Logo DBNL
Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1986 (1986)

Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1986

(1986)– [tijdschrift] Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Amsterdamse acteurs op de Haarlemse kermis

Wanneer de theaters van de grote steden in de zomer hun deuren sloten en de toneelspelers voor enkele maanden van deze broodwinning verstoken waren, kon een optreden op de kermis soms een welkom inkomen bieden. Met name twee Hollandse toneeltroepen waren in het begin van de achttiende eeuw op verschillende kermissen in Holland te zien. De ene troep bestond uit het gezelschap van Jacob van Rijndorp, exploitant van een schouwburg in Leiden en 's-Gravenhage en de andere troep bestond uit de spelers van de Amsterdamse Schouwburg. In tegenstelling tot de troep van Rijndorp beperkten de spelers van de Amsterdamse schouwburg zich vaak tot optredens op een of twee kermissen. Mogelijk had dit iets te maken met de nevenberoepen, die door de Amsterdamse acteurs werden uitgeoefend en die niet toestonden dat men lang van huis was. Izaak Duim was bijvoorbeeld drukker, Jan Hendrik Jordaan had een herberg en Riewert Schmidt was diamantslijper.

De spelers van de Amsterdamse Schouwburg waren te zien in plaatsen als Monnickendam1.**, Zwolle2. en Delfshaven.3. Maar het meest populair als kermisstad was Haarlem. Voor de Amsterdammers was dat twee uur reizen met de trekschuit en daarenboven konden ze waarschijnlijk rekenen op bekend publiek, omdat veel gegoede Amsterdammers in de omgeving een buiten bezaten. Zowel de leiding van de Amsterdamse spelers als Jacob van Rijndorp wendden zich tussen 1700 en 1750 vrijwel jaarlijks tot de burgermeesters van Haarlem met een verzoek te mogen optreden. De troepen werden echter vrijwel nooit gelijktijdig toegelaten. Mogelijk om een concurrentie, waar geen van beide partijen beter van werd, uit te sluiten. Want bij een matig inkomen van de toneeltroep, en dus een bescheiden winst na aftrek van de vaste lasten, derfde de stad inkomsten voor het Aalmoezeniers- en werkhuis, waar iedere kermisexploitant verplicht was een deel van zijn inkomen aan af te staan. Afwijkend van sommige andere steden in Holland (bijvoorbeeld

Rotterdam), werd door de burgermeesters vrij soepel toestemming tot optreden verleend. Tussen 1710 en 1730 trad voornamelijk de toneeltroep van Jacob van Rijndorp op - na diens dood in 1721 geleid door de weduwe Anna de Quintana of zijn dochter Maria van Rijndorp - terwijl vanaf 1729 de Amsterdamse Schouwburg onder leiding van Jan Hendrik Jordaan gedurende ruim tien jaar regelmatig optrad.

De toestemming door de burgermeesters werd echter op bepaalde condities gegeven. Het spel moest voor 9 uur 's avonds geëindigd zijn. Dit met het oog op het sluiten van de stadspoort, aangezien de optredens plaatsvonden in de stadsstallen buiten de grote Houtpoort. De troep moest een vast bedrag aan de armen betalen en uiteraard werd gewaarschuwd geen ‘onordentelijkheden’ te laten plaatsvinden (‘dronken of onbehoorlijk op het toneel te komen’) op straffe van weggejaagd te worden.4. Voorwaarden door de spelers gesteld werden niet ingewilligd; het verzoek van Jan Hendrik Jordaan om een ‘verbodt en Interdict aen Koordendansers omme franse Comedien of Klugtspellen na te speelen’ werd ‘geheel afgeslagen’.5. Later blijkt uit zijn verzoek dat Jan Hendrik Jordaan en zijn medespelers ‘in voorgaande Jaren considerabel sijn benadeelt door het vertoonen van franse Comedien en klugtspellen’.6. De burgermeesters stelden echter nog een voorwaarde; vooraf wilden ze een lijst van toneelspelen ter inzage krijgen, zodat zij daaruit het op te voeren repertoire konden samenstellen. Een aantal van deze lijsten met toneelstukken, met daarbij gevoegd lijsten van de acteurs en actrices, is bewaard gebleven in het gemeentearchief van Haarlem. Voor zover ze betrekking hebben op de periode 1730-1740 zijn ze hieronder weergegeven.

