Logo DBNL
Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1988 (1988)

Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1988

(1988)– [tijdschrift] Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Agnes M. Zwaneveld
Bernardus Brunius (1747-1785) en zijn familie

De naam Bernardus Brunius zoekt men vergeefs in de handboeken van de Nederlandse literatuur. Toch verdient deze vertaler een bescheiden plaats in de geschiedenis van onze letterkunde als bemiddelaar tussen twee grote Engelse auteurs en het Nederlandse publiek. Op het belang van zijn werk heeft Renate Pennink in 1936 gewezen in haar dissertatie Nederland en Shakespeare. Zij schenkt daarin ruim aandacht aan Brunius als eerste Nederlander die Shakespeare rechtstreeks uit het Engels vertaalde.1. Zijn pionierswerk doet haars inziens niet veel onder voor de Shakespearevertalingen van Wieland en Eschenbach, die voor Duitse schrijvers als Goethe, Schiller en Wilhelm Tieck de eerste kennismaking met de Engelse dichter betekenden. Brunius' werk had in de Nederlandse literatuur een soortgelijke rol kunnen spelen, ‘wanneer hij hier een ontvankelijk publiek had gevonden.’ Echter, voor zover men zich in de 19e eeuw Brunius nog herinnert, is het als Sterne-vertaler. Het Biographisch Woordenboek van Van der Aa (II, p. 1518) weet over zijn leven slechts het volgende te melden:

‘Brunius (Bernardus), bevond zich ter zake van schulden, in het Nieuwe werkhuis te Amsterdam, toen hij op raad van Mr. Nicolaas Bondt, destijds Regent van dat gesticht, in 1779, eene vertaling der Werken van Sterne in het licht zond, welke bij alle deskundigen bijzonder geroemd wordt. Gedeeltelijk uit de opbrengst van dien arbeid, gedeeltelijk uit bijdragen van anderen zag hij zich spoedig in vrijheid gesteld.’

Pennink vraagt zich af wat ‘de bizondere qualiteiten [waren], die Bondt bewogen om deze arme gegijzelde juist aan het vertalen van Sterne te zetten.’ Uit een bestudering van de vergeten Shakespeare-vertaling concludeert zij dat Brunius een intelligent man moet zijn geweest, met een klassieke opvoeding. Blijkens de vele fouten heeft hij geworsteld met de moeilijke stof, maar hij is consciëntieus en niet zonder gevoel voor poëzie te werk gegaan, en hij schrijft nooit onzin, zoals zijn voorgangers deden in hun ondermaatse bewerking van Eschenburgs Duitse prozavertaling, verschenen in de eerste drie delen van Borchers' uitgave.2. Voor toelichting en tekstverklaring heeft hij kundig gebruik gemaakt van de aantekeningen

van Shakespearekenners als o.a. Johnson, Warburton en Eschenburg. Hij citeert en vertaalt soms de Griekse of Latijnse parallellen waar de Engelse commentatoren slechts naar verwijzen; hij preciseert enkele verwijzingen en voegt ook wel eens informatie toe uit eigen encyclopedische kennis. Pennink heeft geprobeerd middels navraag bij archieven de ‘geheimzinnige, en misschien tragische, figuur van Brunius’ te identificeren, maar heeft het, in wat voor haar onderzoek een bijzaak was, bij gissingen gelaten. Jammer, want onder de kandidaten waarop zij gestuit is, bevindt zich ook de gezochte persoon.

De weg naar identificatie van Bernardus Brunius wordt gewezen door het bericht van zijn begrafenis in de Zuiderkerk te Amsterdam op 7 juni 1785: ‘Dinsdag avond stil bijgeset Bernardus Brunius uyt het Nieuwe Werkhuys op het Wesper Vilt.’3. Het verblijf in deze inrichting was kennelijk niet zo gelukkig afgelopen als Van der Aa, in het voetspoor van Mr. M.C. van Hall, heeft meegedeeld, ofwel er was een tweede verblijf op gevolgd. Volgens het Register van Overledenen in het Spin- en Werkhuis is Brunius gestorven op 5 juni 1785 ‘oud 37 Iaaren’. Dankzij deze vermelding kon uitgerekend worden dat het hier gaat om de Bernardus Brunius, door Pennink vermeld in een voetnoot op p. 103, die in juli 1747 geboren werd als jongste kind van Immerensia de Vries en Ds. Bernardus Brunius, Gereformeerd predikant in De Klundert. Nu de ouders bekend waren, werd het gemakkelijker meer informatie te vinden over het milieu waaruit Bernardus Brunius stamde en de materiële omstandigheden waaronder hij is opgegroeid.

Ds. Bernardus Brunius kwam uit Emden en was waarschijnlijk een zoon van Johannes Bernardus Brunius, die in de jaren '20 in die stad als ziekenbezoeker en hulpprediker optrad.4. Hij werd in 1728 als student in Groningen ingeschreven en in 1733 tot proponent bevorderd. In datzelfde jaar werd hij beroepen naar Alblasserdam, waar hij op 7 november 1738 in ondertrouw ging met Immerensia de Vries uit Amsterdam.5. In 1743 wordt Brunius beroepen naar Niervaart, ofwel De Klundert; het gezin telt dan drie kinderen: Ileke (september 1740), Margarita Maria (september 1741) en Johannes (februari 1743). In De Klundert worden nog twee kinderen geboren: Maria Margaritha (mei 1745) en Bernardus, die op 5 juli 1747 wordt gedoopt. Half september van dat jaar wordt Ds. Brunius ernstig ziek en op 9 februari 1748 sterft hij aan koortsen ‘verzelt van een Borst-kwaal’.6. Bijna een jaar later, op 23 januari 1749, wordt de weduwe ingeschreven als lidmaat van de Gereformeerde kerk te Amsterdam. Zij woont dan op de Nieuwendijk, waar haar moeder Maria van der Mijlen een bloeiende sajetwinkel dreef. Immerensia is kennelijk bij haar moeder ingetrokken en zal haar geholpen hebben in de winkel, die zij na de dood van Maria van der Mijlen in oktober 1754 voortzette, zoals blijkt uit een codicil (d.d. 3 oktober 1761) bij Immerensia's testament.7. Uit dat testament blijkt tevens iets van grootmoeders aandacht voor de kinderen

Brunius: zij krijgen allemaal uit haar nalatenschap een zilveren lepel en vork en de meisjes bovendien elk ƒ 80.

De kinderen Brunius zijn dus in Amsterdam opgegroeid in de nabijheid, en misschien ook onder de hoede, van de niet onbemiddelde familie van hun moeder.8. De familie van vaderszijde woonde te ver weg om bemoeienis met hen te kunnen hebben. Immerensia de Vries had enkele halfbroers en één halfzuster uit het eerste huwelijk van haar moeder met de koopman Pieter Rijbrugh en één volle broer uit het tweede huwelijk met Ileke de Vries. In hoeverre de halfooms en -tante een rol gespeeld hebben in het leven van Immerensia en haar gezin, valt uit de archieven niet op te maken. Daaruit kan alleen een relatie gereconstrueerd worden met de grootmoeder Maria van der Mijlen en de volle oom Wouter de Vries.

Deze grootmoeder, die als getuige vermeld staat bij de doop van alle kinderen Brunius in Alblasserdam, zie ik als een centrale figuur in haar familie. Zij is in 1677 of '78 geboren in Amsterdam, in een familie van winkeliers; als zodanig staan haar vader Abraham van der Meijle en haar grootvader Jacob van der Meijle omschreven in het Poorterboek van die stad. Op 19 mei 1697 trouwt zij te Deventer met Pieter Rijbrugh uit Leeuwarden.9. Het echtpaar vestigt zich op de Nieuwendijk bij de St. Nicolaasstraat.10. Er komen zes kinderen, waarvan er nog vier in leven zijn als in 1710 de vader sterft. Pieter Rijbrugh laat zijn weduwe geen middelen na ‘om haar kinderen iets voor vaders erffe te konnen bewijzen.’11. Zij hertrouwt op 12 juni 1712 met de 26-jarige Ileke de Vries uit Hasselt. Uit dit huwelijk worden drie kinderen geboren, waarvan er twee volwassen worden: Immerensia (augustus 1714) en Wouter (januari 1717), beiden vernoemd naar een Overijsselse grootouder.12. Als Ileke de Vries in oktober 1727 sterft, laat hij wél enige goederen achter, waarover zijn vrouw het beheer krijgt; tevens wordt haar de voogdij over de kinderen toevertrouwd.13. Maria van der Mijlen staat nu dus alleen voor de opvoeding van twee nog jeugdige kinderen en voor het beheer van de sajetwinkel. Van beide taken lijkt zij zich goed gekweten te hebben. De zoon studeert en wordt dominee; de dochter trouwt op 25-jarige leeftijd met Ds. Brunius. De sajetwinkel moet in 1742 tussen de ƒ 1200,- en ƒ 1500,- opgebracht hebben en was in 1754 voor Immerensia nog het overnemen waard.

Het tweede familielid van Immerensia de Vries waarmee haar gezin zeker te maken heeft gehad, is haar broer Wouter, predikant te Minnertsga in de classis Franeker.14. Na het overlijden van de weduwe Brunius in september 176215. is hij één van de voogden over de kinderen. Door de afstand zal hij niet veel invloed hebben kunnen uitoefenen op de ontwikkeling van zijn Amsterdamse pupillen. Maar hij heeft juist wel een oogje kunnen houden op Bernardus, nadat deze in 1765 als student in Franeker was ingeschreven. Wouter de Vries had theologie gestudeerd in Groningen, waar hij aankwam in 1734, en dus net zijn toekomstige zwager Brunius misliep. Vanaf 1737 studeerde hij in Franeker en in 1740 werd hij propo-

nent. Het predikambt zal hem geen geldelijk voordeel gebracht hebben. Minnertsga, waarheen hij het jaar daarop beroepen werd, was één van de armste gemeenten in Friesland; het traktement kon slechts dankzij suppletie door de Staten van Friesland op een enigszins acceptabel niveau worden gebracht.16. Wouter de Vries trouwde op 7 december 1751 in Amsterdam met Maria Out van de Haarlemmerdijk. Uit dit huwelijk werden drie dochters geboren en één zoon, Abraham geheten, naar zijn overgrootvader Van der Mijlen, of zijn vaders halfbroer Abraham Rijbrugh.17. In 1775 wordt Ds. de Vries beroepen naar Sexbierum, eveneens in de classis Franeker. Hij blijft daar in het ambt tot 1800 en overlijdt er in 1805.

Ook Ds. Brunius zal van het predikambt ten plattelande niet rijk geworden zijn. Als we afgaan op de informatie uit het gaardersboek van Alblasserdam, moet zijn inkomen daar beneden de ƒ 400,- gelegen hebben.18. Het vaderlijk erfdeel dat Immerensia bij haar huwelijk inbracht, zal zeker welkom zijn geweest. Hoe groot dat was, valt uit het testament van schoonvader Ileke de Vries niet op te maken, en de huwelijkse voorwaarden en het wederzijds testament van het echtpaar Brunius, waarnaar verwezen wordt in het testament van Immerensia, heb ik niet onder ogen gehad. Als weduwe ontving zij nog slechts een pensioen van ƒ 100,-19., maar dankzij de winkel van Maria van der Mijlen zal het gezin geen armoede geleden hebben. In Amsterdam waren de Franse en de Latijnse school bij de hand, wat de opleiding van de zoons vergemakkelijkt en minder kostbaar gemaakt moet hebben. Overigens had alleen Bernardus een studieuze aanleg, zoals valt op te maken uit een specifieke vermelding in het eerder genoemde codicil bij het testament dat Immerensia de Vries op 2 februari 1756 wegens ziekte liet opmaken.

Uit dat testament, en vooral uit het codicil van 1761, is voor het eerst andere dan louter administratieve informatie te halen. Behalve de reeds vermelde aandacht van de grootmoeder vernemen we iets van moederlijke zorg voor de kinderen, met name voor de twee jongsten, Maria Margaretha en Bernardus. Het testament dient allereerst om de voogdij te regelen, waarbij naast het familieverband ook geestelijke zorg en zakelijke belangen in het oog gehouden zijn. In 1756 worden als voogd aangewezen David Brunius uit Emden, de oom/predikant Wouter de Vries en Nicolaas Sas, een welgestelde zilversmid uit de Kalverstraat. In het codicil wordt deze laatste om zijn hoge leeftijd vervangen door zijn neef Jacobus Sas, zilversmid en/of lakenhandelaar op de Haarlemmerdijk20., en David Brunius vanwege de te grote afstand door Ds. Samuel Claver, predikant te Amsterdam. De zorg voor het geestelijk heil van de wezen Brunius zal bij Ds. Claver in goede handen geweest zijn, als we afgaan op het lovend ‘In memoriam’ aan hem gewijd in de Boekzaal van 1781.21.

In het codicil wordt, net als in het oorspronkelijk testament, gestipuleerd dat de boedel onverdeeld moet blijven, zolang de jongste kinderen nog minderjarig, of nog niet tot een ‘stijl of ander bestaen mogten syn

geavanceerd.’ Aan Bernardus, wellicht de hoop en trots van zijn moeder, worden de ‘gedruckte en geschreevene boeken & papieren van syn vader saler’ toegedacht, ‘by aldien [hij] aende studie mogte blyven.’ Debeide dochters worden speciaal bedacht met moeders kleren ‘van zyde linnen wolle, en andere stoffagie’ en als zij genegen zijn de winkel voort te zetten, moet die op nauwkeurig omschreven voorwaarden aan (één van) hen beiden worden overgegeven, zoals testatrice die uit de boedel van haar moeder heeft overgenomen. De oudste zoons mogen dan niet bij hun zusters blijven wonen, opdat die niet belemmerd worden in hun negotie. Maar een jaar na moeders overlijden op 13 september 1762 woont Ileke Brunius, blijkens zijn testament, nog steeds op het oude adres, drie van de kinderen trouwen ook daarvandaan, Johannes als laatste in 1767, en in het Amsterdamse winkelboekje uit dat jaar ontbreekt een sajetwinkel Van der Mijlen, De Vries of Brunius. Het gezin is dus bijeengebleven; de dochters hebben de nering niet gecontinueerd. In dat geval moesten zij die volgens testamentaire beschikking helpen uitverkopen, en als die liquidatie voorspoedig verlopen is, hebben de kinderen van Immerensia de Vries een vermogen van ƒ 10.000,- à ƒ 12.000,-geërfd.22.

Ondanks hun goede uitgangspositie, financieel zowel als sociaal, is het de kinderen Brunius in hun zelfstandig bestaan niet goed vergaan, afgezien misschien van de oudste zuster, Margaretha, over wie ik in de Amsterdamse archieven geen verdere informatie heb gevonden. De oudste broer, Ileke, is in 1776 failliet gegaan, vermoedelijk als koopman, gezien de lijst van crediteuren. Het gezin is hierna naar Alkmaar verhuisd, waar Brunius wellicht een nieuw bestaan heeft kunnen opbouwen dankzij geld en relaties van zijn vrouw Maria van Hoorn, die uit Heiloo afkomstig was en blijkens het wederzijds testament bij haar huwelijk in 1763 ƒ 2000,- had ingebracht.23. De tweede broer, Johannes, is betrekkelijk jong, vermoedelijk kinderloos, gestorven. Zijn weduwe, Gesina de Haan, eveneens afkomstig van de Nieuwendijk, hertrouwt in maart 1783.24. Wat voor rol deze broers in Bernardus' leven gespeeld hebben, is uit de beschikbare gegevens niet op te maken.

De belangrijkste figuur onder de broers en zusters moet voor Bernardus zijn jongste zuster, Maria Margaretha, geweest zijn, met wie hij in zijn moeders testament ook wordt geassocieerd. Op verzoek van deze zuster en haar man wordt hij in 1784 in het Nieuwe Werkhuis geplaatst en de zwager, Henricus Moens, betaalt in 1785 de begrafeniskosten. Maria Margaretha Brunius en Henricus Moens (*1743) trouwden in het voorjaar van 1766. De bruidegom was een zoon van meester-timmerman en makelaar Hilbrand Moens van de Noordermarkt, die bij de Personeele Quotisatie van 1742 ook genoteerd staat als eigenaar van een sajetwinkel, zij het één van bescheidener omvang dan die van de familie De Vries-Van der Mijlen. Henricus Moens vestigt zich in 1767 als makelaar op de Nieuwendijk op de hoek van de Gravenstraat; twintig jaar later treffen we hem

aan op de Binnen-Amstel O.Z. ‘over de Schutsluys’, ongeveer op de plaats van het huidige Carré. Het echtpaar krijgt twee dochters: Maria Petronella in 1767 en Anna Maria in 1775.25. Dit huishouden gaat in 1787 in financiële chaos ten onder, en misschien ligt in angst voor ontwrichting van het gezin een verklaring voor de harde houding tegenover de hinderlijke broer Bernardus.

Begin 1787 biedt Henricus Moens mede namens zijn vrouw de gemeenschappelijke boedel ter sequestratie aan bij de Desolate Boedelskamer. De schulden waardoor het faillissement veroorzaakt wordt, zijn overwegend van huishoudelijke aard of hebben betrekking op ziekte. Het totale tekort bedraagt ƒ 3843: 1:-. Niet meegerekend is een schuld van ƒ 1000,- aan Leonard Haverkamp te Hoorn, waarvoor ‘diverse goederen onder hem berustende’ waren. Met de goederen van de sequestrant was het droevig gesteld toen op 24 december de inventaris van het huis werd opgemaakt. Sinds Moens op 12 december voor het laatst in zijn huis geweest is, blijkt een groot deel van de inboedel, uiteraard de waardevolle zaken, verdwenen te zijn, zonder dat er verkoop heeft plaatsgevonden. Schuldeisers hebben dus vast hun recht gehaald, en geen van hen verscheen dan ook bij de tervisielegging van het voorlopig accoord met crediteuren op 28 april 1788. Onder de verdwenen goederen worden ook meubels ter waarde van ƒ 178,- vermeld, die Leonard Haverkamp onder zijn hoede had. Hij beweert ze lang voor de sequestratie te hebben overgenomen, maar Moens verklaart onder ede dat er geen verkoping heeft plaatsgevonden.26. Het ziet ernaar uit dat tijdens ernstige ziekte van Moens zijn vrouw in haar financiële nood steun heeft gezocht bij een vriend, zoal niet des huizes, dan toch van haarzelf. Met deze Leonard Haverkamp, Raad van de Vroedschap te Hoorn en telg uit een bekende domineesfamilie, hertrouwt Maria Margaretha Brunius, inmiddels weduwe geworden, in december 1789.27.

Wat weten we nu over Bernardus Brunius zelf? Over zijn kinderjaren kunnen we uit het voorgaande afleiden dat hij opgegroeid is in Amsterdam in een degelijk burgermilieu, waarin vrouwen de boventoon voerden. Het gezin Brunius miste de zorg en leiding van een vader, maar dankzij de winkel van de (groot)moeder zullen er geen grote financiële zorgen geweest zijn en konden de kinderen behoorlijk opgevoed worden tot een stiel of ambt. Bernardus doorliep de Latijnse school en werd in 1765, 18 jaar oud, als student in Franeker ingeschreven. Inmiddels was de moeder gestorven en waren de kinderen onder voogdij gekomen van de koopman Jacobus Sas en de dominees Samuel Claver en Wouter de Vries, die tezamen de twee milieus vertegenwoordigden die in het echtpaar Brunius waren verenigd. In Franeker kan Bernardus enigszins onder het toezicht gestaan hebben van zijn oom Wouter de Vries uit Minnertsga. Toch kan in de studententijd al de kiem gelegd zijn van de drankzucht waaraan Brunius te gronde is gegaan; de Franeker studenten stonden bekend als

losbollen.28. Maar voorzover nagegaan kan worden in de stads- en academische archieven van Franeker, was Brunius in elk geval niet betrokken bij studentikoze excessen. Evenmin blijkt dat hij zijn studie met een kerkelijk examen of een promotie heeft afgesloten; zelfs in welke faculteit hij gestudeerd heeft, valt niet te achterhalen. In de trouwregisters van Amsterdam of Franeker komt zijn naam niet voor. We merken pas weer iets van zijn bestaan bij het verschijnen in 1776 van Het Leven en de Gevoelens van Tristram Shandy I bij A.E. Munnikhuizen, zij het dat de naam van de vertaler pas in de herdruk van 1779 wordt onthuld. Vervolgens treffen we Brunius als vertaler aan in de delen 4 en 5 van Borchers' uitgave van William Shakespears Tooneelspelen in 1781 en '82. Waar hij zijn kennis van het Engels heeft opgedaan en met welk doel hij die taal heeft geleerd, ligt nog in het duister. Eveneens hoe hij bij deze Lutherse uitgevers terecht is gekomen. Heeft hierbij de Lutherse tak van de familie Moens een rol gespeeld? Of kenden Brunius en Munnikhuizen elkaar eenvoudig als bewoners van de Amsterdamse binnenstad?

Brunius is ongeveer tien jaar regelmatig geoccupeerd geweest als vertaler van zeer moeilijke teksten. Wellicht woonde hij in die tijd in huis bij zijn zuster Maria, gezien de bemoeienissen van het echtpaar Moens in zijn laatste levensjaar, het enige waarover ik documenten heb gevonden (zie ook noot 26). In augustus 1784 verzoeken Henricus Moens en Maria Margaretha Brunius aan Schepenen om hun (behuwd)broer Bernardus enige tijd te confineren in het Nieuwe Werkhuis, omdat deze ‘geduurende eenige Tijd zig een zeer ongeregelde manier van leeven heeft schuldig gemaakt door zig dagelijks in het onmatig gebruik van sterke drank zodanig te buijten te gaan & aan zoo groote wanhavenheid laboreert dat ingevalle daar inne niet op de efficatienste wijse door [Hun] Ed: Achtb: eenige voorzieninge worden gedaan voor de Supp: des aller onaangenaamste gevolgen uit te wagten zijn.’ Naar aanleiding van dit request geven Schepenen op 14 augustus toestemming om Bernardus Brunius in civiele gijzeling te doen en op 18 augustus confineren zij hem voor twee jaar in het Nieuwe Werkhuis.29. Volgens een besluit d.d. 26 augustus van Regenten, onder wie Nicolaas Bondt, mag hij zijn vertaalwerkzaamheden voortzetten; van de eventuele opbrengst zal een gering deel voor het Huis afgehouden worden.30. In het Register van ontvangst en uitgaven van het Werkhuis is van dergelijke inkomsten echter niets te bespeuren, en bij mijn weten is er na 1782 ook geen vertaling van Brunius' hand meer verschenen. Wellicht is hij na zijn confinering vooral doorgegaan met drinken; twee dagen voor zijn dood ‘aan een beroerten’ op 5 juni 1785 wordt besloten dat voortaan genoteerd moet worden aan wie genever wordt ‘uitgegeven’. Henricus Moens zorgt voor een begrafenis in de Zuiderkerk en betaalt het impost à ƒ 5,- plus de overige kosten.

Het is dus behoorlijk misgelopen met Brunius' leven; de vraag is wanneer? Als we afgaan op de schaarse zegslieden in de 19de eeuw, al

vóór 1776; hij zou immers in het Nieuwe Werkhuis aan de Sterne-vertaling gewerkt hebben. De bron van dat verhaal dateert echter van 60 jaar later; het is ontleend aan M.C. van Hall Mr. Jan Bondt, en diens vader Mr. Nicolaus Bondt, herinnerd, gedateerd 2 december 1845, eerst uitgegeven zonder vermelding van plaats en jaartal en vervolgens opgenomen in Van Halls Gemengde Schriften uit 1848.

Nicolaas Bondt (1732-1792), sinds 1758 als advocaat in Amsterdam gevestigd en vanaf 1775 Regent van het Nieuwe Werkhuis, was een gezien man, mede om zijn bijdragen aan De Denker en De Philantrope. Hij genoot de vriendschap van de rechtsgeleerde Noordkerk en was zelf een vriend en gids voor Pieter Nieuwland en

‘Waar hij voor het overige talenten en bekwaamheid aantrof, hielp hij die ontwikkelen, onverschillig bij wien, en uit welken stand hij ze aantrof. - Aan het overbrengen van belangrijke Werken uit de Engelsche taal leende hij inzonderheid dikwerf de hand. De zoo welgeslaagde vertaling der Werken van Sterne, in 1779 in het licht verschenen, zijn wij uit dien hoofde aan hem verpligt. Hij was het, die den ongelukkigen Bernardus Brunius, welke, ter zake van schulden, in het Nieuwe Werkhuis dezer stad zich bevond, tot hare vervaardiging niet alleen aanspoorde, maar hem daarbij ook zijne raadgevingen niet onthield. Nicolaus Bondt was destijds Regent van dit gesticht, dat aan zijn wijs en menschlievend toezigt veel te danken had. Hij had het genoegen, den kundigen Vertaler, gedeeltelijk uit de verwachte opbrengst van zijnen arbeid, en gedeeltelijk uit bijdragen van anderen, en voorzeker ook uit eigene, spoedig in vrijheid te zien gesteld.’ (Van Hall a.w. ed. 1845, p. 8/9)

Iets eerder komt het verhaal voor in het artikel ‘B. Brunius. Mededeeling van één ‘recenserend Geleerde’, onder de signatuur C. verschenen in de Mengelingen van De Gids van 1838 (p. 72-78) en geschreven naar aanleiding van het verschijnen van Jacob Geels vertaling van Sternes Sentimenteele Reis. Dit artikel, in goed Sterniaanse toon, is blijkens een mededeling in De Navorscher van 1858 (p. 84, kol. a)31. van de hand van W.J.C. van Hasselt, collega-jurist en -letterkundige van M.C. van Hall, aan wie hij zijn informatie vermoedelijk te danken had.32. Aan Van Halls bericht wordt in het Gidsartikel slechts toegevoegd dat het ging om een schuld van ‘slechts eenige weinige honderd gulden’, waarvoor Brunius in gijzeling verkeerde toen hij Sterne vertaalde.

Nu is die laatste formulering in elk geval niet correct. Tot 1796 werden wegens civiele schulden gegijzelden in Amsterdam opgesloten in de Stadsboeijen onder het Raadhuis. In dat jaar werden zij overgebracht naar het Nieuwe Werkhuis, waar zij zoveel last veroorzaakten dat zij in 1804 weer teruggestuurd werden naar het oude logies. Pas in 1808, wanneer het Raadhuis verheven wordt tot koninklijk paleis, worden zij definitief

overgebracht naar het Nieuwe Werkhuis. Aan die 19e-eeuwse situatie zullen Van Hall en Van Hasselt gedacht hebben, toen zij mededeling deden van Brunius' verblijf in het Nieuwe Werkhuis.33.

Wie zaten er nu rond 1780 zoal in het Nieuwe Werkhuis? Wagenaar omschrijft in Amsterdam in zyne opkomst de ‘Tugtelingen’ van dat gesticht als 1. bedelaars, die het grootste aantal vormden, 2. ‘zulken, die om eenig ligt misdryf, hier, door 't Geregt gezet’ zijn, of 3. ‘zulken, die ‘er, om dronkenschap, of eenige andere ongeregeldheid, of door de Diaconien, of door hunne vrienden, met kennisse van 't Geregt, besteed worden.’ Van Swigchem omschrijft het Werkhuis als een detineringsgesticht voor landlopers en dergelijken, waar ook werklozen na vrijwillige aanmelding onderdak en werkgelegenheid konden vinden. Poederbach ontleent aan een verslag uit 1811 de termen Geldgasten en Requestgasten, en vermeldt vrijwilligers die als tegenprestatie voor hun huisvesting huiselijke diensten verrichtten of meewerkten aan de fabrieksarbeid.34.

In zijn laatste levensjaar 1784/5, behoorde Brunius duidelijk tot de Requestgasten ofwel Wagenaars categorie 3. Maar als hij ook reeds in de jaren '70 in het Nieuwe Werkhuis verbleef, tot welke categorie behoorde hij dan in die periode? Een Request waarin om zijn detinering werd gevraagd, heb ik niet gevonden.35. In de Schouts-Rollen komt zijn naam niet voor en evenmin in het register van bewoners, het zogenaamde Stamboek van het Nieuwe Werkhuis: hij zal er dus niet wegens een vergrijp, openbare dronkenschap of landloperij gezeten hebben.36. De traditie spreekt van schulden als oorzaak van zijn ‘gijzeling’, maar op verzoek van crediteuren zou hij niet in het Werkhuis terechtgekomen zijn, maar in de Stadsboeijen, waar het wel bijzonder onrustig werken moet zijn geweest en ook de stimulerende invloed van Nicolaas Bondt ontbrak. Wel kan hij wegens verkwisting onder curatele geplaatst zijn, in welk geval iemand tevens in een ‘beterhuis’ geplaatst kon worden, maar een dergelijke groep gasten heb ik in verband met het Nieuwe Werkhuis nergens vermeld gezien.37.

Van Hall, die pas in 1787 in Amsterdam kwam wonen, had zijn verhaal over Brunius maar van horen zeggen en het lijkt mij toe dat twee overleveringen er verkeerd in verbonden zijn.38. Brunius heeft inderdaad in het Nieuwe Werkhuis gezeten, maar pas tegen het eind of zelfs na afloop van zijn carrière als vertaler, niet in de tijd waarin hij Sterne en Shakespeare vertaalde. En hij zat er ook niet wegens schulden, maar op request van familie wegens dronkenschap en een verregaand ongeregeld leven, dat waarschijnlijk ook wel schulden veroorzaakt zal hebben. Blijft over de hulp en aanmoediging die hij bij het vertalen van Sternes werk zou hebben ondervonden van Nicolaas Bondt; die kunnen er natuurlijk ook in een andere contekst geweest zijn. Helaas zijn mij geen bronnen bekend waaruit informatie verkregen kan worden over de relatie tussen Bondt en Brunius vóór 1784.

En daarmee blijft een belangrijke vraag onbeantwoord. Een tweede vraag die nog op antwoord wacht, is met welk doel en onder wat voor omstandigheden Brunius Engels geleerd heeft. Ook is nog onbekend waardoor Brunius aan lager wal geraakt is en wanneer het proces van maatschappelijke achteruitgang is begonnen. Tot dusver heeft het onderzoek vooral gegevens opgeleverd over begin en afloop van zijn leven. Over de periode waarin Brunius als vertaler werkzaam was, vallen alleen nog maar gissingen te maken.

Summary
Bernardus Brunius (1747-1785) and his family

Bernardus Brunius (1747-1785) was the first Dutch translator of Sterne's work, and the first to translate Shakespeare directly from English into Dutch. The story that has been circulating about him for the past 150 years - that he was imprisoned for his debts in the Amsterdam Workhouse when he was working on het Sterne translation (published 1776-1777) - is traceable to M.C. van Hall.

However, in Brunius' day the Workhouse was not in fact a debtors' prison, nor is the story confirmed by documents, although there is archival evidence of Brunius' stay in the Workhouse in 1784-85. There is sufficient reason, therefore, to doubt the truth of Van Hall's version. From the archives it is clear that Brunius' father, a country parson in the Dutch Reformed Church, died in 1748. The following year his widow Immerensia de Vries and her five children moved in with her mother, Maria van der Mijlen, who ran a flourishing wool shop in Amsterdam (the business was taken over by Immerensia in 1754; she died in 1762). Although the Brunius children had a fairly good start in life both financially and

socially, they did not do very well for themselves later on. All that is known about Bernardus' life, apart from his translation activities, is that he enrolled as a student in Franeker in 1765 and that he was confined in the Amsterdam Workhouse in 1784, where he died on 5 June the following year. His confinement on account of his excessive drinking and general misconduct, was requested by his sister Maria and her husband Henricus Moens.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs