Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1985

[p. 173]

S.A. Tissot en de strijd tegen het onanisme: mythe of realiteit?

Sinds het werk van Van Ussel^1* krijgt de Geneefse arts Simon-André Tissot (1728-1797) vaak de rol toebedeeld van de vlaggedrager van de burgerlijke seksuele moraal. Met de tientallen edities van zijn beroemd boek over het Onanisme zou hij het begrip van de masturbatie vooreerst gecreëerd hebben, in die zin dat hij er een aparte zaak van gemaakt zou hebben, die op zichzelf geobserveerd werd, en hij zou vervolgens de drijfkracht geweest zijn achter de anti-masturbatorische campagne die tekenend zou zijn voor de burgerlijke seksuele ethiek.

Het werk van Van Ussel is ongetwijfeld baanbrekend geweest. Anderzijds stoot je er toch voortdurend op onnauwkeurigheden en zelfs op krasse onjuistheden, b.v. wanneer hij zegt dat er in de moraaltheologie ‘tot in de 16de-17de eeuw een samenhangende leer omtrent het seksuele ontbreekt’² en dat Thomas van Aquino geen woord rept over de masturbatie.³ Het is niet omdat bepaalde perioden uit de geschiedenis van de moraaltheologie vanuit ons standpunt niet tot enthousiasme nopen dat ze niet bestaan hebben, en de irritatie die ze kunnen verwekken maakt ze niet minder interessant.

De laatste jaren hoort men daarbij steeds meer kritische geluiden over al te simpele opvattingen betreffende de veronderstelde repressieve burgerlijke seksuele moraal. E. Shorter heeft het roer radikaal omgegooid, en gesteld dat het sentiment de laatste eeuwen steeds belangrijker is geworden, en wij steeds meer in het geërotiseerde klimaat van de ‘relatie’ zijn gaan leven. M. Foucault heeft de interpretatiecategorie ‘repressie’ en meer bepaald de band, die met socio-economische verhoudingen gelegd wordt, verworpen. Voor hem is de repressie een laattijdig 19de-eeuws verschijnsel, en daarbij slechts een oppervlaktefenomeen, dat een fundamenteler proces verhult: de Westerse mens

1 J. van Ussel, Geschiedenis van het seksuele probleem, Meppel, Boom, 1968.

* Noten zie p. 189

2 p. 208.

3 p. 209.

[p. 174]

heeft zich steeds meer laten dwingen om zijn meest intieme seksuele roerselen aan anderen te bekennen. Beïnvloed door Foucault, maar voor een deel tegen hem ingaand, hebben J.-P. Aron en R. Kempf de term repressie opnieuw opgenomen, maar het zwaartepunt van het proces later geplaatst dan Van Ussel: met de Juli-monarchie zou de burgerij haar identiteit ideologisch gegrondvest hebben in een nieuwe, geseculariseerde seksuele moraal. J.-L. Flandrin ziet in de repressie dan weer een veel breder proces, dat zich over eeuwen uitstrekt, en vooral vanuit de kerkelijke pastoraal na de Reformatie en Trente moet begrepen worden. P. Gay heeft het complexe van de burgerlijke beleving met veel anekdotisch materiaal willen illustreren, en het aparte parfum van de erotiek uit vorige eeuw willen oproepen; hij wil de mythe doorprikken van de Victoriaanse vrouw als ‘bekwame huishoudster, bezorgde moeder en erotische katastrofe’. Julia Kristeva en M.Foucault (in zijn laatste werken) hebben tenslotte het eigene van het Westerse seksuele verlangen in verband willen brengen met het geheel van onzeGrieks-Joods-Christelijke beschavingsgeschiedenis.⁴ De problematiek is dus erg actueel, al dreigt zij opnieuw onoverzichtelijk te worden. Daarom vond ik het aanbod om hier over Tissot te komen spreken een prettige kans om een aantal zaken na te gaan.

Bij het voorbereidend werk stootte ik op het pas verschenen werk van Th. Tarczylo,⁵ dat precies i.v.m. de geschiedenis van de masturbatie het werk van Van Ussel in de grond boort. De bekoring kwam natuurlijk direct op om als scheidsrechter het werk nog eens over te doen. Het bleek echter snel dat er zich achter het simpele onanisme verre horizonten van niet-geëxploreerd terrein uitstrekken, die onmogelijk op korte termijn verkend kunnen worden. Overigens ben ik geen beroepshistoricus, en mijn actuele cultuurfilosofische interesses zijn vooral met de 19de eeuw verbonden. Het leek mij boeiender om na te gaan welke vooronderstellingen er met de historische belangstelling voor de bestrijding van de masturbatie verbonden zijn. M.a.w.: Welk licht verwacht men wanneer men te weten is gekomen of en hoe onze voorouders masturbeerden, en welk interpretatiekader wordt er bij het onderzoek gehanteerd? Dit is dan ook het eerste punt waar ik het over zal hebben. Vervolgens zou ik enkele twijfels willen uitdrukken die de realiteit van deze masturbatiestrijd betreffen, en die mij ook nog na het werk van Tarczylo niet opgelost leken. Tenslotte wil ik vanuit een klein onderzoek in de psychiatrische handboeken uit het beginvan de 19de eeuw nieuwe elementen ter reflexie aanbrengen.

4 E. Shorter, The Making of the Modern Family, New York, Basic Books, 1975. M. Foucault, Histoire de la sexualité, Vol. 1: La volonté de savoir, Parijs, Gallimard, 1976. J.-P. Aron en R. Kempf, Le pénis et la démoralisation de l'Occident, Parijs, Bernard Grasset, 1978. J.-L. Flandrin, Le sexe et l'Occident, Evolution des attitudes et des comportements, Parijs, Seuil, 1981 (voor ons onderwerp vooral het deel over Répression et changement dans la vie sexuelle des jeunes, p. 279-299). P. Gay, The Bourgeois Experience. Victoria to Freud. Vol. 1: Education of Senses, Oxford University Press, 1984 (Het citaat komt van p. 37. In het boek vindt men een uitvoerige, gecommentarieerde bibliografie). Julia Kristeva, Histoires d'amour, Parijs, Denoël, 1983. M. Foucault, Le combat de la chasteté, in: Ph. Aries & A. Bejin, Sexualités occidentales, Parijs, Seuil, 1982, p. 26-40. Histoire de la sexualité, vol. 2: L'usage des plaisirs, Parijs, Gallimard, 1984 en vol. 3: Le souci de soi, Parijs, Gallimard, 1984.

5 Th. Tarczylo, Sexe et liberté au siècle des lumières, Parijs, Presses de la Renaissance, 1983.

[p. 175]

Van Ussel

In het werk van Van Ussel neemt het thema masturbatie een ruime plaats in. In het hoofdstuk over het seksuele gedrag van de jongeren in de 18de eeuw gaan 6 p. over contacten tussen volwassenen en kinderen, 4 p. over seksuele spelletjes, 33 p. over premaritale coïtus en 51 p. over masturbatie. De auteur wordt vooral getroffen door het feit dat de campagne tegen masturbatie vrij plots in de 18de eeuw start, om steeds heviger en sadistischer te worden tot zij in de helft van de 20ste eeuw uitsterft; dat die campagne niet in religieuze, maar in medische kringen ontstaat, waarna ze door pedagogen wordt overgenomen, en pas na drie kwart eeuw in het religieuze morele discours terecht komt.⁶