Een aantal stukken is voorzien van streepjes of puntjes bij toneelstukken en bij namen van acteurs en actrices. Het is onduidelijk door wie deze tekens zijn geplaatst. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de burgermeesters behalve de stukken ook nog de spelers uitkozen! Uit de verzoeken om toestemming, die vaak al begin april of mei werden verzonden, blijkt dat de lijsten daar meestal bijgevoegd waren. Rond die tijd was bij de spelers dus al bekend wie er mee zou gaan en welke stukken tot het op te voeren repertoire konden horen.

In de jaren 1730 tot en met 1739 vroegen en kregen de spelers toestemming en was er bij de requesten sprake van een lijst. Op de lijsten zelf ontbreekt een originele jaaraanduiding; in een aantal is deze later toegevoegd (twee lijsten zijn op deze wijze ‘1734’ gedateerd, terwijl toen slechts een aanvraag werd ingediend). Men zou kunnen proberen op grond van de in de lijsten genoemde toneelstukken een exacte datering vast te stellen, maar het repertoire geeft maar in een enkel geval hiertoe aanleiding. Bij lijst 4 wordt het stuk ‘De Amerikaan’ genoteerd, met als toevoeging ‘nooijt voor deze alhier vertoont’. Het toneelstuk ver-

scheen in druk in 1733 bij Izaak Duim. Opvallend is overigens dat deze lijst veel uitgebreider is dan de andere lijsten. Een verklaring kan ik hiervoor niet geven.

Een laatste hulpmiddel zouden de lijsten van acteurs en actrices kunnen bieden. Helaas ontbreken hiervoor de vereiste nauwkeurige gegevens over speeljaren, datum van indiensttreding etc. Zo speelt bijvoorbeeld in lijst 2 Paulus Held mee, die tussen 1727 en 1733 niet aan de schouwburg verbonden was7., maar ook Riewert Schmidt, die op 7-3-1733 werd aangenomen. Zou de lijst op grond van deze gegevens wel of niet uit 1733 kunnen stammen? Ik heb geen uitputtende pogingen ondernomen deze puzzels op te lossen, maar verwacht dat deze vragen in de loop der tijd door nader onderzoek naar het reilen en zeilen van de Amsterdamse Schouwburg, beantwoord zullen worden.

1. Loketkast 2.28.7 [wrs. 1729, acte beschadigd]

Namen der Acteurs en Actrises van de amsterdamse Schouburg, die in Comp. versoeken om tot Haarlem te moogen speelen.

 

Niclaas Zeeman
Isack Duym
Jan Hendrick Jordaan
Isack Duijm de Jonge
Arent Fockke
Poulus van Schaagen
Bernardus Boekhorst, acteur en dansmeester
Albertus Duijm
Jan Van der Sluys, Dansmeester
Adriana van Tongeren Huijsvrouw van Jan Hendrick Jordaan
Hendrina Duym, Huysvrou van Jan van d. Sluys Acterise en voornaem danseuse
Adriana Maas, huysvrou van Poulus van Schage
Maria Duym
Elisabeth Kroon
Adriana Boekhorst actrise en Danseuse

 

Namen der Spellen om te Speelen tot genoegen van de Eed: Groot Agtbare Heeren Burgermeesteren der Stad Haarlem

 

Rodegune, princes der Parthen
Cinna of de goedertierenthyd Van kyser Augustus
De doodlyke Minnenyt, versiert met Zang
Orondates en Statira
Schilla
Eneas en Turnis
Andromache
Mitridates koning van Pontus
Iffignia in Aulus
Cato
Polieukte of Armeenisch Marte[laar]
Horace en Curace
Astrate koning van Tirus
Radamistus van Senobia
-
De beklaaglyke Dwa[ng]
De onzeu[?]
De d[?]
Sigismundis[?]
De gekroonde na haar dood
Genoveva, of herstelde onnoselhy[t]
De drie koninklyke deelen van J[osef]
Gysbregt van Amstel
Don Rodrigo de Cid
Aarnout en Adolf, hertoogen van[?]
De dood van Johan en Garsias V[?]
De dood van Willem den Eersten, prince van [?]
-
De ingebeelde zieke
Den burgelyken eedelman
Don Quichot, op d bruyloft van Camacho
Het Haagse nagtspookent weeuwtie
Het Spaans hydinnetie
Gierege Geerard, of malle wedding
Jodelet, knegt meester, of meester knegt
De aardige bedrigerijen van Scapin

2. Loketkast 2.27.2 (in marge aangetekend 1730)

Namen der acteurs en actrices dewelke zoude koomen om tot Haarlem te speelen.

 

Enoch Krook
Nicolaas Zeeman
Jan Hendrick Jordaan
Poulus van Schagen
Arent Focke
Isack Duijm
Andries Hofmeijer
Jan Wigman
Jan de Bruijn de Jonge, als acteur en Dansmeester
Elisabeth de Bruijn
Adriana Jordaan
Adriana van Schagen
Maria Duijm
Maria de Bruijn als actrice en Danseuse

 

Namen der Spellen waar uijt de acteurs van de Amsterdamse Schouburg die Stucken sullen neemen die sij te Haarlem zouden vertoonen

 

- Cinna
Arminius
- Mitridates
- Polieukte
Orondates en Statira
Semiramis
- Iffignie
Andromache
- Rodegune
Agamemnon
Schilla
Doodlijke minnenijt
Beklaaglijke dwang
Karel erffprins
3 deelen van Joseph
De Cid
- Genoveva
Sigismund
Don Louis de Vargas
Gekroonde na haar dood
Egmond en Hoorn
- Ingebeelde Zieke
- Gierege Geerard
Jodelet
Don Quichot
Spaanse hijdin
't Spookent weeuwtie
- 't Veranderlijk geval

3. Loketkast 2.28.8 fol. 94 (in marge 1734)

Lijste der Namen van de Acteurs, en Actrices van de Amsterdamsche Schouburgh, behorende onder de Compagnie van Jan Hendrik Jordaan.

 

Acteurs.

- Isaak Duym
Jan Hendrik Jordaan.
Jan Wigman.
- Arent Fokke
Jan de Bruijn.
- Mourits van Hattum.
Paulus Held
Sibertus Smit.
Cornelis de Bruyn.
Jan de Lille.

 

Actrices.

 

Elisabeth de Bruyn.
Adriana Jordaan.
- Anna de Lille.
Maria Duijm.
- Maria van Hattum.
Maria Klijnman.
Maria Wigman.

 

Lijste der Treur en blij=spellen, gepresenteert aan De Edele Groot Achtbare Heeren Burgermeesteren ende Regeerders der Stadt Haarlem, door Jan Hendrik Jordaan, omme bij Welgemelte haar Edele Groot Achtbare sodanige spellen te verkiesen, als haar Edele Groot Achtbare op de aanstaande Kermis sullen gelieven te permitteren; te speelen.

 

. Polieukte, Armenisch martelaar
. De drie koninglijke deelen van Joseph.
. Genoveva, of de herstelde onnoselheid.
De ingebeelde zieke.
. De dood van Egmond en Hoorn.
. Don Quichod op de bruijloft van Camocho.
. Aran en Titus, of wraak en weerwraak.
. Het Spaanse heijdinnetie.
Karel de Stoute, grave van Holland & Zeeland.
Het veranderlijk geval, of stantvastige liefde.
Den groten Mitridates.
. Docter Faustus.
. Don Jan, of de maeltijdt van Don Pedroos geest.
. Het wedersijts huwelyks bedrog.
Don Rodrigo de Cid, of eersugtige Chimeene.
. De malle wedding, of gierige Gerard.

4. Loketkast 2.28.8 fol. 92 en 93 (in marge 1734)

Wy ondergeschreeven verklaaren met dese onse Eygen Handteekening by Nimand verbonden of geaccordeert te zyn als in de Compagnie Van Jan Hendrik Jordaan om te Haarlem, zoo de permissie geoptineert werd te speelen.

 

Jan Hendrick Jordaan en huysvrouw
Jan Wigman ... & huysvrouw
Paulis Held
Maria Klynman
Hendk. Chalon
Carel de Lille en huysvrouw
Arend Fokke
Isaak Duim met vrouw en dochter
Riewert Schmidt
de Bruijn met 2 soone
M.V. Hattum en huijz vrouw,
N. de Langen

 

Vorders Musikanten, oppassers, en bedienden alle behoorende aen de Amsterdamse Schouburg

Verblyve met respect Eed. Grootagtbare Heeren UEdDW Dinaer

Jan Hendrick Jordaan

 

Notitie van Treurspellen

 

De doodelijke minnenijd
Orondatis en Statira
Rodogune: prinsesse der Parte
Herodes en Mariamne
De dood van prins Willem de Eerste
De dood van Joan en Garsias
De spiegel van edelmoedige vriendschap
De drie delen van Jozeph
Atreus en Tijersses
De deugdsame hovelingh
Genoveva, of herstelde onnozelhijd
Rhadamistus en Zenobia
Aran en Titus, of wraak en weerwraak
Karel de Stoute
De tiranij van ygenbaat
De beklagelijke dwang
Cato. of ondergang der Roomse vrijhijd
De mode. Sinnespel
Arzases. of eedelmoedig verraad
De dood van de grave van Egmond en Hoorn
Joan Galliasso
Sigusmindus. Prins van Polen
Philoneus en Thirene
Sesostis
Scilla
de Cid
Cinna of goedertirenhijd van Augustus
Aarnout en Adolf van Egmond
Achillis
Heraklius
Eneas en Turnus
Astrate koning van Tierus
Karel. Erfprins van Spanje
Het veranderlyk geval

 

Blyspeellen in vyf bedrijven

De verstrooijde van gedagte
De haagse Schapin
t'Verwaande bloedverwantschap
Sipier van sig selven
De deugdsame hovelingh
Biron
De min int' laserishuys
Oratijn en Maskariljas
Don Quizot op de bruijloft van Camacho
De malle wedding of gierige Geerard
De verwaande Hollandse Fransman
De gestrafte vrygeest
Don Louis de Vargas. Of edelmoedige wraak
Hopman Ulrigh
De Amerikaan - nooijt voor deze alhier vertoont -

Blyspellen van drie bedrijven

 

De wiskonstenaars. Oft gevlugte juffertje
Krispijn medicijn
Jan klaazen of gewaande dienstmaagt
Lubbert Lubbertse of geadelde boer
t'Beslikte Zwaantje. Of de Puijtervenze regtbank
De schrandere tonneelspeelder
De bedrooge woekeraar
Warnar met de pot
Krelis Louwe. Op het poëetemaal van Alexander de Grooten

 

Klugt Spellen

t'Huwelyk van niet
De verwarde jalouzij
De betoverde kelk
De vrijer kammenier en de knegt minnemoer
De ligt mis
Pekelharingh in de kist
Duijfie en Snaphaan
t' Verliefde Bregje
De vrouw bewaarder bedrogen
De vermiste Molenaar
De kwade griet
De vrijer in de kist
De dwarsdrijfster
Het coffyhuijs
Het huwelijk door weddingschap
t' Bedurve huijshoude
Piramus & Tisbe
De berooijde student
De gewaande krygsman
De belaggelijke jonker
Broershart
Kloris en Roosje
De huwelijken staat
De vermakelijke rouw
Wagt me voor dat laantje
Likkepot
De belaggelijke hoofsche juffers
De wanhebbelijke liefde
De verloren schildwagt
Pefroen met het schaapshooft
De Vrystermark
De geschaakte bruijd. Of verliefde rijsigers
Alles met sangh en dans

5. Loketkast 2.28.8 fol 76 (in marge 1734); deze lijst is toegevoegd aan een rekest van Jan Hendrik Jordaan om te mogen optreden.

Lyste van de Acteurs en Actrices vande Amsterdamse Schouwburg

Jacobus Verkuyl
Gerrit de Ridder
Bartholomeus Duym
Gerrit Brinkman
- Arent Fokken
- Maurits van Hattum
- Maria van Hattum
- Isaac Duym
Karel de Lille
- Anna de Lille
Catharina Lebe'
Frederik Duym
Adam Duym
Aletta de Bruyn
Ruard Smit
Louis Chalon
- Adriana Chalon

Barbara Sierman

Summary
Amsterdam players at the Haarlem fair

Several groups of actors from playhouses in Amsterdam, Leiden and the Hague frequented the fairs during the summer. The players of the Amsterdam Schouwburg acted several years at the fair of Haarlem. Before they got permission to perform, they were, however, obliged to show the burgomasters a list of plays they intended to perform. The burgomasters then made their selection of plays to be performed at the fair. Several of these lists are kept in the Municipal Archives in Haarlem. As far as they concern the period 1730-1740 they are published here.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen