoord maar de stortvloed van kritische opmerkingen laat er geen enkele twijfel over bestaan dat het vraagteken wat Te Wilt betreft ook een uitroepteken had kunnen zijn. Eigenlijk zijn er maar twee punten waarover hij zich min of meer tevreden betoont: de registers en de wijze van exemplaarvergelijking. Hiervoor heeft hij samen tien regels lof over op een totaal van tien pagina's.

Na een dusdanig streng requisitoir is het fair dat ook de verdediging een kans krijgt. We willen ons daarbij beperken tot de fundamentele kwesties en gaan daarom uit van Te Wilts eigen samenvatting in vier punten, op p. 10.

Het eerste punt daarvan luidt:

[1] ‘Samenvattend kan ik stellen dat het belangrijkste bezwaar van dit boek is, dat het pretendeert een romanbibliografie te zijn. De omschrijving van het object is veel te vaag, met als gevolg dat er enorm veel andersoortige teksten zijn opgenomen, die weliswaar allemaal zonder twijfel van invloed geweest zijn op de ontwikkeling van de roman, maar toch in een romanbibliografie niet thuishoren.’

Hier staat iemands verstand bij stil. Waarom is het boek getooid met de omslachtige titel Bibliografie van het Nederlandstalig narratief fictioneel proza? Uiteraard omdat het niet een bibliografie van uitsluitend romans betreft. Het project is - zoals in de aan Te Wilt bekende aankondiging ervan in Dokumentaal 1981 en later wederom bij de indiening ervan bij de Stichting Literatuuronderzoek uitvoerig is uiteengezet - bedoeld om het ruwe materiaal bijeen te brengen dat als fundament kan dienen voor onderzoek naar de geschiedenis van de roman in Nederland. Ter vermijding van reductionisme, zo werd betoogd, zou een ruim opnamebeleid dienen te worden gevoerd, zowel met betrekking tot de criteria fictioneel en narratief als

[p. 178]

aangaande de omvang van de op te nemen werken. Bij geen van beide gelegenheden is tegen dit aspect van de opzet bezwaar gemaakt en blijkens het zojuist gegeven citaat is ook Te Wilt het met ons eens dat in een geschiedenis van de roman ook ‘andersoortige teksten’ in de beschouwingen dienen te worden betrokken. Desniettemin richt zich zijn ‘belangrijkste bezwaar’ tegen een inventarisatie daarvan, en wel omdat die inventarisatie zou pretenderen een romanbibliografie te zijn. Quod non dus. (De twee keer dat het woord ‘romanbibliografie’ in de Inleiding valt, gaat het evident om een verkortende formulering; al meteen na de eerste zin is hierover geen misverstand mogelijk.)

Te Wilts eerste bezwaar lijkt hiermee tot een grotesk misverstand te zijn teruggebracht. Toch is het verhelderend om na te gaan in hoeverre hij het in zijn eigenlijke beschouwing adstrueert. In twee passages roert hij het aan. Voor het eerst als hij op p. 3 signaleert dat in de Inleiding de opname van arcadia's en utopieën (beide vaak minimaal narratief) wordt verdedigd met een beroep op het belang van deze teksten voor de romangeschiedenis. Te Wilts enige commentaar: ‘Met het binnenhalen van dit argument is het eind zoek.’ De tweede plaats is op p. 4 waar hij zonder toelichting postuleert dat men de opnamecriteria dusdanig had moeten definiëren dat het werk van Bunyan en een aantal andere stichtelijke schrijvers erbuiten was komen te vallen. We laten daar dat een deballotage van juist Bunyan, volgens welke criteria men ook een ‘romanbibliografie’ zou willen opzetten, een uiterst aanvechtbare beslissing is. Waar het om gaat is dat ook hier de bespreker zelfs niet de schijn tracht op te houden dat hij een serieuze discussie omtrent zijn belangrijkste bezwaar zou willen entameren.

Over naar het tweede punt van Te Wilts recapitulatie. Hij vervolgt:

[2] ‘In vergelijking tot Buisman is er op het gebied van de bibliografische beschrijving een grote winst geboekt maar het ontbreken van een simpel gegeven als de paginering, bemoeilijkt het gebruik zeker.’

De aanvankelijke initiatiefnemers, allen veel vertrouwder met het proza van de tweede helft van de 18e eeuw dan met dat van de periode ervoor, waren in hun onkunde mét Te Wilt van mening dat de paginering ‘een simpel gegeven’ is, zoals blijkt uit het zojuist genoemde stuk in Dokumentaal. Toen de groep met deskundigen voor de late 17e en vroege 18e eeuw werd uitgebreid, maakten dezen snel duidelijk dat in deze periode de paginering van de te beschrijven tekstsoorten zo vaak fouten bevat, dat een correcte weergave ervan onverantwoord veel extra tijd zou kosten. Uit de praktijk blijkt telkens weer dat met name ongepagineerd voorwerk dat met romeinse cijfers wordt aangeduid tot allerlei misverstanden kan leiden omdat tussengeschoten prenten of gegraveerde titelbladen of zelfs schutbladen soms wel en soms niet meegeteld zijn. De omvang van een werk laat zich heel wel afleiden uit de opbouwformule. Waarom het niet vermelden van het aantal bladen of pagina's het gebruik van deze bibliografie ‘voor velen ernstig bemoeilijkt’ vermogen wij niet in te zien. De meeste gebruikers

[p. 179]

van een genrebibliografie zullen toch niet in de eerste plaats geïnteresseerd zijn in de aantallen bladen? Bovendien kunnen we het moeilijk met Te Wilt eens zijn dat vermelding daarvan een zeer handig controlemiddel is op de juistheid van collatieformules (Te Wilt p. 9). Het is veeleer zo dat de collatieformule telkens weer aantoont dat van de paginering vaak niets klopt en het kost dan veel tijd om na te gaan waar de fouten zitten. Het verdient daarom aanbeveling in boeken met katernsignaturen dáárnaar te verwijzen en niet naar de pagina-nummers.

Eveneens op p. 9 had Te Wilt verklaard niet te begrijpen waarom voor dit project niet voor een quasi-facsimile-methode gekozen is wat betreft de beschrijving van de titelpagina. Dit roept, evenals zijn kritiek onmiddellijk daarna op het ontbreken van fingerprints, de vraag op in hoeverre hij - ondanks referentie in noot 16 van zijn artikel aan de bibliografische landdag - de discussie van de laatste jaren op het terrein van de (analytische) bibliografie heeft gevolgd. Bij de opzet van het project is er uiteraard contact geweest met de samenstellers van de STCN. De enige publikatie die als standaard kon dienen was de STC-Hoorn (verschenen in 1979) en hoewel een catalogus geen bibliografie is, is het verschil in beschrijvingsmethode van het materiaal het minst onderscheidende onderdeel. De STC-Hoorn bevat geen quasi-facsimile-beschrijvingen en geen fingerprints, hoewel het ook daar een kleine moeite geweest zou zijn onze te noteren. Met de quasi-facsimile-methode is al in de jaren '70 de vloer aangeveegd door Foxon en Dunkin (vgl. de dissertatie over Smallegange van Verkruijsse, p. 41-42): als bibliografen zinloos een hoop tijd willen steken in het enkel, dubbel, driedubbel, gestippeld en anderszins onderstrepen van groot- en kleinkapitaal, gotisch en cursief, dan moeten ze zich vooral op de quasifacsimile's storten! Het door Te Wilt bekritiseerde aangeven van het regeleinde is dan nog het meest zinnige wat men kan doen en wat dan ook als een soort compromis uit de discussies aan het begin van dit project tevoorschijn gekomen is. Te Wilts overdreven aandacht voor afwijkingen op het titelblad als ‘eerste indicatie’ voor ‘een andere staat of een andere druk’ vindt geen steun meer in de hedendaagse bibliografische praktijk.

Het derde kritiekpunt in Te Wilts samenvatting:

[3] ‘Verder zijn er in Nederland te weinig bibliotheken in het onderzoek betrokken [...].’

In de aankondiging van het project in Dokumentaal is expliciet naar voren gebracht dat een ambitieuze onderneming als de onderhavige dwingt tot het doen van concessies. Gegeven het feit dat de financiële mogelijkheden beperkt zijn zal men steeds keuzes moeten maken en wie daarmee niet kan leven moet dan wél accepteren dat omvangrijke bibliografieën nooit verder zullen komen dan het stadium van de wensdroom. Bij het vervaardigen van een genrebibliografie over een langere periode kan niet dezelfde graad van perfectie worden nagestreefd als bij een beschrijving van, om maar iets te noemen, de verschillende edities van Jacobus Nylöe's Aanleiding

[p. 180]

tot de Nederduitsche taal. Dit neemt niet weg dat de prioriteiten verkeerd kunnen zijn gelegd en dat een andere strategie tot meer resultaat zou hebben geleid. Voor de Bibliografie zijn in Nederland geraadpleegd de KB en de UB's van Amsterdam (UvA en VU), Utrecht, Leiden, Groningen en Nijmegen, in België de wetenschappelijke bibliotheken van Leuven, Gent, Brussel en Antwerpen, in Duitsland Wolfenbüttel en in Engeland de British Library te Londen. Deze keuze is na zorgvuldige overwegingen gemaakt waarbij steeds het te verwachten rendement moest worden afgewogen tegen de investering. Iedere nieuwe bibliotheek betekent immers maanden werk terwijl de meeropbrengst steeds geringer wordt. In hoeverre maakt Te Wilt aannemelijk dat onze selectie onjuist dan wel te beperkt is geweest? Op p. 5-6 luidt het: ‘Waarom heeft men in Nederland eigenlijk alleen maar de grote universiteitsbibliotheken bezocht en de stads- en provinciale bibliotheken links laten liggen? Blijkbaar kon er wel een reisje naar Londen af maar was een bezoek aan de Stadsbibliotheek in Haarlem teveel gevraagd. Juist de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg, de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden en de Stadsbibliotheken van Haarlem, Rotterdam, Deventer en Maastricht (om er een paar te noemen) mogen niet overgeslagen worden omdat hun bezit vaak niet of slechts gedeeltelijk in de c.c. is opgenomen. Een bezoek aan deze bibliotheken was zinvol geweest, al was het alleen maar om te zoeken naar reeds bekende titels.’ Op zichzelf kunnen we het geheel met onze criticus eens zijn dat een bezoek aan genoemde bibliotheken ‘zinvol’ zou zijn geweest al zouden we niet graag Te Wilts suggestie overnemen dat daarvoor het ‘reisje naar Londen’ beter had kunnen zijn ingewisseld. Zoals bekend bevat de British Library immers een grotere collectie Nederlandstalige boeken uit voorafgaande eeuwen dan menige respectabele Nederlandse bibliotheek. Maar nogmaals, ook de geldbronnen van NWO zijn allerminst onuitputtelijk en Te Wilt had in zijn bezwaren heel wat sterker gestaan als hij aannemelijk had gemaakt dat er nu kansen op belangrijke vondsten zijn verspeeld. Evenwel - het verhaal wordt eentonig - ontbreekt wederom zelfs een poging daartoe. Zijn bewering dat het ‘voor een groot deel te wijten [is] aan het zeer beperkte aantal bibliotheken dat men bezocht heeft dat men 28 titels [...] niet heeft kunnen localiseren’ (p. 7) is vooralsnog dan ook een slag in de lucht.

Het laatste punt:

[4] ‘[...] en had men zeker voor een prestigieus project als het onderhavige, meer literatuur en catalogi moeten raadplegen.’

Aan het eigenlijke project is een pilot study van een jaar vooraf gegaan. Hierbij waren niet de grote collecties maar de belangrijkste bibliografieën punt van vertrek. Al snel bleek deze wijze van werken volstrekt contraproduktief, onder meer omdat het bestand van niet te identificeren edities onrustbarend snel groeide. In veel gevallen waren er goede redenen om te vermoeden dat het ging om een foutieve of onvolledige beschrijving maar te bewijzen is zoiets natuurlijk zelden. In ieder geval leidde een en ander tot

[p. 181]

disproportionele vertragingen in het werk met als resultaat reeksen beschrijvingen voor de betrouwbaarheid waarvan niet kon worden ingestaan. We zullen ons dan ook maar niet wagen aan een kosten-baten analyse van de op p. 6-7 gestelde eis dat bij een dergelijk project vooral ook veiling- en antiquariaatscatalogi dienen te worden geraadpleegd.

Dit wat de hoofdpunten van Te Wilts kritiek aangaat. De talloze kleinere aanmerkingen laten we voor wat ze zijn, een weerlegging ervan zou veel ruimte vergen en weinig nieuws toevoegen. Wel moet ons van het hart dat onze bespreker verscheidene malen de regels van fair play ruimer interpreteert dan wij gewend zijn. Eén voorbeeld daarvan moge volstaan. Op p. 6 signaleert hij het ontbreken in de bibliografie van een tweetal Bunyan-exemplaren in de KB Brussel. Voor dergelijke correcties - hij geeft er nog enkele meer - zijn we hem zonder meer erkentelijk. Maar nu zijn verklaring van deze omissie: ‘Of de samenwerking tussen de Nederlandse en Belgische onderzoekers wel zo goed verlopen is, kunnen we ons afvragen. [...] De vraag is natuurlijk wel hoe het komt dat deze exemplaren in de bibliografie ontbreken. Het antwoord is simpel, denk ik. De Belgische collega's vonden waarschijnlijk dat Bunyan niet thuis hoorde in een romanbibliografie. En daar hebben ze volledig gelijk in.’

Het antwoord is nog simpeler: er is zeer evident gewoon een fout gemaakt. In de Inleiding (p. 15) staat immers duidelijk dat de Belgische collecties gecontroleerd zijn op de aanwezigheid van reeds beschreven titels. Zelfs al zouden de Belgische beschrijvers afwijkende criteria hebben gehanteerd - een onzinnige gedachte, uiteraard - dan nog hadden beide Bunyan-exemplaren vermeld moeten zijn.

We kunnen moeilijk verhelen dat het niveau van de bespreking van de Bibliografie in het Documentatieblad ons heeft teleurgesteld. Dat de opzet die het resultaat was van onze uitvoerige besprekingen toch bedenkingen zou oproepen was te verwachten, maar we hoopten dat onze critici, juist ook die in gezaghebbende tijdschriften als het Documentatieblad, inzichten en argumenten zouden aandragen die het wetenschappelijke discours verder zouden brengen. Het Documentatieblad heeft aan de recensent royaal de ruimte gegeven maar van ook maar de flauwste poging tot gefundeerde standpuntbepaling en serieuze weerlegging van opvattingen is geen sprake. De recensent heeft het aan zichzelf te wijten als hij soms de verdenking op zich laadt dat zijn voornaamste oogmerk is geweest de hele onderneming in een kwaad daglicht te stellen. Inderdaad: een gemiste kans.

Namens de begeleidingscommissie

[p. 182]

Nawoord van M. te Wilt

De toon van mijn bespreking van de Bibliografie van het Nederlandstalig narratief fictioneel proza 1670-1700 moge dan misschien wat scherp zijn geweest, maar ik was oprecht teleurgesteld. Van een dergelijk gezelschap van eminente bibliografen en literatuurhistorici had ik iets veel beters verwacht. Ook het weerwoord overtuigt geenszins. Ik zal hieronder op de vier hoofdpunten van hun reactie ingaan.

1. Kloek en Verkruijsse betogen dat tot het object van deze bibliografie niet alleen maar romans behoren. ‘Het project is (...) bedoeld om het ruwe materiaal bijeen te brengen dat als fundament kan dienen voor onderzoek naar de geschiedenis van de roman in Nederland’.

Bekijken we eerst de omschrijving van het object. Pol en Gieles gebruiken in hun lezing over dit project de begrippen narratief fictioneel proza en roman door elkaar heen en stellen ze met elkaar gelijk: ‘Mijn collega Gieles en ik zullen (...) een (...) beeld schetsen van de in bewerking zijnde bibliografie fictioneel narratief proza (huiselijk gezegd: romans).’ (p. 107) In de inleiding van de Bibliografie laat Pol geen twijfel dat hij narratief fictioneel proza gelijk stelt met romans. De term ‘romanbibliografie’ gebruikt hij o.a. op p. 9 en 14. We komen formuleringen tegen als de volgende: ‘Tegen deze achtergrond vatte een kleine onderzoeksgroep (...) in 1978 het plan op tot de samenstelling van een bibliografie van Nederlandstalige romans’. (p. 8) Wanneer hij de verschillen tussen het bestaande bibliografische apparaat en de Bibliografie probeert aan te geven, komt hij tot de volgende typeringen: ‘Buisman (1960) beperkt zich (...) niet tot romans, maar richt zich op een veel breder veld.’ (p. 7) en: ‘Deze STCA is echter (...) naar intentie niet exclusief een romanbibliografie.’ (p. 8). Het misverstand over de interpretatie van de term fictioneel narratief proza heeft de begeleidingscommissie dus aan zich zelf te wijten.

Een andere zaak is dat dit project is ontstaan uit onvrede met het bestaande bibliografische apparaat. Van de catalogi Muller, De Vries, Scheepers, Waller en Versnel, de Naamlijst van Buisman en de STCA wordt

[p. 183]

gezegd dat ze niet compleet en te ruim van opzet zijn. Zelf komt men met een bibliografie die ook weer ruim van opzet is. Hier ontgaat mij iets. Er bestaat juist behoefte aan een bibliografie die het begrip roman zo eng mogelijk omschrijft en dat bestand in kaart brengt. Het lijkt mij nogal zinloos om nu opnieuw met een bibliografie te komen waar bijvoorbeeld religieuze allegorieën als die van Bunyan in zijn opgenomen. Ik ontken de invloed van The pilgrim's progress op de roman geenszins, maar vind dat die tekst niet in een bibliografie van romans thuis hoort. De oudere bibliografische bronnen zijn juist uitstekend in staat om de dorst naar ‘ruw materiaal’ te lessen en bovendien kan iedereen binnenkort daarvoor terecht bij de STCN.

2. Men mag van een bibliografie als de onderhavige verwachten dat een boek zo beschreven wordt, dat identificatie met een redelijk mate van zekerheid mogelijk is. Kijken we naar deze bibliografie, dan zien we dat geen enkel element van de titelbeschrijving volledig gegeven wordt, terwijl men wel degelijk de verschillende exemplaren uitvoerig bestudeerd heeft. Als de titelpagina toch al volledig getranscribeerd wordt, is het een kleine moeite om daar een quasi-facsimile beschrijving van te maken. Met een behoorlijke P.C. en een fatsoenlijke printer hoeft men echt geen vier verschillende soorten onderstrepingen te gebruiken. (De firma I.B.M. geeft al sinds jaar en dag voortreffelijke apparatuur in bruikleen aan verschillende vakgroepen op Nederlandse universteiten). De quasi-facsimile methode is bepaald niet zaligmakend (dat ben ik volledig met Verkruijsse eens), maar blijft nog steeds een acceptabel hulpmiddel bij de identificatie van een titel.

Een exacte weergave van de paginering van een 17de-eeuws boek is inderdaad niet altijd even makkelijk, maar de moeilijkheidsgraad rechtvaardigt geenszins het negeren van die paginering. Men maakt mij niet wijs dat daarvoor geen adequate oplossing bedacht had kunnen worden. In de praktijk kost het echt niet zoveel meer tijd om na het collationeren van een boek even te kijken of het totale aantal bladen overeenkomt met het aantal pagina's en de eventuele afwijkingen te verantwoorden.

Het ontgaat mij nog steeds waarom de samenstellers wel signatuurposities hebben genoteerd, maar ze niet hebben gegeven. Men ontneemt daarmee de gebruiker opnieuw een hulpmiddel om boeken te identificeren. Na de terechte lof voor het initiatief van Arpots en Schuytvlot, die als eersten in Nederland ‘fingerprints’ gaven in hun catalogi van Vondeldrukken van respectievelijk de KUN en de UBA, zou het geven van signatuurposities zeker ook tot ‘de hedendaagse bibliografische praktijk’ kunnen worden gerekend. Het beroep van Verkruijsse en Kloek op de STCN snijdt geen hout. De STCN streeft naar een inventarisatie van het totale bezit aan oude drukken. De onderhavige bibliografie wil een genrebibliografie zijn: twee volledig verschillende zaken. Naar ik meen, zal een genrebibliografie juist een uitgebreidere titelbeschrijving vereisen dan een short-title catalogus.

[p. 184]

3 en 4. De volgende punten betreffen de keuze van de bezochte bibliotheken en de gebruikte literatuur. Kloek en Verkruijsse wijzen er terecht op dat de uitvoerders van dit project maar over beperkte fondsen beschikten. Men was dus genoodzaakt een selectie te maken. Toch denk ik dat er over de gemaakte selectie te twisten valt. Ik vind nog steeds dat ze het belang van de stadsbibliotheken en provinciale bibliotheken in Nederland onderschatten. In ieder geval had men in de afweging ook met de gebruiker rekening moeten houden. Het is heel mooi dat het bezoek aan de British Library zoveel rendement heeft opgeleverd, maar de Nederlandse gebruiker heeft er nu eenmaal meer aan te weten of een tekst ook aanwezig is in Leeuwarden, Middelburg of Maastricht.

Tot slot twee voorbeelden van het gebruik van secundaire literatuur. De samenstellers waren bekend met Te Winkel's Ontwikkelingsgang. Ze verwijzen er in hun annotatie immers twee maal naar. In deel IV (1924²) p. 545 bespreekt Te Winkel Pieter Bernagies kluchtspel De romanzieke juffer en hij noemt de romans die het hoofd van de juffer Izabelle op hol hebben gebracht. Peter Altena heeft in zijn recent verschenen tekstuitgave van J.W.D.V.'s De Franequer los-kop ofholbollige student (Nijmegen 1989) laten zien wat er met deze informatie kan worden gedaan. Opvallend is al dat De Franequer los-kop in de onderhavige bibliografie ontbreekt. We kunnen hem wel vinden in de STCA (1700-4). Het blijkt te gaan om een unicum, alleen aanwezig in de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden (A 3164). De datering van de STCA kan gepreciseerd worden tot vòòr 1685. Maar ook kan op basis van dat kluchtspel de datering van nr. 17 bijgesteld worden tot vòòr 1685.

Het boek Deutsche Originalromane zwischen 1680-1780 van Ernst Weber en Christine Mithal is wel in de lijst van geraadpleegde literatuur opgenomen, maar kennelijk niet altijd gebruikt. Zonder moeite vinden we daar dat het Duitse origineel van nr. 185 van de hand van Johann Beer is. Aan de annotatie kan ook nog worden toegevoegd dat het gaat om de vertaling van het eerste deel van een tweedelig werk. Dit soort informatie was gemakkelijk te vinden door de beschikbare literatuur te benutten.

Het moge blijken dat ik respect heb voor het vele werk dat er verzet is, maar bepaald niet tevreden ben met het resultaat.