De these van Van Ussel is dat deze repressieve seksuele moraal het gevolg is van de nieuwe socio-economische verhoudingen die de industriële omwenteling teweegbracht. Het produktie-ideaal van de burgerlijke maatschappij vereiste rationaliteit en zelfcontrole bij iedere burger, en de nieuwe seksuele moraal is een goede illustratie van de overgang van Fremdzwang naar Selbstzwang die hiermee gepaard gaat.⁷ Van Ussel brengt wel nuances aan, want hij wil de seksuele moraal niet rechtstreeks uit het nieuw produktie-ideaal afleiden. ‘De geleidelijke verpreutsing, waarvan het Victoriaanse taboe een onderdeel is, werd niet bewust nagestreefd, althans niet in de vormen waarin zij tot uiting kwam. Zij is niet een fenomeen van een causale, maar wel van een conjunctieve, residuele orde... De verpreutsing breidde zich uit zoals het traditionele wegennet: beide ontstonden uit bepaalde soorten relaties tussen mensen, beide zijn irrationeel en zelfs dysfunctioneel in sommige van hun aspecten’.⁸ Met dit beeld moeten wij het stellen: Van Ussel geeft eigenlijk geen verklaring waarom de produktieve burger aan de seksualiteit zo'n belang hecht. Je zou hier de noodzaak van een voldoende grote nataliteit kunnen inroepen. De emancipatiebewegingen, die zich op het boek van Van Ussel beroepen, zullen de relatie directer zien: de burger aanvaardt alleen maar produktiviteit, ook binnen de seksuele daad zelf, en wat is er minder produktief dan de verspillende masturbatie? De eerste zinnen van het werk van Tissot lijken deze these overigens te ondersteunen: ‘Onze lichamen ondergaan voortdurend verlies en indien wij deze verliezen niet zouden kunnen aanvullen, zouden wij snel in een dodelijke zwakheid vervallen’. En zo komen wij bij het populaire cliché dat de repressieve seksuele moraal een rechtstreeks gevolg is van het burgerlijk kapitalisme.

6 J. van Ussel, o.c., p. 207.

7 p. 66-82.

8 p. 82.

[p. 176]

Tarczylo

Deze ideologische interpretatie zit Tarczylo erg dwars, en ze leidt hem tot vlammende uitspraken als hij het heeft over het werk van Van Ussel. Hij verwijt twee zaken: Vooreerst heeft hij scherpe kritiek op de wijze waarop Van Ussel zijn materiaal verzameld heeft: ‘Het feit dat er zo weinig studies bestaan over de anti-masturbatorische literatuur dwingt mij wel, spijts mijn weerzin, om de stellingen van deze auteur te bediscussiëren. Het woord ‘weerzin’ is in dit verband niet te sterk, want het gaat om een werk dat krioelt van onjuiste feiten, van overgeïnterpreteerde, vertekende en zelfs uitgevonden citaten, die de niet gespecialiseerde lezer niet kan controleren, vermits de referenties ontbreken...’.⁹ Om zijn kritiek op Van Ussel te staven geeft hij overigens in aanhang een bibliografie van de werken uit de 18de eeuw die over de masturbatie handelen, alsook de gedetailleerde lijst van de uitgaven van l'Onanisme van Tissot en van de Onania van Bekker, die doorgaans als Tissots inspirator wordt aangezien. Een tweede kritiek gaat dan over het interpretatiekader dat de strijd tegen de masturbatie vanuit de socio-economische verhoudingen wil begrijpen. Op dit punt poogt hij aan te tonen dat het conflict tussen de moraaltheologie en de burgerlijke rationaliteitsethiek dé decisieve factor bij uitstek is om de strijd tegen de masturbatie te begrijpen, en dit poogt hij te staven met een analyse van het nieuwe huwelijksideaal dat in medische kringen gegroeid was.

Net zoals Foucault het vòòr hem had gedaan, weliswaar vanuit een ander perspectief, affirmeert Tarczylo dus opnieuw dat de burgerlijke seksuele moraal niet met de categorie repressie, en evenmin vanuit de socio-economische verhoudingen verklaard kan worden. Als de burger een eigen seksuele moraal heeft opgebouwd, dan was dit wel degelijk in reactie tegen de kerk.¹⁰

Wat zijn nu de centrale uitspraken van Tissot die tot deze divergerende interpretaties aanleiding kunnen geven? Er is vooral Tissots uitspraak dat de masturbatie zo gevaarlijk is omdat het sperma een kostbaar vocht is, dat heel veel van het organisme vergt voor zijn bereiding; het mag dus niet verspild worden. Op het eerste gezicht sta je inderdaad voor een economische redenering: het is omwille van de verspilling dat de masturbatie zo'n erg kwaad is.

Dat dit een eerste indruk kan zijn, wordt door Tarczylo grif toegegeven. Hij citeert overigens uitvoerig teksten van Tissot die in deze richting gaan. Tissot stelt met een beroep op de traditie de kostbaarheid van het sperma in het licht. Hij verwijst naar alle theorieën die sinds de Oudheid terzake opgesteld zijn, en hij besluit dan dat zij spijts hun divergenties toch tot eenzelfde algemene conclusie leiden: ‘in één woord: uit al deze getuigenissen, en uit een massa andere die niet hoe-

9 Th. Tarczylo, o.c., p. 267; zie ook p. 152-157.

10 Het valt buiten het bestek van dit referaat om de relatie geneeskunde-theologie en Tarczylo's secularisatie-hypothese uit te diepen. Wij plannen terzake een artikel over de algemene problematiek van de ‘burgerlijke’ versus ‘kerkelijke’ interpretatie van de seksuele moraal voor Tijdschrift voor Theologie.

[p. 177]

ven aangehaald te worden, blijkt voldoende dat het om een uiterst belangrijk vocht gaat, dat men de ‘essentiële olie’ van de dierlijke vochten kan noemen, of, om meer precies te zijn, de ‘spiritus rector’, die bij verspilling de andere vochten verzwakt, en in zekere zin vervluchtigd achterlaat’.¹¹ Elders zegt hij dat het sperma uit het bloed geconcentreerd wordt, zodat ‘het verlies van één ons sperma meer verzwakt dan het verlies van veertig ons bloed’.¹² De ejaculatie brengt dus een groot verlies mee, en eist krachtige compensaties. De vraag die hierbij direct opkomt, en die Tissot overigens zelf stelt, is deze: ‘Moetje dan niet gewoon stellen dat de gevaren van de masturbatie samenvallen met die van overdreven seksueel verkeer?’. Het antwoord van Tissot, dat ook door Tarczylo in de verf gezet wordt, is dit: bij de coïtus gebeurt er een uitwisseling tussen de twee lichamen, meer bepaald van de adem en van de transpiratie, en dit zijn eveneens essentiële vochten. Het verlies van krachten is hier toch minder groot dan bij de solitaire masturbatie, waarbij alle vochten verloren gaan.¹³

Heeft de populaire vertaling van het werk van Van Ussel dan toch gelijk? Zowel het verlies dat zoveel moeite vraagt om aangevuld te worden, als de compenserende uitwisseling van adem en zweet, worden hier dus toch als bijna economische transacties opgevat. Doch dit beeld is volgens Tarczylo erg bedriegelijk, en het bewijst niet dat er een economische ideologie is die ook de seksualiteit intrinsiek als een produktieproces opvat. Wie dit beeld in de context van het nieuwe huwelijksideaal plaatst, ziet direct dat het om iets anders gaat, nl. om rationaliteit. Uit die rationaliteit volgt dan wel een produktiviteits-ideaal, maar slechts als afgeleide. De burger vereert zeker niet de produktiviteit om de produktiviteit. Zijn rationaliteit heeft op de eerste plaats te maken met een bepaalde gemeenschapszin, en in dit kader is de masturbatie het symbool bij uitstek van de negatie van de relationele zin van de seksualiteit. De seksuele moraal van de Verlichting vindt de homoseksualiteit dan ook veel minder erg dan de masturbatie, vermits de wederkerigheid als waarde daar nog wordt overgehouden. De masturbateur wordt daarentegen bij die asociale personages geplaatst als de celibataire priester, de monnik en de eunuch.¹⁴ Tot zover dus de interpretatie van Tarczylo. Wat nu de effectiviteit van de anti-masturbatiestrijd betreft, daar onderschrijft hij voor groot deel wat Van Ussel had gesteld, zij het met enige nuances:

1	Hij stelt dat Tissot inderdaad de auteur is die het begrip heeft gecreëerd, en dat hij terecht als vlaggedrager van de anti-masturbatiestrijd beschouwd mag worden.^15
2	Het centrale argument waarmee Tissot schermt is inderdaad dit dat de masturbatie een verspilling van kostbare krachten is, ook al mag

11 Th. Tarczylo, o.c., p. 116. S.-A. Tissot, L'Onanisme, Lausanne, 4de ed., 1771, p. 73. Wij zullen in het vervolg naar deze uitgave verwijzen, die toevallig in ons bezit is. De verschillende uitgaven van Tissots werk verschillen niet van mekaar, tenzij dat er aan de laatste editie enkele bladzijden zijn toegevoegd betreffende de therapie (met name een uitbreiding van het versterkend voedingsregime). Weliswaar kan de lezer hiermee nog niet direct de aangehaalde passage in een andere editie terugvinden - hiervoor excuses -, maar het is onbegonnen werk de paginering voor de tientallen edities na te gaan.

12 Th. Tarczylo, o.c., p. 115. S.-A. Tissot, o.c., p. 2-3.

13 Th. Tarczylo, o.c., p. 118-119. S.A. Tissot, o.c., p. 113-116.

14 Th. Tarczylo, o.c., p. 184-198.

15 Ibid., p. 127.

[p. 178]

	men hieruit niet direct besluiten dat seksualiteit voor de burger per-se produktief moet zijn.
3	Is deze strijd succesvol geworden? Wat de literaire produktie betreft, ja, maar wat de reële efficiëntie betreft, aanvankelijk niet.^16 De wijze waarop de artsen optraden was overigens niet culpabiliserend of beschuldigend. De onanisten zijn slachtoffers van een ziekte, die moeten geholpen worden. De remedies die voorgesteld worden liggen in de lijn van een versterkend voedingsregime.
4	Het is pas in de 19de eeuw dat de strijd inderdaad het lichaam raakt en een sadistisch-beschuldigende wending zal nemen. In tegenstelling tot de vorige eeuw zal de godsdienst nu wél een leidende plaats in de bestrijding innemen. De tientallen heruitgaven van Tissot in de 19de eeuw zijn er niet voor niets: bij elke golf van Restauratie behaalt Tissot een nieuwe posthume overwinning.

16 Ibid., p. 138.

Toch nog vragen

De indrukwekkende appendices, waaronder de volledige lijst van de uitgaven van Tissots werk, lijken op het eerste gezicht een stevige grond voor Tarczylo's zelfverzekerdheid in zijn kritiek op Van Ussel. Wat was dan ook onze verrassing toen wij twee van de vijf uitgaven van Tissots Onanisme, die wij konden gebruiken, niet in de lijst terugvonden,¹⁷ en van een ander exemplaar was de uitgever een andere dan de door Tarczylo vermelde.¹⁸ De bronnen die hij bij zijn presentatie van de toenmalige moraaltheologie aanhaalt lijken op het eerste gezicht eveneens nogal dunnetjes.¹⁹ Daarbij verwijst Tarczylo voortdurend naar het boek van Venette als exponent van de geneeskundige opvattingen van de Verlichting, terwijl er op dit symposium al herhaaldelijk op gewezen werd dat dit boek in de 18de eeuw weliswaar nog ruim verspreid was, maar eigenlijk een voorbijgestreefde medische stand van zaken weerspiegelde.

Maar laat ons naar de interpretatie van Tissot door Tarczylo terugkeren. Bij nadenken leek het ons toch ook vreemd dat Tissot in de wederzijdse uitwisseling van adem en zweet het decisieve argument zou zien om de excessieve coïtus minder gevaarlijk dan de masturbatie te beoordelen. Tarczylo denkt dat Tissot zich op fysiologische opvattingen steunt, en hij bekritiseert zijn gebrek aan inzicht en logica terzake: want voor een verlichte geest ‘is de fysiologische argumentatie van Tissot echt niets’.²⁰ Het is echter de vraag of Tissot aan deze fysiologische argumentatie echt belang hechtte. De 18de eeuw is precies de eeuw waar de vochtenleer door de geneeskunde wordt verlaten, en, na een kort maar hevig debat over de bloedsomloop in het begin van de eeuw, alle aandacht zich op het pas ontdekte zenuwstelsel gaat richten. Als

17 Namelijk een 11de uitgave bij Grasset te Laussane in 1797, en een ‘nieuwe uitgave’ (die de toevoegingen van deze 11de uitgave nog niet bevat) te Parijs bij Bossange in 1800 (an VIII).

18 De 3de uitgave uit 1769 was te Lausanne bij Bassompière verschenen.

19 Zijn voornaamste bron is Féline, Catéchisme des gens mariés, Rouen, 1880, waarbij je toch vragen moet stellen over de representativiteit, vooral als Tarczylo zelf stelt: ‘Le P. Féline etait confesseur; son ouvrage fut édité pour la première fois à Caen, en 1782. Condamné non en raison d'une orthodoxie peu sure, mais pour sa trop grande franchise (voir ci-dessous), ce texte demeure un excellent resumé doctrinal’ (p. 238). Meer verhelderingen hebben wij verder echter niet gevonden. Verder heeft Tarczylo wellicht met de natte vinger A. De Liguori doorbladerd, en baseert hij zich op Noonan, Contraception (Harvard University Press, 1966), dat een goed werk is, maar expliciet in het vooruitzicht van de pauselijke uitspraak over anticonceptie (die Humanae Vitae zou worden) opgesteld werd, en alleen dit thema pretendeert te behandelen. Tarczylo lijkt het werk daarbij nogal wat snel gelezen te hebben. In ieder geval beroept hij er zich ten onrechte op voor affirmaties die alle grond missen, b.v. wanneer hij op p. 239 zegt dat anticonceptie traditioneel met moord werd gelijkgesteld. Dit is een vereenvoudigende lectuur van p. 465 (van de Franse vertaling: Parijs, Cerf, 1960), die geen rekening houdt met wat op p. 302 stond. Bij deze gelegenheid willen wij in het bijzonder D. Ory bedanken, die in zijn licentiaatsverhandeling het Thomistisch denken tegen de evolutie van de kennis inzake voortplanting en embryologie plaatste.

20 Th. Tarczylo, o.c., p. 118-119.

[p. 179]

Tissot in deze periode met het argument van de uitwisseling van adem en transpiratie uitgepakt zou hebben, is het hoogst onwaarschijnlijk dat ‘Tissot werd aangezien als dé autoriteit op het gebied van de masturbatie, in zulke mate dat weinigen het waagden zijn beweringen in twijfel te trekken’,²¹ zoals Van Ussel het stelt, en waarin hij door Tarczylo wordt bijgetreden.

Het volstaat echter om naar de tekst van l'Onanisme te grijpen om te zien dat Tissot de zaak niet zo simpel stelt. Zijn argumentatie omtrent het zware verlies, dat de masturbatie aan het lichaam berokkent, is toch wat complexer dan in de voorstelling van Tarczylo. Het gaat niet enkel om de inspanning die het vergt om sperma te produceren. Het gaat vooral om de nieuwe gezuiverde stoffen, die uit het sperma worden afgescheiden en terug in het bloed worden gebracht, en als stimulans voor de vitaliteit van het volledige organisme belangrijk zijn.²² Deze ideeën, die reeds de latere hormonale theorieën doen vermoeden, brengen Tissot overigens tot de discussie of de castratie niet tot een even dramatische verval moet brengen als de masturbatie. Het gaat dus niet enkel om de verspilling van een te produceren stof. Wat dan het argument betreft dat door Tarczylo in de verf wordt gezet: de fameuze uitwisseling, die bij de coïtus wél, en bij de masturbatie niet zou gebeuren, is slechts de 6de van de 8 redenen, die aangehaald worden, en ze wordt overigens met de zin ingeleid: ‘Andere observaties brengen ons tot een zesde reden, die misschien erg zwak zal lijken, maar die de verlichte artsen toch niet helemaal als zinloos zullen verwerpen’.²³

De andere redenen zijn overigens minstens even interessant. Zij betreffen nl. de niet-lichamelijke gevolgen van de masturbatie. Zij gaan over de emoties en het fantasieleven, die zozeer door de masturbatie kunnen bepaald worden dat de geest erdoor geobsedeerd wordt: de emoties zegevieren over de rationele functies (1ste en 2de reden), de masturbatie leidt tot dierlijke lust en niet tot de spirituele vreugde van de coïtus (7de reden), en de wroeging tast het zelfgevoel van de betrokkene aan (8ste reden). Daarbij is het natuurlijk zo dat de gelegenheid tot masturbatie zich frequenter voordoet dan die tot de gewone coïtus, en dat het excès zich dan ook sneller installeert (3de reden). Ze leidt daarbij ook vaak tot de gewoonte van een erectie zonder ejaculatie, wat het erectieproces zelf op de duur aantast (4de reden). Wat men er vanuit hedendaags standpunt ook van mag denken, al deze redenen spelen toch op andere elementen in dan op het thema van het verlies, en in de tekst nemen zij veel meer plaats in dan de uitwisseling van transpiratie en adem (6de reden) en het even bizarre idee dat de masturbatie veel meer energie vergt dan een gewone coïtus omdat zij meestal rechtstaande gebeurt (5de reden).

21 J. van Ussel, o.c., p. 219.

22 S.-A. Tissot, o.c., p. 75-76.

23 Ibid., p. 113-114.

[p. 180]

Het is overigens de vraag of de somatische argumentatie wel zo belangrijk is voor Tissot zelf. Het valt op hoe hij weigert zich uit te spreken op cruciale punten, die de destijds actuele medische discussies raken. Dit geldt voor de vraag wat het sperma eigenlijk is: in een tijd dat ovisten en animalculisten hevig strijden, vergenoegt hij zich om naar Hippocrates, Aristoteles, Plato en Epicurus te verwijzen om dan te besluiten dat wij de precieze natuur van het sperma nog steeds niet kennen, en dat dat er slechts ‘ingenieuze en waarschijnlijke vermoedens’ over zijn.²⁴ Ook over de vraag op welke wijze het sperma stoffen afscheidt die opnieuw in de bloedbanen worden gestuurd zegt hij: ‘Wij staan wellicht nog niet op het punt om dit probleem echt op te lossen’.²⁵ Tissot houdt zich op de vlakte, en hij zal deze teksten in de opeenvolgende edities niet herwerken. Het is net alsof het niet daarover gaat... Het zal in ieder geval niet omwille van de fysiologische argumentatie zijn dat Tissots boek kans maakte om tot in de late 19de eeuw als ernstig medisch advies herdrukt te worden.

Met dit alles staan wij voor heel veel twijfels, en misschien is dit het ogenblik om de hypothese te schetsen die ons bij het onderzoek stilaan voor ogen kwam, ook al moet er nog heel wat verder onderzocht worden.

1

De figuur van Tissot is synoniem geworden met de bestrijder van het onanisme, en de biografische gegevens die zowel Van Ussel als Tarczylo schijnbaar uit dezelfde encyclopedische bronnen halen, worden in dit licht geplaatst. Het lijkt dan plots alsof Tissot omwille van zijn boekje over het onanisme geëerd werd als weldoener der mensheid, dat hij, alhoewel protestant, toch door Pius VI in privéaudiëntie ontvangen werd, etc....^26 In feite was Tissot een gereputeerde arts geworden omdat hij bij een moordende epidemie tegen het advies van collega's in op succesvolle wijze de inoculatie (de voorloper van onze vaccinatie) had weten in te voeren. Verder is hij de auteur van een zesdelig werk over de zenuwziekten waarvan het deel over de epilepsie hoog geschat werd. Hij lijkt dus goed op de hoogte geweest te zijn van de opkomende neurologische benadering, en hij was bij het grote publiek vooral bekend om zijn Avis au peuple sur sa santé en zijn De la santé des gens de lettres, een van die gidsjes voor de gezonde levenswijze van de intellectueel die toen zozeer in trek waren. Het lijkt dus niet te gaan om iemand die in zijn anti-masturbatorische campagne succes heeft geoogst en daarom beroemd is geworden, maar om een arts, die om andere redenen beroemd was en die ook een boekje over de masturbatie heeft geschreven. Eigenlijk zou er nog een hele studie moeten gemaakt worden die l'Onanisme in het kader van het gehele werk van Tissot zou terugplaatsen.

2

Een tweede vraag betreft dan het succes van de campagne tegen de

24 Ibid., p. 72.

25 Ibid., p. 79.

26 J. van Ussel, o.c., p. 219; Th. Tarczylo, o.c., p. 295. Geen van beide auteurs geeft zijn bronnen aan, maar dit lijkt ook het werk te zijn, waar ook wij direct naar grepen, maar waar het levensverhaal toch wat anders kan gelezen worden: F. Didot, Nouvelle Biographie Générale, Parijs, 1867, vol. 45, k. 428-430.

[p. 181]

masturbatie en het gebruik van het werk van Tissot hierbij. Terwijl Van Ussel stelt dat de bestrijding sinds Tissot zich op een continue wijze steeds verder heeft uitgebreid, stelt Tarczylo dat ‘de wreedheid met de terugkeer van de godsdienst begon’: de strijd brak pas onder het Napoleontisch bewind uit en het succes liep parallel met de opeenvolgende Restauratiebewegingen van de 19de eeuw.^27 Veel argumenten geeft Tarczylo bij dit alles niet. Zijn stelling vertoont wel gelijkenis met deze van R. Kampf en J.P. Aron, die het zwaartepunt van de repressieve ethiek met de Juli-monarchie verbinden, en met deze van Foucault die de fase van de seksuele repressie situeert als een laattijdige modulatie van de burgerlijke moraal. Deze vraag is erg belangrijk voor wie uit het historisch onderzoek tot een besluit wil komen over de determinanten van het seksuele gedrag, of gewoon voor wie uit het verleden lessen voor het heden wil trekken. Het is duidelijk dat de hypothese van Van Ussel gebaat is met een continu verloop van de strijd tegen de masturbatie, omdat hij anders parallelle discontinuïteiten van de economische verhoudingen zou moeten aanduiden.

3

Een derde vraag betreft de veronderstelde invloedrijke positie van de geneeskunde, die met het vaderschap van Tissot inzake de strijd tegen de masturbatie verbonden is. Stellen dat Tissot een vertegenwoordiger is van de medische wereld, en dat deze de aanzet heeft gegeven tot de campagne tegen de masturbatie, is een erg algemene en meerzinnige uitspraak. Zij projecteert ten onrechte onze voorstelling van de geneeskunde naar het verleden toe, alsof de geneeskunde toen reeds een samenhangend geheel was zoals wij dit nu kennen, en dat het medisch corps een sociaal belangrijke plaats innam. Dit was toen nog lang niet het geval.

De geneeskunde is in de 18e eeuw een vat vol tegenstrijdigheden. Het charlatanisme viert er hoogtij, terwijl de verlichte denkers hun vernieuwingspogingen slechts beetje bij beetje weten door te drukken tegen de meest hardnekkige weerstand van de verstarde medische faculteiten, die oude privileges met verbetenheid verdedigen, maar de vernieuwende aanpak van figuren als Vesalius al lang vergeten zijn. De arts heeft een allesbehalve gewaardeerde maatschappelijke positie: Molières blijspelen voeren dit ten overvloede ten tonele. De geneeskunde van de 19de eeuw zal zich dan ook in radikale discontinuïteit met die van de vorige eeuw opstellen. De Franse Revolutie zal zelfs alle medische diploma's nietig verklaren, alle medische faculteiten sluiten en de nieuwe ‘Ecoles de Médecine’ oprichten. Pas in de loop van de 19de eeuw ontstaat er moeizaam zoiets als dé geneeskunde, als samenhangend en georganiseerd geheel van praktijk en theorie. Op het ogenblik dat Tissot schrijft zijn wij nog lang niet zover.²⁸ Je kan dus vanuit de verschillende

27 J. van Ussel, o.c., p. 221; Th. Tarczylo, o.c., p. 230-233.

28 R. Schepers, De opkomst van het Belgisch medisch beroep, In: P. Vandermeersch (ed.), Psychiatrie, godsdienst en gezag. De geschiedenis van de psychiatrie in België als paradigma, Leuven, Acco, 1984, p. 137-151. P. Vandermeersch, Foucault en de geschiedschrijving van de psychiatrie, in: Ibid., p. 41-64, meer bepaald p. 37-39.

[p. 182]

herdrukken van het werk van Tissot niet besluiten dat zij een bewijs zijn van de aandacht van dé geneeskunde voor de masturbatie. Tissot kan best invloedrijk geweest zijn in bepaalde kringen, maar niet in wat later als authentische medische traditie zal erkend worden.

De volgende hypothese moet gemaakt worden: Tissots Onanisme wordt in een alternatief circuit steeds opnieuw herdrukt, tot het rond 1830-40 door de nieuwe medische wereld herontdekt wordt. Op dit ogenblik is de biologische argumentatie, die men in zijn werk vindt, helemaal voorbijgestreefd, maar dit stoort niet meer: men weet dat de geneeskunde nu al veel verder staat, en men beseft niet dat deze argumentatie destijds evenmin klopte. Wat er over blijft zijn de afschrikkende verhalen, en de nadruk op het gevaar van de ‘passie’, en dat maakt Tissot nu actueel. Retrospectief wordt hij tot de vooruitziende vader van de strijd tegen de masturbatie gepromoveerd.

Onze lectuur van de psychiatrische handboeken lijkt deze hypothese te bevestigen, en zij gaf daarbij indicaties waarom het boek van Tissot opnieuw gebruikt kon worden: alhoewel de fysiologische theorieën achterhaald waren, pasten de verhaaltjes over het droevige lot van zoveel masturbanten en de stelling dat de passie de mens niet mag overheersen zeer goed in de ‘médecine des passions’, de gezondheidsleer die de 19e-eeuwse geneeskunde tekende. Als dit waar is opent dit tevens een nieuwe interpretatiemogelijkheid van de burgerlijke seksuele ethiek.

Pinel

Waarom de psychiatrie een echte testcase is voor de ethiek van de 19e eeuw, hebben wij elders al voldoende uiteengezet.²⁹ Het mag volstaan aan het feit te herinneren dat de tak van de geneeskunde, die wij retrospectief ‘psychiatrie’ noemen, aanvankelijk ‘médecine philosophique’ heette en een veel kleiner terrein innam dan nu; dat zij de lichamelijke oorzaken van de krankzinnigheid helemaal niet op de eerste plaats stelde - dit zal maar na 1850 gebeuren - maar daarentegen aan de ‘morele’ oorzaken een bevoorrechte plaats toekende.

Pinel, die na zijn dood tot de grote stichter van de moderne psychiatrie zal verheven worden, gaat uitvoerig in op deze morele oorzaken. Voor hem zijn het vooral de passies die tot de geestesziekte kunnen leiden. Hij noemt ze op: religieus fanatisme, diep verdriet, ongelukkige liefde. Dit is volgens hem de reden dat je onder de gealiëneerden van Bicêtre zoveel priesters en monniken vindt, samen met mensen uit het platteland, kunstenaars, maar weinig natuurkundigen of scheikundigen, en geen enkele meetkundige.³⁰ Het is duidelijk: de overdreven passie kan de geest ruïneren, terwijl het koel redenerend verstand hem pre-

29 Dit was precies de opzet van voornoemd werk.

30 Ph. Pinel, Traité médico-philosophique sur l'aliénation mentale ou la manie, Parijs, Richard, Caille & Ravier, 1801 (An IX), p. 110.

[p. 183]

serveert. Over stricte seksualiteit wordt bij dit alles niet gesproken, tenzij terloops: hij geeft een voorbeeld om aan te tonen dat het er in de therapie niet op aan komt om de passies uit te roeien, maar wel om de ene passie oordeelkundig tegen de andere uit te balanceren: hij herinnert eraan dat men reeds in de Romeinse tijd seksuele relaties als remedie tegen de melancholie aanprees. Het seksuele lijkt Pinel echter niet speciaal te boeien, want het tweede voorbeeld dat hij geeft gaat over een koopman die tijdens de Hervorming in Duitsland door de waanidee geruïneerd te zijn gekweld was; hij werd genezen doordat men hem wist te passioneren om tractaten over het offer-karakter van de Katholieke mis te schrijven.³¹ De term onanisme komt wel voor in een statistiek die Pinel aanhaalt van zijn collega Gastaldi te Charenton: in 1 van de 71 gerapporteerde gevallen leek dit de oorzaak van de waanzin. Op die éne onanist gaat Pinel in zijn commentaar echter niet in... De 31 gevallen van huiselijk verdriet zijn voor hem duidelijk belangrijker.³²

In dit jaar IX van de Republiek (1801) is er dus blijkbaar weinig interesse voor de seksualiteit als oorzaak van waanzin. Zou dit nu met de toenemende Restauratie veranderen?

31 Ibid., p. 239.

32 Ibid., p. 259-260.

Esquirol

Pinel mag de baanbreker zijn, en de figuur rond wie de legende van de filantroop die de kettingen wegnam geweven werd, maar het is Esquirol die voor de praktijk de auteur zal zijn naar wie men zal refereren.³³ Overal vindt men de artikels die hij in 1816 in het Dictionnaire des Sciences Médicales schreef als autoriteit geciteerd, en hierin vinden wij inderdaad de stelling dat masturbatie krankzinnigheid kan veroorzaken. Als je de betreffende passage op zich neemt, lijkt zij perfect te passen om een kruistocht tegen de masturbatie te illustreren: ‘De masturbatie, deze gesel van het menselijk ras, is vaker dan men denkt een oorzaak van waanzin, vooral bij de rijken. Je hebt de indruk dat deze ondeugd noodlottiger is voor mannen dan voor vrouwen. Soms denkt men dat zij bij deze laatsten minder voorkomt; dit is een vergissing, die des te gemakkelijker ingang heeft gevonden doordat vrouwen in hun bekentenissen gereserveerder zijn dan mannen. Indien in enkele erg zeldzame gevallen de onthouding de geestesstoornis heeft veroorzaakt, dan komt het ongeregelde leven toch veel frequenter als oorzaak voor, vooral bij de vrouwen uit het gewone volk’.³⁴

Deze tekst springt echter veel minder naar voren als je hem in zijn context plaatst. Esquirol was zijn artikel begonnen met de stelling dat er continuïteit is tussen waanzin en normaliteit, had dan in een eerste paragraaf de symptomen en een eerste klassificatie gegeven: 1) lype-

33 Zelfs in Engeland, waar de psychiatrie in feite geboren werd, zal men de eigen grote auteurs uit de 18de eeuw vergeten, en Pinel en Esquirol als stichters gaan eren. Hun geschriften zullen er eveneens bepalend zijn. Zie b.v. J.C. Prichard, A Treatise on Insanity, Londen, 1835.

34 Wij citeren hier de tekst zoals die in Esquirols verzamelbundel Des Maladies mentales in 1838 herdrukt werd. Van deze bundel bestaan er twee uitgaven, beide uit 1838, één te Parijs bij Baillière, één te Brussel bij J.B. Tircher. De paginering verschilt. Om aan anderen de verwarring te besparen die we zelf ondergingen (de exemplaren zijn zeldzaam, en wij hadden nu eens het ene, dan weer het andere tot onze beschikking) geven wij, wanneer wij het nog konden opsporen, beide aanduidingen aan met de sigla ‘P’ (Parijs) en ‘B’ (Brussel). De geciteerde tekst staat vol. 1, p. 47 (P) en 24 (B). Het oorspronkelijke artikel konden wij niet in handen krijgen, maar wij lezen in ieder geval dezelfde tekst in een Duitse vertaling uit 1822: M. Jacobi, Sammlungen für die Heilkunde der Gemüthskrankheiten, Elberfeld, 1822, vol. I, p. 302.

[p. 184]

manie - de vroegere melancholie -; 2) monomanie; 3) manie; 4) dementie; 5) imbecilliteit of idiotie. Nu was hij in een tweede paragraaf de oorzaken van de waanzin aan het behandelen. Hierbij volgde hij de volgende onderverdeling: 1) de invloed van het klimaat; 2) de seizoenen (met de vraag of de maan de waanzin kan beïnvloeden, zoals de term ‘lunatici’ suggereert); 3) de leeftijd; 4) het geslacht; 5) het temperament; 6) het beroep en de leefgewoontes. Het is in verband met dit zesde punt, waaraan hij 16 bladzijden besteedt, dat wij deze passage van enkele regels over de masturbatie vinden, waarna Esquirol overigens binnen hetzelfde punt onmiddellijk overgaat tot de gevaren van het alcoholgebruik, om zijn aandacht dan vooral te richten op de zeden en de gebruiken van de verschillende volkeren, omdat de opwinding en onrust op dit terrein de grootste bedreiging is voor de geestelijke gezondheid.³⁵

Het zou dus overroepen zijn indien men in deze tekst een bevestiging las van een anti-masturbatorische kruistocht. De naam van Tissot wordt overigens niet geciteerd. Andere passages waar Esquirol het in zijn werk over de masturbatie heeft nopen overigens tot eenzelfde voorzichtigheid.³⁶

Stellen dat de masturbatie als oorzaak van waanzin geprofileerd werd, is overtrokken, en het is evenmin zo dat men van de masturbatie een zaak apart lijkt te maken, waarop binnen de seksualiteit speciaal gelet moet worden. Als wij een van de eerste Engelse handboeken openslaan, nl. J.C. Prichards Treatise on insanity, dan vinden wij Esquirol heel vaak geciteerd, maar als hij de tekst over het zinnelijk exces (sensual vices) resumeert, dan heeft hij het enkel over het feit dat er zoveel krankzinnige vrouwen vroeger prostituée waren; hij zegt geen woord over de door Esquirol aangehaalde masturbatie, maar hij volgt hem dan weer verder in de bespreking van het alcoholisme.³⁷ Dat men een verband zocht tussen prostitutie en krankzinnigheid is overigens best verklaarbaar in een tijd waar men nog niet wist dat syfillis op de duur de hersenen aantast; het feit dat de preciese passionele oorzaak bij een aantal krankzinnigen zo overduidelijk was, bracht mee dat men de klasse van de morele oorzaken maar ging uitbreiden, waarbinnen het ‘zinnelijk exces’ een apart onderdeel werd.

Soms lijkt men de masturbatie als iets aparts te willen bekijken, soms weer niet. M. Parchappe zal in een synthetisch werkje in 1839 de classificaties bespreken die de belangrijkste auteurs in hun statistieken gebruiken om de oorzaken van waanzin te onderscheiden. De masturbatie is voor hem een gelegenheid tot ironie: vaak weet men zelfs niet of die bij de fysische of bij de morele oorzaken thuishoort. Zelf stelt hij dan een classificatie voor waarbij de masturbatie bij de ‘excès sensuels’ zou thuishoren, samen met het libertijns leven, het overdreven ge-

35 Als 7de punt in de bespreking van de oorzaken van de waanzin zal Esquirol dan het thema aanraken, dat na hem steeds meer een centrale plaats zal innemen: de passie.

36 Wij hebben alle passages nagekeken waar volgens de index ‘onanisme’ en ‘masturbation’ voorkomt in Des Maladies Mentales, de verzamelbundel uit 1838. Hier zijn de bevindingen: Als hij het in het juist aangehaalde artikel over de fysische oorzaken van de waanzin heeft, zal hij even kort en in analoge bewoordingen nogmaals zijn visie op de masturbatie herhalen (vol. 1, p. 68 (P)), en hier staat zij in de rij tussen de erfelijkheid, het geven van de borst, slagen op het hoofd, het weduweschap, de verkrachting, de menstruatie, het krijgen van de eerste tanden, het onvermogen om te zweten (de transpiratie is blijkbaar belangrijk: ‘La suppression de la transpiration qui est déterminée par les affections morales, doit être comptée pour beaucoup parmi les causes de l'aliénation mentale’ vol. 1, p. 72-73 (P) 37 (B)) en de koorts... In een ander artikel vinden wij dezelfde opvatting: de masturbatie kan inderdaad tot epilepsie predisponeren (p. 300 (P) 149 (B)), zoals trouwens ook de onthouding het kan doen (p. 301 (P) 150 (B)), maar de erfelijkheid, een epileptische aanval tijdens de geboorte of sterke emotie tijdens de borstvoeding lijken hem belangrijker, en het is dan wanneer hij de invloed van de erfelijkheid bediscussieert, dat Esquirol plots Tissot aanhaalt (p. 306 (P) 151 (B)).
Verder wijst hij erop dat alhoewel de masturbatie de waanzin kan veroorzaken, er ook gevallen bekend zijn waar het genezingsproces met heel veel - zij het spontane - zaadlozingen vergezeld ging, en dit brengt hij met het feit in verband dat jonge dochters en weduwen soms dank zij het huwelijk genezing vinden (p. 391 (P) 193 (B)). Wij komen dan aan de problematiek van de zelfmoord, en hier vinden wij eindelijk één passage waar naar Tissot wordt verwezen ‘Tissot heeft het onanisme aangewezen als een van de oorzaken van zelfmoord. Ikzelf heb de zelfmoord vaak voorafgegaan gezien van de gewoonte om te masturberen. Hetzelfde geldt voor de drankzucht’ (p. 591 (P) 290 (B)). Laconieker kan het niet, en het alcoholprobleem interesseert Esquirol dan duidelijk veel meer dan de masturbatie, en dit dan toch nog minder dan wijsgerige trends, politieke en religieuze instabiliteit, en de geest van het militarisme die allemaal de zelfmoordneigingen in de hand kunnen werken. Als hij het dan heeft over de erotomanie, dan zegt hij dat zowel de masturbatie als de onthouding ertoe kunnen predisponeren (vol. 2, p. 48 (P) vol. 1, p. 354 (B)). Betreffende de pathogene rol van de masturbatie bouwt hij dan verder restricties in als hij het over deze specifieke vorm van waanzin handelt die de ‘manie’ in zijn systeem inneemt: ‘Als ik over de oorzaken van de waanzin (folie) sprak, zei ik dat het onanisme vaak de geestesstoornis (aliénation mentale) veroorzaakte. Maar deze oorzaak veroorzaakt minder vaak de manie dan de andere vormen van waanzin’ (vol. 2, p. 156 (P) 14 (B)). In de uitzonderlijke gevallen, waar de maniak toch masturbeert, is dit een heel slecht prognostisch teken: de maniak verspilt al zoveel krachten, dat het proces nu nog sneller zal gaan. Wat de dementie betreft vinden wij opnieuw de masturbatie in een tabel bij de fysische oorzaken, maar het is slechts in 11 gevallen van de 235 die onderzocht werden... (p. 235 (P) 52 (B)). Verder vermeldt hij af en toe bij een gevalsbespreking van idiotie dat deze patiënten vaak zonder enig schaamtegevoel publiek masturberen (p. 316-336 (P) 92-95 (B)).

37 J.C. Prichard, o.c., p. 205-206.

[p. 185]

slachtsverkeer en het alcoholisme, en dit laatste is voor hem veruit de belangrijkste factor uit deze klasse.³⁸

De teksten, die wij tot nog toe bespraken, stammen uit de destijds toonaangevende Franse psychiatrische traditie. Als wij naar de enige andere betekenisvolle richting grijpen, die van de Duitse romantische psychiatrie, stoten wij op een artikel van Flemming uit 1838, met de beloftevolle titel ‘Over het causale verband tussen zelfbevlekking en geestesstoornis’.³⁹ Het artikel is echter een weerlegging van de opvatting dat er een rechtstreeks verband zou zijn tussen masturbatie en krankzinnigheid. Het artikel bewijst natuurlijk dat er wel discussie terzake was. De auteur besluit daarbij zijn tekst met de uitdrukkelijke verklaring dat hij de masturbatie als dusdanig niet wil goedkeuren, en dat het natuurlijk de taak is van leraars en opvoeders om met gymnastiek dit kwaad te bestrijden. Terloops wordt er daarbij naar Tissot ‘und seine Gewährsmänner’ verwezen. Doch dat de masturbatie rechtstreeks naar krankzinnigheid zou leiden, wordt ten stelligste ontkend. Inhoudelijk wordt Tissot overigens in de grond geboord: er is fysiologisch geen wezenlijk verschil tussen een vrijwillige en een onvrijwillige pollutie, laat staan tussen de coïtus en de onanie.⁴⁰ Het enige wat men misschien zou kunnen stellen is dat de masturbatie een bestaand aftakelingsproces kan versnellen maar, net zoals de andere reeds besproken auteurs, wijst Flemming erop dat het alcoholisme een veel groter gevaar is.

Misschien kondigt het artikel van Flemming een periode aan waarin de masturbatie als apart fenomeen meer aandacht zal krijgen en ook door medici bestreden zal worden. Aanduidingen in die richting zullen wij nu verder bespreken. In de periode van de systematisatie van de eerste psychiatrische wetenschap lijken de zaken zich echter zo afgespeeld te hebben: Aanvankelijk botste men op een aantal gevallen van krankzinnigheid waarbij het psychologisch motief overduidelijk was. Op begrijpelijke wijze vond de overtuiging ingang dat een al te sterke emotie de oorzaak van krankzinnigheid kan zijn, of, om het in de toenmalige terminologie te stellen, dat de krankzinnigheid ‘moreel’ veroorzaakt is. Tegelijk waren er andere krankzinnigen, die niet direct een emotioneel trauma ten toon spreidden, maar in wier voorgeschiedenis prostitutie of alcoholisme voorkwamen. Gezien het feit dat men de lichamelijke oorzaken van syfillis en alcoholisme nog niet doorhad, werd er dus binnen het kader van de ‘morele’ oorzaken de nieuwe onderverdeling van het ‘zinnelijk’ exces gecreëerd, en dit was mogelijk omdat de term ‘moreel’ destijds een andere classificatorische betekenis had dan nu.⁴¹

Bij dit alles kan je niet zeggen dat de masturbatie als iets aparts geviseerd werd. Van Ussels stelling, dat de strijd tegen de masturbatie

38 M. Parchappe, Recherches statistiques sur les causes de l'aliénation mentale, Rouen, 1839, p. 9.

39 C.J. Flemming, ‘Ueber das Causal-Verhältnis der Selbstbefleckung zur Geistesverwirrung’, in: Zeitschrift für die Beurtheilung und Heilung der Krankhaften Seelenzustände, Herausgeg. von M. Jacobi und Fr. Nasse, 1 (1838), p. 205-215.

40 Ibid., p. 207.

41 Dit thema hebben wij uitgewerkt in Het gekke verlangen. Psychotherapie en ethiek, Antwerpen/Nijmegen, De Nederlandsche Boekhandel/Dekker & Van de Vegt, 1978.

[p. 186]

een continue proces was, dat bij medici begon om van daaruit in de pedagogie en pas uiteindelijk in de kerkelijke moraal door te dringen, moet dus herzien worden. Tissot lijkt de medici eigenlijk niet beïnvloed te hebben. Het artikel van Flemming wijst wel in de richting dat het op de eerste plaats de Duitse pedagogen zijn die het euvel van de zelfbevlekking hebben aangeklaagd. Het blijft nog te bezien of de medici dan gevolgd zijn.

Guislain

Het zou in dit gezelschap ongepast zijn aan Guislain voorbij te gaan. Bekroond te Amsterdam toen Noord en Zuid nog samen de onderdanen van Willem I waren, kreeg de man gauw wereldnaam, en het is niet voor niets dat Hegel zijn werk gebruikt als hij een overzicht wil krijgen over de stand van de psychiatrie.⁴²

Laten wij beginnen met het bekroonde werk, het Traité sur l'aliénation mentale et sur les hospices des aliénés uit 1826. Guislain begint er met een korte historiek en een situering van de belangrijkste psychiatrische auteurs. Tissot vinden wij niet vermeld, maar dat was eigenlijk te verwachten, vermits Tissot wel veel over neurologie had gepubliceerd, maar de neurologie op dat ogenblik nog niet tot de psychiatrie behoort. Na een korte discussie over de mogelijke classificaties, opteert Guislain voor de klassieke vierdeling van Pinel,⁴³ en dan komen wij aan de traditionele, uitvoerig behandelde vraag of de waanzin een ziekte van de ziel is, of een ziekte van het lichaam. Hier vinden wij, veel systematischer dan bij Esquirol, de vraag naar de oorzaken van de waanzin terug. Lichaamsdeel na lichaamsdeel wordt bekeken, en er gaat veel aandacht naar de hersenen (de nieuwe opvatting waarvan de discussie volop aan de gang was), en naar het spijsverteringsstelsel (de vroegere hypothese waarop de klassieke medische therapieën van purgatie, emetie en dieet waren gebaseerd). Guislain besluit met enkele notities over de uterus. Masturbatie komt bij dit alles niet ter sprake, met uitzondering van een aantal synoptische tableaus over de oorzaken van de waanzin, waarbij een tabel van Esquirol over de oorzaken van de dementie wordt overgenomen. Guislain zegt echter geen woord over het onanisme dat volgens Esquirol trouwens slechts in 11 van de 195 gevallen als fysische oorzaak van de dementie wordt aangewezen.⁴⁴

Volgens Guislain zijn de morele oorzaken van de waanzin overigens veel belangrijker dan de fysische oorzaken, en zijn aandacht gaat dan hoofdzakelijk naar deze. Doch bij de morele oorzaken vinden wij de masturbatie evenmin.

42 Hij noemt hem wel Guislan: G.F.W. Hegel, Enzyklopädie der Philosophischen Wissenschaft, § 408 (Zusatz).

43 Melancholie (dat wil zeggen Esquirols monomanie), manie, dementie, idiotie.

44 J. Guislain, Traité sur l'aliénation mentale et sur les hospices d'aliénés, Amsterdam, Van der Hey, 1826, p. 153.

[p. 187]

Guislains boek was een standaardwerk. Na de scheiding van Noord en Zuid werd in België het volgende werk van Guislain invloedrijk, nl. zijn Traité sur les Phrénopathies uit 1833.⁴⁵ Hierin vinden wij evenmin iets over masturbatie. In Noord-Nederland gebruikte men vertaalde buitenlandse handboeken. In 1840 verschijnt de vertaling van J.M. Leupolds Zielsgeneeskunde.⁴⁶ Het werk volgt opnieuw het klassieke schema dat op Esquirol teruggaat. Er wordt begonnen met de oorzaken van de krankzinnigheid, en in dit werk neemt de drukte van het moderne leven nu de eerste plaats in. Nadat het subjectivisme en het scepticisme in geloofszaken werd aangeklaagd, vinden wij ook enkele bedenkingen over het ongeregelde leven, waartoe ook overdreven geslachtsverkeer behoort. Over masturbatie als dusdanig vinden wij echter evenmin iets.

Meer succes hebben wij in het werk van W.C. Ellis, dat het jaar erop door De Boer uit het Engels vertaald wordt. Daar vinden wij, na de inmiddels klassieke stelling dat een te libertijns leven tot de krankzinnigheid kan leiden, een aantal allusies op ‘eene ondeugd, het geheime en onverdachte toegeven aan welke, behalve het verzwakken van de algemene krachten, eene specifieke en directe strekking schijnt te hebben, tenminste in vele constitutiën, om op hersenen en zenuwstelsel te werken’.⁴⁷ Je moet echter naar het aanhangsel grijpen, dat duidelijk slechts voor gevormde lezers bedoeld is, om te horen dat het over de masturbatie gaat. Tissot wordt evenwel niet vernoemd.⁴⁸ Verder gaat het dan volgens het klassieke schema weer over alcoholisme...

Is Ellis een geïsoleerd auteur? In ieder geval beginnen analoge ideeen nu stilaan weerklank te vinden. Na zijn bezoek aan Schroeder Van der Kolk te Utrecht, schrijft Guislain in 1842: ‘Zaadlozing en masturbatie lijken voor hem in verband te staan met sommige vormen van geestesstoornis. Als therapie grijpt hij naar de cauterisatie van de urether’.⁴⁸ Kort nadien geraakt Guislain er zelf van overtuigd dat de masturbatie geen onschuldige zaak is, en de auteur die hij in zijn Leçons orales sur les phrénopathies uit 1852 dan als autoriteit aanhaalt is inderdaad Ellis: hij is volgens Guislain degene die het sterkst op de gevaren van de masturbatie voor de geestesgezondheid heeft gewezen. Ook de naam Tissot vinden wij nu plots terug, maar niet op dezelfde hoogte. Guislain verdedigt het werk als iets dat toch nog van het beste is in de stortvloed van literatuur, die bij het grote publiek circuleert, maar hij betreurt wel deze vorm van vulgarisatie. Guislain zelf zegt te geloven dat de masturbatie in bepaalde gevallen inderdaad tot krankzinnigheid kan leiden, en hij zet ertoe aan naar deze verborgen oorzaak te speuren, vooral bij jongeren. Wel gelooft hij niet dat het in het verlies van een kostbare substantie is dat het eigenlijke gevaar gelegen is; de verhoogde spanning van het zenuwstelsel is veel gevaarlijker, evenals de ongebreideldheid van de fantasie en vooral de gewetensangst die eruit volgen.⁴⁹

45 J. Guislain, Traité sur les phrénopathies ou doctrine nouvelle des maladies mentales, Brussel, Etablissement Encyclographique, 1833.

46 J.M. Leupold, Zielsgeneeskunde, Amsterdam, 1840.

47 W.C. Ellis, Verhandeling over het wezen, de verschijnselen, de oorzaken en de behandeling der krankzinnigheid, Groningen, 1841, p. 92-93 en 315-319.

48 J. Guislain, Lettre médicale sur la Hollande, Gent, Gyselynck, 1842, p. 81.

48 J. Guislain, Lettre médicale sur la Hollande, Gent, Gyselynck, 1842, p. 81.

49 J. Guislain, Leçons orales sur les phrénopathies ou traité théorique et pratique des maladies mentales, Gent, 1852, vol. 2, p. 64.

[p. 188]

Blijkbaar begint men op dit tijdstip over de masturbatie nog meer te debatteren, want Guislain gaat in tegen Lisle die gesteld zou hebben dat ook de onvrijwillige zaadlozingen gevaarlijk kunnen zijn.⁵⁰

Terloops weze opgemerkt dat met de groeiende kennis van het zenuwstelsel en de hersenen steeds meer ‘passies’ uit het moderne leven onder het kritisch oog van de arts vallen. In de buurt van het zinnelijk exces vinden wij nu naast de masturbatie ook het gebruik van tabak, koffie, thee, hash... De concepten van ‘drugs’ en ‘verslaving’ ontstaan, en zij komen door deze poort het terrein van de medische bekommernis binnengewandeld.

50 In een artikel in de Annales Médico-Psychologiques dat wij niet konden nagaan;

Besluit

Laat ons naar ons vertrekpunt terugkeren. Vanwaar kwam Van Ussels interessepunt voor de geschiedenis van de masturbatie. M.i. vanuit twee motieven, die wellicht scherper moeten onderscheiden worden dan hij het zelf deed.

1

Vanuit een bepaalde opvatting over het civilisatieproces, waarbij de overgang van Fremdzwang naar Selbstzwang een typisch exponent zou zijn van de burgerlijke maatschappij. Het is duidelijk dat de masturbatie, als privé-activiteit bij uitstek, een interessante indicatie kan zijn van de wijze waarop die overgang van Fremdzwang naar Selbstzwang geslaagd is.

2

Vanuit een bepaalde opvatting over de geprivilegieerde plaats die de seksualiteit in een bepaalde maatschappij kan innemen. De overgang van Fremdzwang naar Selbstzwang zou nl. ook kunnen nagegaan worden op andere terreinen, en de facto heeft men in de loop van de geschiedenis soms heel indringend nagespeurd hoe iemand in zijn diepste innerlijke lid van de gemeenschap was. Men denke terzake maar aan de inquisitie. Voor Van Ussel lijkt (althans voor de periode die hij bestudeert) de seksualiteit een belangrijke indicator voor de wijze waarop individu en sociale orde in mekaar grijpen. De vraag rijst direct of de wijze waarop het individu zijn seksualiteit beleeft door maatschappelijke processen gecontroleerd wordt, of omgekeerd, of het niet omwille zijn seksualiteit is dat het individu aan de groep gehecht is - waarbij de éne benadering de andere niet uitsluit. Zoals bekend werd onder de hoofding ‘repressie’ door heel wat emancipatiebewegingen de eerste stelling gehuldigd, waarbij een verandering van de sociale orde de voorwaarde leek voor deculpabilisering van de seksualiteit.

Uit ons onderzoek blijkt in ieder geval dat de voorstelling van een continue masturbatiestrijd, die van Tissot tot aan de helft van de 20ste eeuw zou rijken, in ieder geval onhoudbaar is. De stellingen van Fou-

[p. 189]

cault, Aron en Kempf, die het begin van het ‘anti-seksueel syndroom bijna halfweg in de 19de eeuw plaatsen, lijken meer waarschijnlijk. Hiermee vervalt een te simpel verklaringsschema dat de repressieve seksuele moraal uit de veranderde socio-economische verhoudingen wil afleiden.

Wat ons onderzoek evenmin bevestigt - en wat Tarczylo nochtans blijft houden - is dat de masturbatie als een apart fenomeen werd gezien, dat de strijd tegen de masturbatie van geen enkele inhoudelijke argumentatie vergezeld was, en alleen maar kan begrepen worden vanuit de medische reactie die tegen de kerkelijke moraal een nieuw huwelijksideaal plaatste. Wat de eerste psychiatrische handboeken laten blijken is een hele reflectie over de gevaren van het jachtige leven en over de risico's die de destabilisatie van het politiek en kerkelijk bestel meebrengen omdat zij de passies de vrije loop laten, en het is binnen een ‘geneeskunde van de passies’ dat men zorg meent te moeten hebben voor een natuurlijke ordening van de seksualiteit. Als er dan een aparte en irrationele anti-masturbatiestrijd is, dan lijkt die, wat de geneeskunde betreft, later te komen, en dan is niet Tissot, maar Ellis de grondlegger.

P. Vandermeersch

[p. 193]

Summary
S.A. Tissot and the Campaign against Masturbation: a Reality ora Myth?

Since Van Ussels book The History of the Sexual Problem (1968), it has been assumed as a historical fact that a campaign against masturbation started with the work of the Swiss physician S.A. Tissot (1728-1797) and lasted until the midtwentieth century. This campaign is interpreted by Van Ussel as a typical example of the bourgeois morality and explained by socio-economical changes in society. Recently, Th. Tarczylo rejected as well Van Ussels presentation of the factual data, as well as his explanation. In this article, after a critical survey of the arguments of both authors, psychiatrie textbooks from the beginning of the nineteenth century are examined. It appears that Tissot, although he was a well-known physician, has not been influential on the topic of masturbation in his days. Our hypothesis is that the origin of the campaign against masturbation should not be sought among physicians, but among educators, and that the campaign gained momentum only in the first third of the nineteenth century. It is only at that time that a retrospective view gave to the work of Tissot an importance it did not have before. As a consequence, the interpretation of the campaign against masturbation as a typical example of the production idealizing bourgeois morality has to be dismissed in favour of ethical concern about passion, which seems to be much more typical for the nineteenth century morality.