Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1983

[p. 215]

Het genootschapsonderzoek in Nederland

De laatste jaren is er van een duidelijke groei van de belangstelling voor het Nederlandse genootschap sprake. Bij enkele historici, kunsthistorici, wetenschapshistorici, theologen en neerlandici die zich nu geruime tijd met dit soort onderzoek hebben beziggehouden, is daarom de gedachte gerezen de opgedane ervaringen te systematiseren ten behoeve van degenen die genootschapsonderzoek overwegen. Het is daarbij niet de bedoeling een dwingend keurslijf voor dit type onderzoek voor te schrijven. De ervaring heeft echter geleerd dat ondanks verschillen in onderzoeksobject (bijvoorbeeld de tekenacademies of de genootschappen in een bepaalde stad voor een beperkte periode) en vraagstelling (bijvoorbeeld de betekenis van de genootschappen voor de ontwikkeling van de literatuurkritiek of de genootschappen als exponent van de institutionalisering van de wetenschapsbeoefening) steeds weer dezelfde vragen worden gesteld.

Het doel van deze korte bijdrage is een overzichtelijke presentatie van deze standaardvragen. Het betreft hier een basislijst. Uiteraard kan deze voor specifieke onderzoekingen naar believen worden uitgebreid terwijl aan de andere kant het ontbreken van archiefmateriaal een reductie van de vragen noodzakelijk kan maken. Wanneer deze in de vorm van aanbevelingen gegoten vragen bij het opzetten van nieuw of het bijstellen van lopend onderzoek zouden worden betrokken, heeft dit tot gevolg dat onderzoeksresultaten in de toekomst enigszins vergelijkbaar zullen zijn en de genootschapskaart met meer zekerheid en kleur kan worden getekend. De volgende thema's komen aan de orde: de typologie van de genootschappen, de formele regelingen, de activiteiten en de sociale samenstelling van het ledenbestand.

[p. 216]

De typologie van de genootschappen

De snelle toename van het aantal en de grote variëteit in genootschappen in de tweede helft van de achttiende eeuw heeft de tijdgenoot al zo beziggehouden, dat er in 1784 door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen in Vlissingen een prijsvraag werd uitgeschreven om enige orde aan te brengen in dit grote veld en samenwerking te stimuleren. Het bekroonde antwoord van de Amsterdamse hoogleraar Andreas Bonn (1738-1817) maakte een onderscheid in vijf categorieën genootschappen:

1	Algemene wetenschappelijke genootschappen met een niet beperkte werkzaamheid en een landelijke ledenrekrutering, die regelmatig verhandelingen publiceerden als bijvoorbeeld de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen en het Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.
2	Bijzondere genootschappen die zich op één tak van wetenschap concentreerden, verhandelingen publiceerden en hun leden vaak eveneens landelijk rekruteerden als bijvoorbeeld de Maatschappij voor Letterkunde, de letterkundige genootschappen en het Genootschap ter Bevordering van de Heelkunde.
3	Genootschappen met een menslievend of educatief doel als bijvoorbeeld de Oeconomische Tak of de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen.
4	Algemene lokale genootschappen als bijvoorbeeld Felix Meritis waarin verhandelingen werden voorgelezen die doorgaans niet werden gepubliceerd.
5	Wetenschaplievende mindere gezelschappen uit allerlei disciplines die geen aanspraak maakten op de titel van geleerd genootschap.

Deze indeling was zuiver functioneel en gezien Bonns opdracht ook zeer bruikbaar, maar hij deed geen poging om de verschillende genootschapscategorieën historisch te situeren.

Op het symposium ‘Genootschapsleven in de Negentiende Eeuw’, in oktober 1982 georganiseerd door de Werkgroep Negentiende Eeuw, hebben Van den Berg en Mijnhardt andere indelingen voorgesteld waarin het historisch aspect meer ruimte kreeg. In de indeling van Mijnhardt die was toegespitst op de achttiende eeuw, wordt een onderscheid gemaakt in vier generaties genootschappen. Elke generatie vertoonde een reeks duidelijk van de andere onderscheiden kenmerken. Binnen elke generatie kwamen verschillende typen genootschappen voor. De vier generaties volgden elkaar in de tijd op maar konden ook naast elkaar bestaan. Binnen deze opeenvolging van generaties genootschappen kreeg de burgerlijke emancipatie in Nederland mede gestalte. De eerste

[p. 217]

generatie genootschappen, waartoe de landelijke algemene genootschappen met een wetenschappelijke inslag als de Hollandsche Maatschappij en het Zeeuwsch Genootschap behoorden, stonden onder curatele van de overheid hetgeen duidelijk waarneembare consequenties had voor activiteiten en ledenrekrutering. De tweede generatie van onder andere dicht-, natuurkundige-, en leesgezelschappen ontwikkelden zich los van de staat en hanteerden een geprivatiseerd en op zelfverwerkelijking georiënteerd genootschapsideaal. Een derde generatie, waartoe de Oeconomische Tak van de Hollandsche Maatschappij en Het Nut behoorden, trachtte door middel van de presentatie van concrete hervormingsvoorstellen mede verantwoordelijkheid te nemen voor de nationale welvaart. Dit bracht deze genootschappen in een positie die men zou kunnen karakteriseren als concurrentie met de staat. De spanning tussen burgerlijke ambities en materiële afhankelijkheid van het regentenregime zoals die zich onder meer in het echec van de Oeconomische Tak openbaarde, was mede verantwoordelijk voor het ontstaan in de jaren tachtig en negentig van een vierde generatie zuiver politieke genootschappen die zich expliciet tegen de staat richtten.

Van den Berg maakte in zijn typologie, toegesneden op het negentiende-eeuwse literaire genootschap, onderscheid tussen het open en besloten genootschapstype. Het gesloten genootschap paste de middelmatigen, rekruteerde voornamelijk lokaal, zocht geen publiciteit en is vooral literatuursociologisch van betekenis. Het open genootschapstype was vooral voor de literaire elite bestemd, wierf landelijk leden, trachtte een groot publiek te bereiken en krijgt daardoor ook een literair-historische betekenis.

Dit thema is echter nog lang niet uitputtend behandeld. Duidelijk is wel geworden dat men in de regel onder genootschappen geïnstitutionaliseerde fenomenen verstaat die wetten hebben. Het startpunt van deze ontwikkeling lag omstreeks 1750. Daarnaast kwamen er uiteraard nog diverse andere associatietypen voor. Naar de relaties tussen deze verschillende vormen van sociabiliteit is echter nog nauwelijks onderzoek gedaan. Om het inzicht in de bruikbaarheid van bovengenoemde typologieën te vergroten, nieuwe te formuleren en inzicht te krijgen in de relaties met andere sociabiliteitscomplexen, is het absoluut noodzakelijk tot een beschrijving te komen van de formele regelingen, de activiteiten en de wijze van ledenrekrutering zoals die bij de verschillende genootschappen voorkwamen.

[p. 218]

Formele regelingen

Voor een goed inzicht in aard en ontwikkeling van het genootschap is niet alleen een beschrijving van de regelingen bij de oprichting maar ook van elke verandering hierin onontbeerlijk. De voornaamste bronnen voor deze formele regelingen en hun toepassing zijn doorgaans de wetten en de wijzigingen hiervan, aangevuld met de notulen. In ieder geval dienen de volgende vragen beantwoord te worden:

-	doelstelling; deze moet zo nauwkeurig mogelijk gereconstrueerd worden evenals de middelen die werden geacht bij de verwezenlijking ervan behulpzaam te zijn.
-	relatie met de overheid; over het algemeen waren er drie mogelijkheden terwijl er ook mengvormen voorkwamen: 1. de relatie had een officieel karakter in de vorm van een octrooi of (in de negentiende eeuw) van een officiële goedkeuring door de lokale, gewestelijke of landelijke overheid. 2. deze relatie beperkte zich tot de personele sfeer. 3. op een informele of officiële relatie werd geen prijs gesteld.
-	interne organisatie; de verschillende soorten leden/directeuren/begunstigers en de criteria/vereisten voor elke categorie; wijze van benoemen of ballotteren; karakter en samenstelling van het bestuur, voorwaarden voor benoeming en de taken van deze functionarissen.
-	regelingen van huishoudelijke aard; karakter van de gedragsregels en boetestelsels.

Activiteiten

Even gevarieerd als de genootschappen zelf waren hun activiteiten. Het ene gezelschap schreef prijsvragen uit, het andere deed (natuurwetenschappelijke) proeven, het derde organiseerde lezingen en een vierde deed alle drie. Hier is het eveneens van belang de activiteiten vanaf de oprichting te beschrijven; deze kunnen in enige decennia zoveel veranderingen hebben ondergaan dat in feite een ander gezelschap is ontstaan dat alleen de naam nog met het oorspronkelijke genootschap gemeen heeft. Tevens dient te worden nagegaan in hoeverre de meestal precies in de wetten omschreven middelen om het genootschaps doel te bereiken nog daadwerkelijk werden gehanteerd. De volgende activiteiten moeten in ieder geval nauwkeurig worden geregistreerd:

-	soorten bijeenkomsten/vergaderingen; de frequentie van elke soort en de openbaarheid/toegankelijkheid.
-	lezingen/voordrachten; sprekers/onderwerpen/frequentie.
-	(natuurwetenschappelijke) proeven; uitvoerders.

[p. 219]

-	prijsvragen; conceptprijsvragen/prijsvraagvoorstellen; aantallen inzenders; herhalingen; jurysamenstelling; bekroningen; publikatie.
-	ingezonden (duidelijk onderscheiden van de lezingen/voordrachten) verhandelingen; auteurs/onderwerpen/frequentie.
-	publikaties.
-	bibliotheek; titels van werken; data aanschaf/verwerving.
-	verzamelingen; karakter; data aanschaf/verwerving van de stukken.

Sociale samenstelling van het ledenbestand

De meeste genootschappen waren klein van omvang. Door de jaren heen is het aantal leden dat ooit tot een genootschap heeft behoord toch nog vrij groot. Van veel genootschappen zijn weliswaar gedrukte of geschreven ledenlijsten bewaard gebleven, maar deze bieden niet meer dan een momentopname: voor een compleet overzicht van het ledenbestand moet doorgaans het gehele archief worden doorgewerkt (notulen en financiële administratie). Daarnaast dient vastgelegd te worden welke leden het genootschap door bedanken verlieten en wie het lidmaatschap weigerden. Wanneer men het genootschap niet alleen inhoudelijk wit bestuderen maar tevens aandacht wil besteden aan vragen omtrent het sociale draagvlak van de in het genootschap aangehangen opvattingen, de plaats van het genootschap in de sociale hiërarchie van een stad of regio of de sociale plaatsbepaling van het genootschap temidden van de andere genootschappen, is een prosopografische aanpak noodzakelijk. Omdat een sociale stratificatie voor de achttiende eeuw ontbreekt en voor de negentiende eeuw slechts impressionistische overzichten of lokale studies beschikbaar zijn, betreedt men hier noodgedwongen een terrein vol voetangels en klemmen. Bij het opstellen van de standaardvragenlijst voor de ledengegevens dient hiermee dan ook rekening gehouden te worden.

Hoewel het voor de hand zou liggen voor deze vragenlijst aansluiting te zoeken bij het onlangs gepresenteerde ‘aangekleed genealogisch kader’ van de Leidse werkgroep ‘Elites’, dat als leidraad moet dienen voor het Nederlandse patriciaatsonderzoek, blijkt dit voor gebruik in het genootschapsonderzoek niet of nauwelijks geschikt. In de eerste plaats heeft het ledenbestand van de diverse genootschappen een sociaal veel heterogener karakter dan de ondanks alles homogene regentengroep. In de tweede plaats kan voor vele genootschappen weliswaar veel biografisch en genealogisch materiaal worden achterhaald via de gebruikelijke biografische woordenboeken en de omvangrijke Nederlandse genealogische literatuur, maar met name voor de leden van de lokale gezelschappen zoekt men hier vaak tevergeefs. Tenslotte is, gegeven

[p. 220]

het feit dat genootschapsleden uit verschillende plaatsen met een verschillende sociaal-economische structuur afkomstig zijn en bovendien vaak niet tot de maatschappelijke top behoren, het onderzoek naar welstand (via belastingen, vermogens, notariële en weeskamerarchieven) nog hachelijker en tijdrovender dan het gewoonlijk al is. Gezien de vragen die bij het genootschapsonderzoek relevant zijn en waarvoor genealogische en welstandsgegevens wel belangrijk maar niet cruciaal zijn, lijkt het ons in het algemeen voldoende wanneer men zich beperkt tot de onderstaande minimumbiografie. Dit neemt uiteraard niet weg dat bij beschikbaarheid van bruikbaar archivalisch materiaal en goede lokale voorstudies deze minimumlijst onbeperkt kan worden uitgebreid. Voor de minimumbiografie zijn de gegevens echter praktisch altijd te achterhalen, waardoor een groot dekkingspercentage mogelijk is. Hiermee kan in ieder geval een beroepenstratificatie worden opgesteld waarbij voor de rubricering aansluiting gezocht moet worden bij de door Slicher van Bath benutte beroepenclassificatie van de volkstelling van 1889. Deze minimumbiografie heeft de volgende onderdelen:

-	naam
-	titel (adellijke of heerlijkheidstitel); deze zijn doorgaans te vinden in de afleveringen van adelsboek en patriciaat.
-	geboorte/doopdatum; plaats; te vinden via de doop-, trouw- en begraafboeken op de gemeente/rijksarchieven.
-	sterf/begraafdatum; plaats; idem.
-	opleiding; van vele latijnse scholen zijn leerlingenlijsten uitgegeven of bewaard gebleven terwijl de alba studiosorum van de diverse universiteiten informatie over de universitaire opleiding verschaffen.
-	beroep(en).
-	ambt(en).
-	kerkelijke gezindheid.
-	woonplaats(en).

Het verdient aanbeveling om naast de kaart waarop de biografische gegevens worden vermeld, op een aparte kaart de diverse genootschapsactiviteiten van elk lid afzonderlijk vast te leggen, te beginnen met datum van intrede/uittrede/bedanken of overlijden en vervolgens door na te gaan in welke van de onder activiteiten genoemde onderdelen het desbetreffende lid heeft geparticipeerd.

Tot slot willen we graag een krachtig pleidooi houden voor registratie en zo mogelijk afstemming van zowel nieuw, lopend als voltooid onderzoek. Op dit terrein is nog zoveel te doen dat het jammer zou zijn wanneer er dubbel archiefonderzoek zou worden verricht. De in 1980 opgerichte werkgroep ‘Genootschappen’ is gaarne bereid als registratiepunt te fungeren en zou het zeer op prijs stellen wanneer men informatie hierover zou willen zenden aan de contactpersoon van de werkgroep.

[p. 221]

De redactie van dit tijdschrift heeft toegezegd ruimte ter beschikking te stellen voor een jaarlijks verslag over het nieuwe en voltooide onderzoek.

A. de Jonge

W.W. Mijnhardt namens de Werkgroep ‘Genootschappen’, p/a R.P.W. Visser, Biohistorisch Instituut, Nieuwe Gracht 187, 3512 LM Utrecht.

Beknopte bibliografie

Verslag van het symposium ‘Genootschapsleven in de Negentiende Eeuw’ in: De Negentiende Eeuw, 7 (1983) afl. 2. Hierin vindt men diverse bijdragen en veel bibliografische verwijzingen.

Werkgroep ‘Elites’ bulletin, no. 4 (1982). Hierin vindt men nadere informatie over het ‘aangekleed genealogisch kader’. In de diverse afleveringen van dit bulletin vindt men bovendien veel informatie over lopend elite-onderzoek.

B.H. Slicher van Bath, Een samenleving onder spanning; geschiedenis van het platteland in Overijssel (Assen, 1957). Hierin vindt men informatie over het gebruik van de beroepenindeling gebaseerd op de volkstelling van 1889.

D.J. Roorda, ‘Prosopografie, een onmogelijke mogelijkheid’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 94 (1979) 212-225. Hierin worden de problemen van het onderzoek naar de sociale achtergronden van historische personen uitvoerig besproken.

Summary
The study of learned societies in the Netherlands

In this contribution a proposal is made to coordinate studies regarding Dutch learned societies (genootschappen) in the eighteenth and early nineteenth century. At the same time a research model is presented which may be used as a checklist when initiating this type of research.