Logo DBNL
Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1982 (1982)

Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1982

(1982)– [tijdschrift] Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De Acta Eruditorum als invalshoek voor de Noordnederlandse boekproductie (1682-1720)

Bij ieder onderzoek, dat zich met aspecten van de boekproduktie in de zeventiende of achttiende eeuw bezighoudt, doet zich vroeg of laat het gebrek aan concrete gegevens en betrouwbaar cijfermateriaal in meer of mindere mate gevoelen. Of het nu gaat om het fonds van één enkele drukker, om de nationale boekproduktie of die in een bepaalde stad, om oplagecijfers of boek- en papierprijzen, telkens stuit men weer op leemten in het bronnenmateriaal. Waar voor de onderhavige periode al nationale bibliografieën bestaan, blinken deze maar al te vaak uit door grote lacunes; zo voert bijv. Wilhelm Heinsius' Allgemeines Bücherlexikon, dat op volledigheid aanspraak maakt, van het totaal der in de eerste helft van de achttiende eeuw in het Duitse taalgebied verschenen titels nauwelijks meer dan 20% op, terwijl Kaysers Vollständiges Bücher-Lexikon, dat, zoals de titel al zegt, dezelfde pretenties heeft, voor de tweede helft van de eeuw op een score van ongeveer één derde komt.1* De resultaten van onderzoek op het gebied van de boekproduktie uit de periode vóór 1800 dienen derhalve met het nodige voorbehoud gepresenteerd, en met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden.2

Dit geldt bij de bestudering van het boekenbedrijf in de verschillende Westeuropese landen op zich, maar in nog veel hogere mate voor een onderzoek naar de weerklank van de diverse nationale boekprodukties in het respectieve buitenland. Het aantal onzekere factoren neemt in dit geval alleen maar toe. In het algemeen is immers weinig bekend over de distributiewijze, over de rol, die de ruilhandel op internationaal niveau speelde, en over de invloed van censuur, oorlogen, taalproblemen, privileges, schommelingen in de papierprijs op de verspreiding over de grenzen heen. Bovendien valt de weerklank van een werk, zeker die buitenslands, lang niet altijd uitsluitend te meten aan de afzet ervan, voorzover de laatste überhaupt bij benadering ‘meetbaar’ is.

Al met al is het dan ook zaak, het onderzoek naar de respons van de onderscheiden nationale boekprodukties buiten de landsgrenzen op een zo breed mogelijke basis op te zetten. Ook dan echter zal het resultaat in wezen moeten blijven bestaan uit het aantonen van bepaalde algemene tendenzen, alsmede uit een globale differentiatie van de boekenexport naar talen, vakgebieden, belangrijkheid en eigen karakter der diverse produktiecentra in internationaal perspectief. Wat men immers aan concrete titels en namen vindt, blijft uiteindelijk maar een segment uit een niet meer ten volle reconstrueerbaar geheel.

Het onderzoek, waarvan hier de eerste resultaten worden samengevat, wil proberen, onder gelijktijdige globale toetsing van de middelen, die daartoe ter beschikking staan, in hoofdlijnen de weerklank aan te geven, die het Noordnederlandse boekenbedrijf in de late zeventiende en in het begin van de achttiende eeuw in het Duitse taalgebied en met name in het Noorden ervan, in de protestantse territoria voornamelijk, heeft gevonden.

Een geschikte ingang voor een dergelijke studie lijkt zich als het ware vanzelf te presenteren in de vorm van de ‘Buchmessen’, de halfjaarlijkse boekenmarkten, die al sinds de zestiende eeuw te Frankfurt en te Leipzig werden gehouden en waaraan ook buitenlandse drukkers en boekverkopers deelnamen. Van de Messen bestaan bovendien catalogi, die op hun beurt in de vorige eeuw al geëvalueerd zijn door Gustav Schwetschke in zijn Codex nundinarius.3

Toch is hier behoedzaamheid alleszins geboden. Niet alleen zijn de Messcatalogi, die naast Schwetschkes cijfermateriaal zeker ook zelf geraadpleegd zouden moeten worden, vooralsnog moeilijk toegankelijk, zijn hun titelbeschrijvingen onbetrouwbaar en zegt het voorkomen van een bepaald werk niets over de feitelijke bekendheid ervan in het Duitse taalgebied, de catalogi zijn daarenboven ook onvolledig in die zin, dat ze niet het daadwerkelijke aanbod weergeven. Lange tijd immers waren ze in eerste instantie fondscatalogi van de grote boekfirma's, die hun verschijnen bekostigden,4 zodat ze met name wat het aanbod van niet-Duitse origine betreft, eerder een afspiegeling van de Duitse boekhandel dan van het feitelijke buitenlandse boekenaanbod zijn. Bij dit alles zij gemakshalve buiten beschouwing gelaten, dat de Messen, indien men althans louter op de catalogi afgaat, nóch voor de Duitse nóch voor de internationale boekproduktie als geheel representatief kunnen zijn geweest; bepaalde categorieën geschriften - brochures, pamfletten, gelegenheidsliteratuur, bellettrie, disputaties en dissertaties - zouden blijkens de catalogi immers in Frankfurt en Leipzig niet of nauwelijks aan bod zijn gekomen. Het belangrijkste bezwaar tegen de Messcatalogi is evenwel, dat de rubricering, die zij hanteren, verre van uniform is, hetgeen gezien hun ontstaansgeschiedenis geen verwondering hoeft te

wekken, maar het wel nagenoeg onmogelijk maakt, op de inhoud ervan, althans voor een groter tijdvak voldoende greep te krijgen.

Dat de Codex nundinarius, omdat hij zich op de catalogi baseert, met dezelfde feilen behept is, waaraan ook deze mank gaan, behoeft geen betoog. Bovendien heeft Düsterdieck recentelijk steeksproefsgewijs aangetoond, dat Schwetschke zijn bronnen herhaaldelijk verkeerd gebruikt en onjuist weergeeft.5

De hoofdtendenzen, die een evaluatie van het Messenmateriaal met het oog op de weerklank van het Noordnederlandse boekbedrijf in de Duitse landen laat zien, hoeven echter ondanks dit alles niet al bij voorbaat als absoluut onjuist en onbetrouwbaar te worden bestempeld. Wel is het zaak, dat ze worden gerelateerd aan anderszins verkregen gegevens op hetzelfde vlak. Daarbij kan voor de laatste twee decennia van de zeventiende en voor bijna de gehele achttiende eeuw het vanaf 1682 te Leipzig verschijnende geleerdentijdschrift Acta Eruditorum goede diensten bewijzen.6

Globaal gesproken, komen in de Acta ongeveer dezelfde categorieën geschriften aan bod, die ook in de Messcatalogi te vinden zijn. Het totaal der boeken, dat in het tijdschrift wordt besproken, is weliswaar beduidend minder dan het aantal titels op de Messen.7 Laat men echter het Duitse contingent buiten beschouwing en neemt men in aanmerking, dat vele titels meerdere jaren achtereen en zowel te Frankfurt als te Leipzig werden aangevoerd, dan blijkt het aantal besproken buitenlandse d.w.z. niet van Duitse origine zijnde werken de niet uit de Duitse landen afkomstige titels op de Messen ruimschoots te overtreffen.8 Natuurlijk zegt ook de bespreking van een bepaald boek in de Acta evenmin iets over de daadwerkelijke verspreiding ervan als de vermelding in de Messcatalogi, maar toch mag men aannemen, dat via de Acta de inhoud van een werk, althans in grote lijnen, in bredere kring bekend is geworden.

Dat het universele geleerdentijdschrift dienstig kan zijn voor de bestudering van de boekproduktie van een bepaald land in internationaal perspectief, staat sinds de onderzoekingen van Reesink, Janssens en Bots c.s.,9 om maar enkele voorbeelden te noemen, buiten kijf. Des te opvallender is het, dat de Acta, die een eeuw lang, tot 1782, verschenen en in heel Europa grote faam genoten, nog nooit vanonder dit aspect zijn bezien, zelfs überhaupt nog maar nauwelijks bestudeerd zijn.

Het volgende onderzoek, dat de uit de Acta verkregen gegevens m.b.t. de Noordnederlandse boekproduktie telkens weer met Schwetschkes becijferingen op basis van de Messcatalogi confronteert, beperkt zich in eerste instantie tot de periode vanaf de oprichting der Acta tot en met 1707, de duur van het hoofdredacteurschap van Otto Mencke en volgens de communis opinio ook de grootste bloeitijd van het tijd-

schrift. Af en toe wordt echter een voorzichtige blik over het jaar 1707 heen gewaagd, omdat Schwetschkes cijfers voor het tweede decennium van de achttiende eeuw een zekere kentering laten zien in de dalende tendens van het Noordnederlandse boekenaanbod op de Messen,10 die zich in de jaren 1700 tot ongeveer 1715 aftekende, en het interessant is, na te gaan, of dit strookt met het beeld, dat de Acta voor dit tijdvak schetsen.

Als in 1682 de Acta Eruditorum gaan verschijnen, bestaat er elders in Europa, met name in Frankrijk en Engeland op het gebied van het universele geleerdentijdschrift al een zekere traditie, die teruggaat tot 1665, het jaar, waarin - kort na elkaar - Denis de Sallos Journal des Sçavans en de Philosophical Transactions van de Royal Society voor het eerst worden gepubliceerd. Weliswaar waren er in het Duitse taalgebied ook al vóór 1682 pogingen ondernomen, om een geleerdentijdschrift op te zetten, en wel door Daniel Georg Morhof11 en door de jonge Leibniz,12 maar hen was geen succes beschoren,

Het initiatief tot de Acta ging uit van een geleerdenkring in Leipzig, waarvan de al eerder genoemde hoogleraar Otto Mencke13 (1644-1707) het middelpunt vormde. De oprichters beroepen zich op hun Franse en Engelse voorgangers, waarbij met name het universele karakter van de Journal des Sçavans hen aanspreekt; de Transactions zijn hen te exclusief medisch-natuurwetenschappelijk.14 Met een maandelijks tijdschrift van eenzelfde brede opzet als de Journal en de Giornale de' Letterati menen zij in de Duitse landen een leemte te vullen. In de Miscellanea curiosa van de Academia Leopoldina, die vanaf 1670 in het Duitse taalgebied verschenen, zien zij geen concurrent; zij beschouwen ze terecht als een soort vakblad van zuiver medisch-natuurwetenschappelijke aard.15

De geleerden uit Leipzig prezen in hun Franse voorgangers vooral het brede scala der behandelde onderwerpen:

...: Galli e diverso per omnium Artium & Scientiarum spatia feruntur, Universalem magis diffusamque Rei Literariae Historiam adornantes.16

Eenzelfde variëteit hebben ook zij met redelijk succes weten te handhaven. De Acta zijn althans niet het uitgesproken natuurwetenschappelijkmathematisch georiënteerde tijdschrift, waarvoor zij vaak worden aangezien.17 Gaat men uit van de rubricering van de Acta zelf, die zes categorieën onderscheiden, te weten ‘Theologica’, ‘Juridica’, ‘Medica et Physica’, ‘Mathematica’, ‘Historica et Geographica’ en ‘Miscellanea’, dan nemen in de periode van 1682 tot 1707 de ‘Theologica’ de belangrijkste plaats in.18 De rubrieken ‘Medica et Physica’ enerzijds en ‘Mathematica’ anderzijds, samen het totaal der ‘exacte’ wetenschappen, leveren, bij elkaar opgeteld, ongeveer eenzelfde getal op als de ‘Theolo-

gica’ alleen. De laatste beslaan in de onderhavige periode ruim 28% van het totale aantal recensies en artikelen, ‘Medica et Physica’ en ‘Mathematica’ samen bijna 27,5%, afzonderlijk daarentegen resp. 15,9 en 11,5%. De rubrieken ‘Historica et Geographica’ en ‘Miscellanea’ zijn ongeveer even groot, 18,4 en 19,2%. Tot de laatstgenoemde categorie behoren hoofdzakelijk geschriften van filosofische, filologische en bellettristische aard, zodat herhaaldelijk ook de aanduiding ‘Miscellanea philosophica et philologica’19 gebezigd wordt. Het aandeel der ‘Juridica’ is het kleinst (6,6%).

Globaal bezien, zijn de ‘exacte’ wetenschappen in de Acta derhalve geenszins buitenproportioneel vertegenwoordigd. Dit kan daarentegen wel gezegd worden m.b.t. het aandeel van deze disciplines aan de artikelen, die naast de recensies in het tijdschrift werden opgenomen. Dit zijn immers vaak berichten over natuurverschijnselen (aardbevingen, eclipsen e.d.), die men kort tevoren had waargenomen, of verslagen van natuurkundige experimenten. Het gaat meestal niet om originele bijdragen, maar om mededelingen van de grote fysici van die tijd, die hoofdzakelijk uit de Philosophical Transactions en uit de Journal des Sçavans werden overgenomen. Het voorkomen van zulke in het oog springende namen als Borelli, Van Leeuwenhoek, de gebroeders Bernouilli, Descartes, Boyle, Pascal, Sydenham, Christiaan Huygens, Newton en Locke,20 zal wel de eigenlijke oorzaak zijn van het vermeende overwicht der ‘exacte’ wetenschappen in de Acta.

De brede opzet van het tijdschrift blijkt pas goed, als men de gerecenseerde werken naar hun herkomst bekijkt. Daarbij kan men zich natuurlijk niet zonder meer baseren op de taal, waarin deze geschreven zijn. Tot ver in de 19e eeuw immers blijft het Latijn een belangrijke rol spelen als vehikel van geleerde gedachten. In de Acta is dit niet anders.21 Heel wat meer dan de helft (63%) van het totaal van de in de periode van de oprichting der Acta tot en met 1707 besproken boeken is nog in het Latijn geschreven. Daarnaast is echter reeds duidelijk een verschuiving ten gunste van het Frans (18%) en in zekere zin van het Engels (8%) als taal der wetenschap waar te nemen, waarbij te constateren valt, dat de behandelde Franstalige werken door de bank genomen theologisch en filosofisch georiënteerd zijn, de Engelstalige daarentegen eerder natuurwetenschappelijk. Neemt men in aanmerking, dat de Acta door Duitse geleerden geredigeerd werden, dan is het aantal Duitstalige werken opvallend gering, ruim 3%. Geschriften in het Italiaans beslaan ongeveer 2,5%, die in het Nederlands 2%, die in het Grieks en het Hebreeuws 1 c.q. 1,5%, terwijl titels in de overige Europese landstalen op het totaal te verwaarlozen zijn.

Gaat men uit van de plaats, waar de werken gedrukt werden, ontstaat een volledig ander beeld.22 Met name de Republiek en de Duitse landen

treden nu heel wat geprononceerder op de voorgrond. 28,5 resp. 31% van het totaal, samen dus heel wat meer dan de helft, is uit de genoemde gebieden afkomstig. Frankrijks daadwerkelijke aandeel is veel kleiner dan dat van zijn taal, nml. slechts 12%, waarmee het nog minder ruim vertegenwoordigd is dan Engeland (15,5%). Italië heeft nog ongeveer 9% te bieden. De Zuidelijke Nederlanden en Zwitserland zitten beide iets boven de 1%, terwijl de bijdrage van de overige gebieden, waaronder de Scandinavische landen en Polen onbeduidend is. Als men de gehele periode van 1682 tot en met 1720 beschouwt, dan ondergaat het zojuist geschilderde beeld van de verhouding van onderwerpen, van talen en herkomst der in de Acta besproken werken hoegenaamd geen wijziging.

Vanzelfsprekend kan het niet de bedoeling zijn, in dit bestek een enigszins sluitend beeld van de inwendige en de uitwendige geschiedenis van de Acta in de onderhavige periode te schetsen. Toch moeten enkele aspecten, als het medewerkersbestand, de manier, waarop de recensies en artikelen tot stand kwamen, en de selectiecriteria voor opname, worden aangestipt, omdat zij in hoge mate bepalend zijn voor het karakter en de representativiteit van het tijdschrift, alsmede voor de positie ervan in het geleerde Europa van die dagen.

Het zal geen bevreemding wekken, dat Otto Mencke de Acta bij een aantal van gemiddeld bijna 180, vaak uitgebreide recensies en artikelen per jaar en een omvang van ongeveer 600 quarto-pagina's per deel, onmogelijk alleen kon vullen. Hij werd dan ook terzijde gestaan door een keur van recensenten, de ‘collectores Actorum’, waaronder men zulke illustere namen aantreft als Gottfried Wilhelm Leibniz, Veit Ludwig von Seckendorf en Friedrich Benedikt Carpzov. De overige medewerkers van de Acta waren evenzeer ‘vogels van diverse pluimage’ als het genoemde gezelschap coryfeeën. Opvallend is daarbij wel, dat het, op één enkele uitzondering na, die nog ter sprake komt, allemaal Duitsers waren, waarvan het merendeel in of in de omgeving van Leipzig woonde. Tot en met 1707, het sterfjaar van de eerste hoofdredacteur, moet het aantal der ‘collectores’ op minstens 148 personen worden gesteld, waarbij dient te worden aangetekend, dat niet van alle recensies, die immers zonder uitzondering anoniem verschenen, de auteurs konden worden achterhaald.23 De frequentie der werkzaamheden per recensent varieert van slechts één enkele bijdrage op het geheel tot een honderdtal in totaal.

Hoe de recensies tot stand kwamen, in het bijzonder van wie het initiatief tot het bespreken van een bepaald werk uitging, is niet geheel duidelijk. Het feit, dat enkele pas afgestudeerden van de Alma Mater in Leipzig kort na hun disputatie eenmalig als recensent optreden, schijnt op uitdrukkelijke instigatie van de kant van Mencke te duiden. Waar-

schijnlijker is echter, dat de min of meer vaste medewerkers van het tijdschrift op eigen initiatief besprekingen aan de hoofdredacteur toezonden. Het is immers aannemelijk, dat geleerden, die sowieso over een omvangrijke vakboekerij met een zekere mate van volledigheid beschikten, - en die waren onder de ‘collectores Actorum’ talrijk - het niet aan het betrekkelijke toeval zullen hebben overgelaten, langs de weg van het recensie-exemplaar in het bezit van belangrijke vakliteratuur te komen, maar zelf tot aanschaf zullen zijn overgegaan, om dan - pas in tweede instantie - het werk ook te kunnen recenseren. Uitsluitsel over deze problematiek zal een grondige bestudering van de correspondentie van Mencke met de diverse ‘collectores’ moeten geven. Dat er overigens nog een derde variant in dezen bestaat, al zal die zeker niet vaak gepraktizeerd zijn, toont Pierre Bayle aan, die voor de Acta van 1702, de tweede editie van zijn eigen Dictionaire bespreekt!

De vraag naar de criteria, die bij de selectie van geschriften voor bespreking in de Acta werden gehanteerd, hangt ten nauwste met het boven geschetste samen. Speelt immers het eigen initiatief van de recensent gepaard aan diens vakmatige belangstelling en diens telkenmale beschikbare tijd een grote rol, dan zal een zekere mate van willekeur minder makkelijk te vermijden zijn dan bij een op streng redactioneel beleid stoelende recensiepolitiek. Ook hier zal een omvattende evaluatie van de correspondentie der Acta-redactie duidelijkheid moeten verschaffen. Vast staat echter nu reeds, dat de actualiteit van een werk, naam en faam van de auteur ervan en de mate, waarin het reacties uitlokte, zwaarwegende argumenten voor opname zijn geweest.

Meer inzicht bestaat er in het tot stand komen van de artikelen, de niet boekgebonden en meestal ook niet anonieme bijdragen in de Acta. Zij werden deels, zoals reeds betoogd, uit andere contemporaine geleerdentijdschriften overgenomen onder vermelding van de herkomst, deels ook door de auteur zelf, bijna uitsluitend op eigen initiatief, aan de redactie toegezonden. Waar de ‘collectores’ nagenoeg zonder uitzondering uit het Duitse taalgebied afkomstig waren, vormden de auteurs van de artikelen een - zeker voor het gebied der ‘exacte’ wetenschappen - representatieve afspiegeling van de Europese geleerdenwereld. Gesteld moet wel worden, dat de artikelen in vergelijking met de recensies duidelijk in de minderheid zijn: de verhouding is - zowel qua omvang als qua aantal - ongeveer 1 : 7!24

De redactie van de Acta heeft er ongetwijfeld bewust naar gestreefd, het tijdschrift een internationaal karakter te verlenen. Dat blijkt met name uit het opteren voor het Latijn als voertaal. Een dergelijke keuze in een tijd, waarin het Latijn als universele taal van de wetenschap terrein verloor, plaatste het tijdschrift in een conservatief daglicht. Aan critici heeft het de Acta dan ook niet ontbroken, onder welke al vroeg Chris-

tian Thomasius met zijn Monatsgespräche (1688/89) op de voorgrond treedt.25 Desalniettemin overheersen de positieve geluiden. Christian Juncker kan al in 1692 in zijn Schediasma tal van lovende uitspraken uit heel de geleerdenwereld optekenen.26 De ‘journalistes de Leipsic’ worden nagenoeg overal met ere vermeld en met instemming geciteerd. Marcus Paul Huhold kent de Acta in 1716 in zijn Curieuse Nachricht Von denen Heute zu Tage grand mode gewordenen Juornal- [sic!], Quartal- und Annual-Schrifften een ereplaats toe onder de Europese geleerdenperiodieken.27 Nog in 1751, de tijd dus, waarin in de geschiedenis van de Acta een duidelijke neergang te bespeuren viel, spreekt de eerste supplementband van Zedlers Universal-Lexicon van een ‘sehr beliebte und hochberühmte Monatsschrift’, die ‘auf das accurateste’ recenseert ‘was in Holland, Engelland, Frankreich, Spanien, Portugall, Italien und Deutschland in allen Disciplinen herauskommt’.28

Er werd reeds op gewezen, dat het aandeel der Neerlandica, hier te verstaan in de ruimste zin des woords als produkten afkomstig van de Noordnederlandse drukpersen, op het totaal van de bijdragen in de Acta voor de periode 1682-1707 ruim één vierde bedraagt.29 Slechts de Duitstalige gebieden zijn, met een contingent van bijna één derde van het geheel, ruimer vertegenwoordigd. Het aantal werken uit de Republiek, dat in de Acta ter sprake komt, blijft gedurende de gehele periode vrij constant (gemiddeld ruim 38 per jaar); een inzinking in het aanbod van besproken werken uit de Noordelijke Nederlanden, al was het maar van korte duur, valt er in de Acta niet te bespeuren, ook in de periode 1707 tot 1720 niet.

Splitst men de gerecenseerde Neerlandica uit volgens de zesvoudige rubricering, die de Acta zelf hanteren,30 dan ontstaan er enkele opvallende verschuivingen van het eerder geschetste, voor het onderhavige tijdvak geldende totaalbeeld. De categorieën ‘Theologica’ en ‘Philosophica et Philologica Miscellanea’ zijn onder de produkties uit de Republiek met resp. 35 en 22% aanzienlijk oververtegenwoordigd. Het percentage voor ‘Medica et Physica’ is ongeveer gelijk gebleven (16%), dat voor ‘Mathematica’ ruim gehalveerd (5%), zodat beide rubrieken samen niet meer, zoals dat voor het ongedeelde recensiebestand nog wel gezegd kon worden, de beeldbepalende positie van de ‘Theologica’ zouden kunnen aanvechten. De ‘Historica et Geographica’ hebben zich redelijk weten te handhaven (17%). Het toch al geringe aandeel der ‘Juridica’ is nog iets geslonken (5%).

In het Latijn geschreven werken zijn onder de titels uit de Noordelijke Nederlanden veruit in de meerderheid (59%).31 Toch hebben ze in vergelijking met de cijfers, die gelden voor de verhouding der talen in het totaal der Acta van 1682 tot en met 1707,32 duidelijk aan gewicht ingeboet en wel voornamelijk ten gunste van de Frans- en de Neder-

landstalige geschriften, die hier met ruim dertig en ruim zes procent proportioneel oververtegenwoordigd zijn. Het aandeel van werken in het Hebreeuws, het Grieks en het Italiaans schommelt tussen één en twee procent. Engelstalige en Duitstalige boeken, die in het ongedeelde Acta-bestand twee niet te verwaarlozen contingenten vormen, zoekt men onder de Neerlandica tevergeefs. Uit het Engels in het Nederlands vertaalde werken zijn er echter wel in ruime mate aan te treffen.

Het zojuist geschetste beeld zegt enkel iets over de verhoudingen binnen de Acta in de eerste kwarteeuw van het bestaan van het tijdschrift. Bij een vergelijking ervan met de uitkomsten van een analyse van het Buchmessen-gebeuren tussen 1682 en 1707 valt allereerst op, dat het aanbod in Frankfurt en Leipzig overweldigend was. In totaal werden er 25.685 titels gepresenteerd, bijna vijf maal zoveel als er voor hetzelfde tijdvak recensies en artikelen in de Acta te vinden zijn. Van dit totaal was ruim 95% (24.435 titels) van Duitse herkomst. De Noordelijke Nederlanden zijn met 571 titels, ruim 2%, vertegenwoordigd, Denemarken met 296 en Zwitserland (althans het Franstalige gedeelte) met 176. Het aandeel van andere landen, in volgorde van belangrijkheid Frankrijk (57), Engeland (33), Italië (29), de Zuidelijke Nederlanden (10) en Zweden (7), ligt ver onder het halve procent en is daarom op het totaal te verwaarlozen.33

De Republiek blijft, zo blijkt, ook op de Messen de grootste leverancier van buitenlandse, dus niet uit het Duitse taalgebied afkomstige boeken; het aantal Neerlandica is hier echter opvallend lager dan in de Acta voor hetzelfde tijdvak (571 tegenover 998).34 Frappant is ook het enorme overwicht van de geschriften uit de Duitse landen in Frankfurt en Leipzig, terwijl deze in de Acta met die uit de Republiek nog een enigszins gelijkwaardige grootheid vormden.35 Bij nadere beschouwing blijkt dit onderscheid overigens minder graverend te zijn. Al eerder werd aangeduid, dat meervoudige presentatie van dezelfde titels het beeld vertekent. Verder waren de Messen vanzelfsprekend - en dat in toenemende mate - eerder een ‘nationaal’ dan een internationaal gebeuren, terwijl daarenboven het Duitse contingent voor een deel ook uit Duitstalige populaire gebruiksliteratuur bestond, die natuurlijk niet voor recensie in de Acta in aanmerking zou zijn gekomen.

Het jaarlijkse gemiddelde der Neerlandica op de Messen in de periode 1682 tot en met 1707 is bijna 22. Het aanbod uit de Republiek in Frankfurt en Leipzig blijft echter geenszins constant. Terwijl er - bij een gelijktijdige groei van het Duitse contingent - wat de Neerlandica betreft überhaupt een dalende tendens te signaleren valt, tekent zich - naar men mag aannemen op grond van restrictieve maatregelen van de Messe-directies36 - in het eerste decennium van de 18e eeuw een duidelijke inzinking af, die pas weer schoorvoetend in een stijgende lijn veran-

dert tegen 1720. Het gemiddelde der Neerlandica op de Messen over de periode 1682 tot en met 1720 bedraagt daardoor nog maar goed 16.

Een kleine 48% van de Neerlandica op de Messen is in het Latijn geschreven,37 ongeveer 42% in het Frans. De verhouding tussen beide talen is derhalve hier nog gunstiger voor het Frans dan onder de werken uit de Republiek, die in de Acta besproken worden.38 Duitstalige, op Noordnederlandse persen gedrukte geschriften, die in de Acta ontbraken, zijn op de Messen opvallend ruim vertegenwoordigd (bijna 9%), hetgeen geen verbazing hoeft te wekken, gezien de afzetmogelijkheden, die de Messen juist voor deze werken boden. Geschriften in het Nederlands heeft Schwetschke onder de Neerlandica op de Messen slechts één enkele maal kunnen signaleren, evenals Spaanse titels. Daarentegen heeft hij 6 verschillende in het Italiaans geschreven boeken in het bestand uit de Republiek aangetroffen, wat procentueel (1%) met het aandeel van deze taal aan de Neerlandica in de Acta overeenstemt.

Amsterdamse uitgaven voeren op de Messen in de jaren 1682 tot en met 1707 onder het contingent uit de Republiek ruimschoots en met een brede spreiding naar talen de boventoon.39 Hun aandeel bedraagt ruim 71% van het geheel der Neerlandica (407 titels op een totaal van 571). Op zeer grote afstand volgen dan de steden Leiden (11%; 62 titels), Rotterdam (8%; 44 titels), Den Haag (3%; 18 titels), Utrecht (ruim 2%; 14 titels); Nijmegen (2%; 13 titels) en Deventer (ruim 1%; 7 titels). De produktie van de andere Noordnederlandse steden op de Messen is te verwaarlozen. Leiden, Rotterdam en Utrecht zijn vooral in de tachtiger jaren van de zeventiende eeuw ruim vertegenwoordigd, om daarna (bijna) geheel weg te vallen. Den Haag handhaaft tussen 1707 en 1720 nog een constant aanbod, als de andere Noordnederlandse steden, op Amsterdam na, nagenoeg van de Messen verdwenen zijn. De spreiding naar talen is nu echter veel geringer.40 Het Latijn maakt onder de Neerlandica op de Messen weliswaar ook in deze jaren nog de dienst uit (29 op een totaal van 65 titels), maar wordt merkwaardigerwijze bijna geëvenaard door het aantal Duitstalige drukken (25), dat nagenoeg uitsluitend en in ongeveer gelijke mate uit Den Haag en Amsterdam afkomstig is.

De Acta vertonen, althans wat de rangorde der produktiecentra betreft, in grote lijnen hetzelfde beeld,41 hoewel de verhoudingen tussen de verschillende steden onderling aanmerkelijk verschillen, terwijl ook de spreiding in de tijd per stad over het algemeen gelijkmatiger is. Amsterdam is nog steeds koploper, zij het ook met nog maar ruim 44% van de totale produktie der zes grootste Noordnederlandse drukcentra (418 + 6 op een totaal van 953 recensies), wederom en eveneens op afstand gevolgd door Leiden (ruim 21%). Utrecht is met bijna 12% vanuit de Acta gezien, duidelijk belangrijker in het totaalpatroon der Noord-

nederlandse produkties dan op de Messen. Hetzelfde geldt voor Den Haag (8%), dat met een iets kleiner aanbod dan Rotterdam (bijna 9%) een goede vijfde plaats inneemt. Een opvallende zesde is Franeker (ruim 5%), dat op de Messen door afwezigheid schitterde.

In elk der genoemde steden steken telkens één of meer drukkers/boekverkopers, gemeten naar het aantal van de in de Acta uit hun fonds besproken titels, duidelijk boven het gros van hun lokale collegae uit. In Amsterdam zijn dat - in volgorde van belangrijkheid -42 H. Wetstein (57 + 8), J. Wolters (33 + 2), De Janssonii-van Waesberghe (21 + 14), G. Borstius (21 + 9), G. Gallet (27) en H. Desbordes (25 + 2); in Leiden P. van der Aa (33 + 10), J. Luchtmans (28 + 12), C. Boutesteijn (18 + 12) en F. Haaring (23 + 3); in Utrecht F. Halma (32 + 19 [20]) en Willem van de Water (19 + 19 [20]); in Rotterdam R. Leers (52 + 1); in Den Haag A. Moetjens (19) en in Franeker tenslotte J. Gijselaar (24 + 1). Wetstein en Leers zijn in het Duitse taalgebied als zelfstandige drukkers/boekverkopers vanuit de Acta gezien veruit het best geprofileerd.

De Messen onderschrijven het belang van de genoemde Noordnederlandse boekproducenten en het Duitse taalgebied maar zeer ten dele. Dat is in eerste instantie te wijten aan het feit, dat de Messcatalogi te weinig titels bieden om binnen de diverse steden naar drukkers/boekverkopers te differentiëren: alleen voor Amsterdam, Leiden en Rotterdam is dat enigszins mogelijk. Reinier Leers' overwicht onder de Rotterdammers in de Acta blijkt op de Messen tòt een monopoliepositie te zijn uitgegroeid:43 het gehele Rotterdamse aanbod in de periode tot 1707 op één enkele titel na is van hem afkomstig. Acher en Van der Slaart, die in het tijdschrift nog redelijk vertegenwoordigd waren, laten het in Frankfurt en Leipzig afweten. Voor Leiden is Van der Aa op de Messen met heel wat meer dan de helft van het aantal titels (38 van 62) nog duidelijker dan in de Acta beeldbepalend.

Een vergelijking van de Messengegevens voor Amsterdam met die uit de Acta laat een opvallende verschuiving zien.44 Wetstein is ook hier weliswaar met 104 titels op een totaal van 407 nog goed vertegenwoordigd, hij wordt echter ruimschoots overtroffen door de gebroeders Huguetan, die in de Acta maar op 9 recensies kunnen bogen, terwijl ze het in Frankfurt en Leipzig op in totaal 187 titels brengen, alle aangeboden in nauwelijks meer dan één decennium, de jaren tussen 1690 en 1701. Een opvallende derde onder de Amsterdammers, maar dan wel op grote afstand, is de combinatie Hendrik Boom en de weduwe Dirk Boom met 20 titels, gevolgd door De Janssonio-Waesberghii met 16 titels. De laatsten weten echter als enigen onder de Amsterdammers ook in het tweede decennium van de achttiende eeuw nog een vrij constant aanbod te handhaven, zodat over de gehele periode hun score 40 titels bedraagt.

Opvallende parallellen vertonen de Acta en de Messcatalogi daarentegen, als men de voornaamste Noordnederlandse boekencentra vergelijkt naar de talen, waarin de produkten van hun drukpersen verschijnen.45 Terwijl beide bronnen voor Amsterdam, Leiden en Utrecht nog min of meer duidelijk de hegemonie van het Latijn boekstaven, laten ze voor Den Haag en Rotterdam een evident overwicht van het Frans zien: 80% van de Hagensia en 70% van de Roterodamensia in de Acta is in het Frans geschreven. Voor de Messen zijn deze verhoudingen resp. 72 en 84%. Dit is zeker niet alleen indicatief voor de tanende invloed van het Latijn; evenzeer spreekt hieruit het eigen karakter van de boekproduktie in de beide steden, waarmee deze zich naar buiten toe, althans in de Duitse landen, profileren. Een nadere specificatie van dit eigen karakter is in het onderhavige geval en - zij het wellicht in iets minder uitgesproken vorm - ook voor de andere boekcentra mogelijk op basis van de rubricering, die de Acta hanteren;46 de Messcatalogi moeten hier, zoals reeds eerder betoogd, op grond van hun gebrekkige systematiek verstek laten gaan.

In vier van de zes belangrijkste centra, te weten in Rotterdam, Franeker, Amsterdam en Utrecht, zijn de ‘Theologica’ onder de in de Acta besproken produkties de belangrijkste categorie.47 Hun aandeel aan het lokale totaal schommelt daarbij tussen 63% voor Rotterdam en 34% voor Utrecht. Onder de Hagensia en Leidensia zijn de ‘Theologica’ een goede tweede met beide keren een aandeel van ongeveer 26%. Onder de Leidse produkties worden ze enkel overtroffen door de rubriek ‘Medica et Physica’ (31%), onder die uit Den Haag door de ‘Historica et Geographica’ (33%). Onder de recensies van werken uit Utrecht en Rotterdam zijn de ‘Miscellanea’ de op een na grootste categorie, met resp. 32 en 23%, onder die uit Franeker merkwaardigerwijze de ‘Juridica’ (24%), die elders nauwelijks gewicht in de schaal werpen. Dat doen overigens evenmin de ‘Mathematica’, die enkel onder de besproken Haagse titels met ongeveer 12% een redelijk deel voor zich opeisen. De ‘Medica et Physica’, die in Leiden de rest overvleugelden, zijn ook in de bestanden uit Amsterdam, Utrecht en Den Haag met resp. 17,5, 10 en 8% niet slecht vertegenwoordigd. De ‘Miscellanea’ schommelen, behalve in het Utrechtse contingent (32%) overal elders rond de 20%. Het aandeel van de ‘Historica et Geographica’, die onder de Amstelodamensia en de Hagensia met 22 en 33% toonaangevend waren, beloopt voor Rotterdam, Leiden en Utrecht achtereenvolgens 10, 13 en 14%, alleen onder de titels uit Franeker is deze rubriek met 2% duidelijk ondervertegenwoordigd.

Samenvattend kan men derhalve stellen, dat het beeld, dat de Acta schetsen voor de Amsterdamse en de Haagse boekproduktie in hoofdzaak theologisch-historisch-filosofisch getint is, dat van de Leidse vooral

medisch-theologisch, terwijl het Utrechtse contingent eerder theologisch-filosofisch, dat uit Franeker daarentegen theologisch-juridisch overkomt en in het Rotterdamse de ‘Theologica’ alleen het leeuwendeel voor zich opeisen.

Wat men op grond van een combinatie der uitkomsten van de analyses naar talen en naar onderwerpen al kon vermoeden,48 dat namelijk Rotterdam en in iets mindere mate Den Haag in internationaal perspectief meer dan de andere steden in de Noordelijke Nederlanden vrij exclusief als overslagplaatsen voor de geschriften van Franse uitgewekenen, dissidenten en heterodoxen, waaronder talrijke refugiés, fungeren, bevestigt een blik op de auteurs van de in de Acta gerecenseerde Roterodamensia en Hagensia. Namen als Pierre Jurieu, Antoine Varillas, Jacques Basnage, Pierre Bayle, Isaac de Larrey, Jacques Abbadie, Nicolas Malebranche en Richard Simon, om er maar enkele te noemen, komen herhaaldelijk voor. Vanzelfsprekend vindt men vele van deze namen en nog andere ook onder de overige Neerlandica in de Acta en met name onder de Amsterdamse drukken, maar nergens is het overwicht ervan binnen het totaal van het in de Acta ter sprake komende lokale aanbod zo groot als in dat van Rotterdam en van Den Haag.

De produkties van de andere Noordnederlandse steden, voorzover deze in de Acta in grotere omvang gerepresenteerd zijn, kunnen minder makkelijker onder één noemer gebracht worden. Nagenoeg onmogelijk is dit vooralsnog voor het enorme Amsterdamse aanbod, dat een onderzoek op zich zou rechtvaardigen. In de contingenten van Leiden en Utrecht keren weliswaar bepaalde namen herhaaldelijk terug, in het eerste geval bijv. Jacob Gronovius, Wittichius, Antonius Matthaeus, Gerard Noodt, Fridericus Spanheim, in het tweede Leydecker, Witsius en Burman en andere, ze vallen echter gemeten aan het totale aanbod uit de desbetreffende steden in het niet. Het best is nog op het relatief geringe aantal titels uit Franeker greep te krijgen: een zeer groot deel van de ‘Theologica’ stamt hier uit de pen van Vitringa, terwijl voor bijna alle ‘Juridica’ Ulrich Huber verantwoordelijk is.

Het zou te ver voeren, in het onderhavige kader op individuele auteurs en losse titels nader in te gaan; dat moge verder onderzoek voorbehouden blijven. De bedoeling was enkel uit de Acta in grote lijnen de weerklank van de Noordnederlandse boekproduktie buitenslands te destilleren en de geschiktheid van het tijdschrift voor een dergelijk onderzoek te toetsen, niet in het minst ook door de verkregen resultaten af te zetten tegen het beeld, dat de Messen schetsen.

Resumerend mag zeker gesteld worden, dat de Acta, - nog afgezien van hun grotere toegankelijkheid - mogelijkheden bieden, die ook een moeizame evaluatie van de Messcatalogi ten enen male ontzegd blijven. De belangrijkste daarvan is wel de uniforme, contemporaine rubricering

door alle jaargangen van het tijdschrift heen, die niet alleen gedetail leerde conclusies met betrekking tot het karaktervan de Acta als zodanig, maar ook met betrekking tot aard en omvang van de weerklank der onderscheiden nationale en lokale boekprodukties in de Duitse geleerdenwereld mogelijk maakt. Een tweede belangrijk aspect is, dat het tijdschrift zeker in de periode tot 1720 een veel groter aantal Neerlandica bevat dan de Messcatalogi en bovendien een constant aanbod weet te handhaven, in een tijd, waarin van de Messen de titels uit de Republiek door allerlei uitwendige oorzaken nagenoeg verdwijnen. Beide factoren maken de gegevens uit de Acta verkregen zonder meer bewerkelijker en betrouwbaarder dan die uit de Messcatalogi. Voortgezette en gedetailleerdere bestudering van de Acta als invalshoek voor de Noordnederlandse boekproduktie, ook over de gehele periode van het verschijnen van het tijdschrift, is derhalve zeker wenselijk en kan een wezenlijke aanvulling zijn van het huidige beeld van het achttiende-eeuwse Nederlandse boek in internationaal perspectief.

 

H. Laeven en G. v. Gemert

Bijlage i

Aantallen bijdragen in AE 1682-1707 naar onderwerp (recensies én artikelen)

Theol. & Hist. Eccl. 37 55 56 81 56 63 56 50 53 60 56 40 39 46 50 49 43 56 53 47 38 41 44 50 44 48 63 56 42 1472
Jur. 16 19 11 24 9 7 16 10 13 5 5 12 15 13 6 14 12 17 12 7 10 8 14 15 13 13 10 11 9 346
Med. & Phys. 51 49 47 48 49 32 33 26 19 19 18 28 20 24 18 21 26 15 17 30 28 28 20 20 27 32 36 20 31 832
Math. 32 33 31 28 30 16 25 24 15 29 22 26 33 32 22 23 17 12 18 14 8 12 7 8 21 17 21 17 8 601
Hist & Geo. 25 31 28 - 31 34 40 27 16 29 35 31 40 46 26 29 48 30 33 25 33 21 44 43 57 37 34 50 37 960
Philos. & Philol.Misc. 28 44 44 73* 27 31 17 25 30 37 42 47 36 31 41 30 45 25 23 24 43 32 33 27 25 41 41 33 29 1004
  189 231 217 254 202 183 187 162 146 179 178 184 183 192 163 166 191 155 156 147 160 142 162 163 187 188 205 187 156 5215
  1682 1683 1684 1685 1686 1687 1688 1689 1690 1691 1692 1693 1694 1695 1696 1697 1698 1699 1700 1701 1702 1703 1704 1705 1706 1707 Supp. I Supp. II Supp. III Totaal

Bijlage ii

Verhouding der talen van de werken, besproken in AE 1682-1707 (Steekproef). Eenheid recensie

Lat. Fr. Eng. Du. It. Ned. Hebr. Gr. Zweeds Totaal
1682 118 16 8 5 2 - 2 - - 151
1687 95 39 9 1 8 3 3 2 - 160
1692 70 35 7 4 4 3 2 1 - 126
1697 77 19 13 5 2 3 2 3 - 124
1702 92 16 9 4 2 3 2 2 1 131
1707 69 25 19 9 4 4 2 1 - 133
Totaal 521 150 65 28 22 16 13 9 1 825

Bijlage iii

Aantallen titels uit de Republiek op de Buchmessen te Frankfurt en Leipzig naar taal (1682-1707, resp. 1720).

Duits 5 15 - 2 3 3 - - 1 - 1 1 4 2
Frans 5 6 3 19 19 17 17 2 10 21 16 57 17 19
Italiaans - - - - 2 - - - - - - - - 3
Latijn 27 18 17 20 43 26 30 6 10 18 15 9 5 8
Nederlands - - - - 1 - - - - - - - - -
Spaans - - - - - - - - - - - - - -
Totaal 37 39 20 41 68 46 47 8 21 39 32 67 26 32
  1682 1683 1684 1685 1686 1687 1688 1689 1690 1691 1692 1693 1694 1695

Duits - - 2 - 2 2 4 1 - - 1 - 49
Frans - 8 3 - 2 - - - - - - - 241
Italiaans - - - - 1 - - - - - - - 6
Latijn - 5 9 3 2 1 - - - - 1 - 273
Nederlands - - - - - - - - - - - - 1
Spaans - - - - 1 - - - - - - - 1
Totaal - 13 14 3 8 3 4 1 - - 2 - 571
  1696 1697 1698 1699 1700 1701 1702 1703 1704 1705 1706 1707 Sub-totaal

Duits 1 2 4 2 2 4 4 5 - 1 - - - 74
Frans - - - - - 1 1 - 1 - 4 - 4 252
Italiaans - - - - - - - - - - - - - 6
Latijn - 1 1 10 - 2 - 1 2 3 8 - 1 306
Nederlands - - - - - - - - - - - - - 1
Spaans - - - - - - - - - - - - - 1
Totaal 1 3 5 12 2 7 5 6 3 4 12 - 5 636
  1708 1709 1710 1711 1712 1713 1714 1715 1716 1717 1718 1719 1720 Totaal

Bijlage iv

Noord-Nederlandse produkties op de Buchmessen 1682-1707, resp. 1720, naar stad en drukker.

Amsterdam 1682/1707 1682/1720
L. Alemand 1 1
H. Betkius 2 4
Erven H. Betkius - 1
J. Blaeu & Co. 1 1
P. & J. Blaeu, Jansson. Waesb., Boom etc. 2 2
D. Boeteman 1 1
H. Boom & Wed. D. Boom 20 20
H. Boom, Wed. D. Boom & Wed. J.v. Someren 3 3
Wed. J. Bruynings 1 1
P. Brunel 4 4
Compagnie des Libraires 2 3
D.v.d. Dalen 3 3
G. Gallet 5 5
Y. Haring 5 5
Gebr. Huguetan 187 187
Erven Jansson. v. Waesb. 16 40
Jansson. Waesb. & J. Wolters 1 1
Jansson. Waesb., Boom, v. Someren & Goethals 3 3
P. Le Grand 1 1
J. Mens 1 1
J.C. Meijer 1 1
J. Nosche 2 2
J. Pauli - 1
P.v.d. Rade 2 2
S. Siebertsma 1 1
A.v. Someren 2 2
Wed. J.v. Someren 8 8
P. & A.v. Someren 1 1
Chr. Warmund - 1
J.v. Westen 1 1
H. Wetstein 104 104
H. Wetstein & H. Desbordes 2 2
A. Wolfgang 9 9
J. Wolters 2 5
J. Wolters & Y. Haring 2 2
S.n. 11 22
Totaal 407 451
Amsterdam/Frankfurt am Main    
A. Luppe 2 2

Den Haag 1682/1707 1682/1720
H. Betkius - 2
Ch. Charpentier - 1
A. Leers 18 18
Rumpff - 3
Staatsdrukkerij - 5
G. de Voys - 1
S.n. - 1
Totaal 18 31
     
Den Haag en Rotterdam    
A. & R. Leers 1 1
     
Deventer    
N. Gürtler (eigen beheer) 2 2
D. Schutten - 3
S.n. 5 5
Totaal 7 10
     
Dordrecht    
Wed. Jasper Goris & D. Goris 1 1
     
Groningen    
Joh. Bertling (eigen beheer) 1 1
     
Leiden    
P.v.d. Aa 38 38
C. Boutesteijn 9 9
C. Boutesteijn & J. Luchtmans 1 1
H. Drummond - 1
J. Kellenaer 1 1
V. Koesfeld Zumbach (eigen beheer) 2 2
J. Luchtmans 4 4
J. Luchtmans & J. du Vivié 3 3
J. Moukee 1 1
S.n. 3 3
Totaal 62 63
     
Middelburg    
J.v. Reede 1 1
     
Nijmegen    
A. Luppe 13 13

Rotterdam 1682/1707 1682/1720
D. Barthelemy - 1
M. Böhm - 1
Wed. H. Goddeus 1 1
R. Leers 43 43
Totaal 44 46
     
Utrecht    
Compagnie des Libraires 1 1
M.v. Dreunen 1 1
M.v. Dreunen & W.v. Walcheren 1 1
F. Halma 7 7
J. Luchtmans & W.v. Poolsum 1 1
J. Ribbius 3 3
Totaal 14 14
     
Vlissingen    
J. de Laet (eigen beheer) - 1
     
Totaal der Neerlandica op de Buchmessen 1682-1707, resp. 1720 571 635

Bijlage v

Produkties uit de Republiek, aangevoerd op de Buchmessen te Frankfurt en Leipzig tussen 1682 en 1707, resp. 1720, naar plaats en taal.

Duits Frans Italiaans Latijn Nederlands Spaans Totaal
Amsterdam 35/47 175/182 6/6 189/215 1/1 1/1 407/452
A'dam/Frankfurt M. 2/2 -/- -/- -/- -/- -/- 2/2
Den Haag 0/11 13/15 -/- 5/5 -/- -/- 18/31
Den Haag/R'dam -/- -/- -/- 1/1 -/- -/- 1/1
Deventer -/- -/- -/- 7/10 -/- -/- 7/10
Dordrecht -/- 1/1 -/- -/- -/- -/- 1/1
Groningen -/- -/- -/- 1/1 -/- -/- 1/1
Leiden 0/1 13/13 -/- 49/49 -/- -/- 62/63
Middelburg -/- -/- -/- 1/1 -/- -/- 1/1
Nijmegen 12/12 -/- -/- 1/1 -/- -/- 13/13
Rotterdam -/- 37/39 -/- 7/7 -/- -/- 44/46
Utrecht -/- 2/2 -/- 12/12 -/- -/- 14/14
Vlissingen 0/1 -/- -/- -/- -/- -/- 0/1
Totaal 49/74 241/252 6/6 273/302 1/1 1/1 571/636

Bijlage vi

Recensies van drukken uit A'dam, Den Haag, Franeker, Leiden, R'dam en Utrecht in AE 1682-1707 naar onderwerp.

A'dam Den Haag Franeker Leiden R'dam Utrecht A'dam, Leiden A'dam, Utrecht A'dam, Leiden, Utrecht Den Haag, R'dam Den Haag, Utrecht Leiden, Utrecht A'dam, Den Haag, Leiden Totaal
Theol. & Hist. Eccl. 145 20 25 50 53 36 - 3 - - - 1 - 333
Jur. 6 3 12 16 - 9 - - - - - - - 46
Med. & Phys. 73 6 1 60 2 11 - 1 - - - 1 - 155
Math. 13 9 - 3 1 1 - - - - - - - 27
Hist. & Geo. 93 25 1 25 8 15 1 1 1 - 1 - 1 172
Philos. & Philol. Misc. 88 13 11 41 20 34 4 1 - 1 - 7 - 220
Totaal 418 76 50 195 84 106 5 6 1 1 1 9 1 953

Bijlage vii

Recensies van drukken uit de belangrijkste boekencentra van de Republiek in AE 1682-1707 per drukker naar onderwerp.

Amsterdam Theol. & Hist. Eccl. Jur. Med. & Phys. Math. Hist. & Geo. Misc. Totaal
H. Alard - - - - 1 - 1
I. Aspidius 1 - - - - - 1
I. Atias 1 - - - - - 1
P. & J. Blaeu 3 - - 1 1 2 7
Blaeu & Boom - - - - - 1 1
Blaeu & A.v. Someren - - 1 - - - 1
Blaeu & H. Wetstein - - - - - 1 1
C. Blankaart 1 - 1 - - - 2
J. Blom - - 1 - - - 1
H. & wed. D. Boom 4 1 2 - - 9 16
G. Borstius 18 - 2 - - 1 21
G. & Jac. Borstius 4 - - - - - 4
G. & Joh. Borstius 2 - - - - - 2
J. Bouman - - - - - 1 1
A. Braakman - - 1 1 - 1 3
A. Braakman & J. Desbordes - - - - 1 - 1
P. Brunel 5 - - - 3 - 8
Z. Chastelain - - - - 1 - 1
N. Chevalier 1 - 1 - - - 2
(C.) Commelin - - 1 - - - 1
D.v.d. Dalen 2 - - - - - 2
H. Desbordes 9 1 1 - 8 6 25
H. Desbordes & D. Pain 1 - - - - - 1
H. Desbordes & A. Schelte - - - - 1 - 1
J. Desbordes - - - - 1 - 1
M.W. Doornick - - - - 1 - 1
J.v. Dijck 1 - - - - - 1
Erven D. Elzevier 1 - - - - 1 2
A.v. Gaasbeek - - 1 - - - 1
G. Gallet 13 - 1 - 8 5 27
J. Gatrel - - - - 1 1 2
A. Groenewoud 1 - - - - - 1
J. Groenewoud 1 - - - - - 1
Fr. Halma 3 1 1 - 4 3 12
I. Haring - - - - - 1 1
A. v. Hoogenhuysen - - - - 1 - 1
J. ten Hoorn - - 7 1 1 - 9
T. ten Hoorn 1 - - - - - 1
Gebr. Huguetan 2 - - 3 1 3 9
Janssonio-Waesbergii 3 - 11 - 2 5 21
Janss.Waesb., Boom & Goethals 1 - - 1 - 1 3

Amsterdam Theol. & Hist. Eecl. Jur. Med. & Phys. Math. Hist. & Geo. Misc. Totaal
Janss.Waesb., Boom & v. Someren - - - - - 1 1
Janss.Waesb. & Wetstein - 1 - - - - 1
W. de Jonge - - 1 - 2 - 3
G. Kuyper 1 1 - - - - 2
P. Le Brun - - - - 1 - 1
J. Le Censeur - - - - - 1 1
J. Le Noir - - - - 1 - 1
F.L'Honoré 2 - - - - - 2
Th. Lombrail 1 - 1 - 1 - 3
J.L. de Lorme 2 - - - 3 1 6
J.L. de Lorme & E. Roger - - - - 2 - 2
A. Magnus & J. Rieuwertz - - 1 - - - 1
J. Malherbe - - - - 1 - 1
P. Marret 3 - 2 - 4 - 9
P. Mortier 2 - - - 6 1 9
Th. Mijls - - - - - 1 1
J. Ollier - - - - - 1 1
D. Pain 1 - - - - - 1
S. Petzold 1 - - - - 4 5
A. Pierrot - - - - 1 - 1
F.v.d. Plaats - - 1 - - 1 2
E. Roger 2 - 2 - 1 - 5
J. Rousseau - - - - - 1 1
D. Ruarus 1 - - - - - 1
P. Savouret 5 - - - 5 - 10
A. Schelte - - - - 1 - 1
H. Schelte - - - - 1 2 3
Erven A. Schelte - - - - - 1 1
A. Schoonebeek 1 - - - - - 1
E. Solmans 1 - - - - - 1
A.v. Someren 1 - - - - - 1
J.v. Someren 1 - 1 - 1 - 3
J.v. Someren, Erven J. van Dijck, H. & wed. D. Boom - - 2 - - - 2
Wed. J.v. Someren 1 - 2 - - - 3
P. & A.v. Someren 1 - - - - - 1
C.A. Stan 1 - - - - - 1
Is. Stokmans 1 - - - - - 1
H. Sweerts - - 1 - - - 1
D. Tartas 1 - - - - 1 2
Y. Valk - - 1 - - - 1
G. Vallet - - - - - 1 1
J.v.d. Velde 1 - 1 - - - 2
H. Wetstein 19 - 7 3 11 17 57
Wetstenii (H., R., G.) 1 - - - - 5 6

Amsterdam Theol. & Hist. Eccl. Jur. Med. & Phys. Math. Hist. & Geo. Misc. Totaal
A. Wolfgang 3 - - - 5 2 10
Wolfgang & Savouret 1 - - - - - 1
Wolfgang & Janss.Waesb. 2 - - - - - 2
Wolfgang, J. Waesb., Boom & v. Someren - - - - 1 - 1
Wolfgang, J. Waesb., Boom v. Someren & Goethals 1 - - - - 1 2
J. Wolters 7 1 17 3 4 1 33
Zonder dr./uitg.* 1 - 1 - 5 3 10
Totaal 145 6 73 13 93 88 418
Den Haag              
J. Alberts - - - - 1 - 1
A. Arondeus 1 - - - 1 - 2
B. Beeck - - - - - 1 1
H.v. Bulderen - - - 4 3 1 8
L. & H.v. Dole 1 - - - 1 - 2
J.v. Ellinckhuysen - - - - 1 - 1
E. Foulque 1 - - - 4 - 5
E. Foulque & L.v. Dole - - - - - 1 1
D. Geselle - - 1 - - - 1
P. Hagen - - 2 - 1 - 3
A. de Hondt 1 2 - - 1 - 4
A. de Hondt & J.v. Ellinckhuysen - - - - 1 - 1
Th. Johnson 1 - - - - - 1
A. Leers 4 - 1 2 1 2 10
F.L'Honoré 1 - - - 1 - 2
J.v. Millinge - - - 1 - - 1
A. Moetjens 5 - - 1 7 6 19
A. Troyel 4 - - - - - 4
M. Uytwerf 1 - 1 - 1 2 5
J. Verbessel - 1 - - - - 1
W. de Vooys - - - 1 1 - 2
N. Wilt - - 1 - - - 1
Totaal 20 3 6 9 25 13 76
               
Franeker              
H. Amama & Z. Taedama 2 6 - - - 1 9
V. Bleck 1 - - - - - 1
J. Gyselaar 15 3 - - - 6 24

Franeker Theol. & Hist. Eccl. Jur. Med. & Phys. Math. Hist. & Geo. Misc. Totaal
Gyselaar, Amama & Taedama - 1 - - - - 1
F. Halma 2 - - - - 1 3
J. Horreus 3 - - - - - 3
L. Strick 1 1 1 - 1 3 7
Strick & Horreus 1 - - - - - 1
B. Wibrand - 1 - - - - 1
Totaal 25 12 1 - 1 11 50
               
Leiden              
P.v.d. Aa 3 - 17 - 5 8 33
C. Boutesteyn 3 2 11 1 - 1 18
C. Boutesteyn & F. Haaring - - 1 - - - 1
C. Boutesteyn & C. Leyer 1 - - - - - 1
C. Boutesteyn & J. Luchtmans - - 4 - - - 4
C. Boutesteyn & J. du Vivié - - - - - 1 1
C. Boutesteyn, J. Luchtmans & J. du Vivié 3 - - - - - 3
H.v.d. Boxe - - - - 1 - 1
A. Dijckhuysen - - 3 - - - 3
A. Elzevier - - 1 - - - 1
D.v. Gaasbeeck 5 1 2 1 2 2 13
J.v. Gelder & J.A. de La Font - - - - - 1 1
P. de Graaf - - 2 - - - 2
F. Haaring 3 6 5 - 5 4 23
J. Hackius - - - - 3 - 3
Hackius, Boutesteyn, Du Vivié, v.d. Aa & Luchtmans - - - - - 1 1
M. ter Heijden & A.v.d. Mijn - - - - - 1 1
J. Kellenaer - 1 1 - - - 2
J.v.d. Linden 1 - - - - - 1
F. Lopez 5 3 2 - 1 - 11
J. Luchtmans 13 - 5 - 2 8 28
J. Luchtmans & J. du Vivié 2 - - - 1 - 3
P.v.d. Meersche 1 - - - - - 1
P.v.d. Meersche & J. du Vivié - - - - - 1 1
J. Moukee - - 2 1 1 - 4
A.v.d. Mijn - - - - - 5 5
D. Severinus - - - - - 1 1
A. de Swart 1 - - - 2 3 6
H. de Swart - 1 - - - - 1
H. Teeringh - 1 1 - - 2 4

Leiden Theol. & Hist. Eccl. Jur. Med. & Phys. Math. Hist. & Geo. Misc. Totaal
J. Verbessel 3 1 - - - - 4
J. du Vivié 3 - - - 1 2 6
J. du Vivié & F. Haaring - - 1 - - - 1
J. du Vivié & I. Severinus 2 - - - 1 - 3
Zonder dr./uitg. 1 - 2 - - - 3
Totaal 50 16 60 3 25 41 195
               
Rotterdam              
A. Acher 9 - - - 1 - 10
B. Bos 2 - 1 - - - 3
R.v. Doesburg 1 - - - - - 1
A.v. Dijk - - - - - 1 1
H. de Graaf 1 - - - - - 1
R. Leers 33 - - 1 5 13 52
J. Malherbe - - - - 1 - 1
B.v. Sandbergen 1 - - - - - 1
P.v.d. Slaart 6 - - - - 5 11
E. Yvans - - - - 1 1 2
E. Yvans & P.v.d. Veer - - 1 - - - 1
Totaal 53 - 2 1 8 20 84
               
Utrecht              
T. Appels - - - - - 1 1
W. Broedelet 4 - - - 2 2 8
Wed. W. Clerck 2 - - - - - 2
J. Coster - - - - - 1 1
M.v. Dreunen & W.v. Valgeren - - 1 - - - 1
F. Halma 8 4 1 1 5 13 32
H. Harderberg - - 1 - - - 1
B. Lobé 1 - - - - - 1
W.v. Poolsum 1 - - - - 1 2
J. Ribbius - 2 1 - 1 - 4
A. Schouten 7 1 1 - 2 1 12
J. Visch 1 - 1 - - - 2
W.v.d. Water 6 1 1 - 4 7 19
J. & W.v.d. Water - - - - - 1 1
J.v.d. Water, J. Ribbius, F. Halma & W.v.d. Water - 1 2 - - - 3
W.v.d. Water & F. Halma 3 - - - 1 3 7
W.v.d. Water, F. Halma & A. Schouten 1 - - - - - 1
R.v. Zyll 1 - 2 - - 3 6
Zonder dr./uitg. 1 - - - - 1 2
Totaal 36 9 11 1 15 34 106

Combinaties Theol. & Hist. Eccl. Jur. Med. & Phys. Math. Hist. & Geo. Misc. Totaal
A'dam/Leiden Janss.Waesb./Lopez - - - - - 1 1
  F. Haaring e.a. - - - - - 1 1
  Boom/Hackius - - - - - 1 1
  Halma/ v.d. Aa - - - - - 1 1
  Zonder dr./uitg. - - - - 1 - 1
                 
A'dam/Utrecht Wetstein/v.d. Water - - - - - 1 1
  Schelte/v.d. Water - - 1 - - - 1
  Halma/v.d. Water 1 - - - - - 1
  Waesb./Borstius/v.d. Water/Broedelet 1 - - - - - 1
  Boom/Waesb./Borstius/Wolters/v.d. Water/Broedelet - - - - - 1 1
  Boom/Waesb./Goethals/Borstius/Wolters/Halma/v.d. Water/Broedelet 1 - - - - - 1
                 
A'dam/Leiden/Den Haag Van Dalen/Van Damme/Boucquet - - - - 1 - 1
                 
A'dam/Leiden/Utrecht Wetstein/v.d. Water/Van Dalen - - - - 1 - 1
                 
Den Haag/R'dam A. & R. Leers - - - - - 1 1
                 
Den Haag/Utrecht Van Velsen/Van Zijll/Schouten - - - - 1 - 1
                 
Leiden/Utrecht Boutesteijn/Luchtmans/v.d. Water 1 - - - - - 1
  v.d. Aa/Halma - - 1 - - 7 8
  Totaal 4 - 2 - 4 14 24

Bijlage viii

Recensies van drukken uit A'dam, Den Haag, Franeker, Leiden, Rotterdam en Utrecht in AE 1682-1707 naar taal.

A'dam Den Haag Franeker Leiden R'dam Utrecht A'dam, Leiden A'dam, Utrecht A'dam, Leiden, Utrecht Den Haag, R'dam Den Haag, Utrecht Leiden, Utrecht A'dam, Den Haag, Leiden Totaal
Latijn 226 12 45 166 20 80 3 5 - - 1 8 1 567
Frans 147 60 - 9 59 16 1 - - 1 - - - 293
Ned. 25 4 2 6 4 5 1 - 1 - - 1 - 49
Grieks 4 - 2 11 - 3 - - - - - - - 20
Hebr. 10 - 1 3 - 2 - 1 - - - - - 17
Ital. 6 - - - 1 - - - - - - - - 7
Totaal 418 76 50 195 84 106 5 6 1 1 1 9 1 953

Zusammenfassung
Die Acta Eruditorum als Ansatzpunkt für die Erforschung der nordniederländischen Buchproduktion (1682-1720).

Die Acta Eruditorum (Leipzig 1682-1782) gelten namentlich um die Wende zum 18. Jahrhundert als die deutsche Gelehrtenzeitschrift schlechthin. Der vorliegende Beitrag untersucht für die Jahre 1682-1720, inwiefern die Acta das Bild von der Resonanz der nordniederländischen Buchproduktion im deutschen Sprachraum, wie es die Auswertung der Messkataloge ergibt, modifizieren bzw. vervollständigen können. Dabei zeigt sich, dass die Acta, die durchweg leichter zugänglich sind als die einzelnen Messkataloge, aufgrund ihrer einheitlichen, zeitgenössischen Rubrizierung bequem detailliertere Schlüsse in bezug auf den spezifischen Charakter der nordniederlandischen Buchpräsenz in den Landen deutscher Zunge ermöglichen. Zudem stellt sich heraus, dass das Angebot von Titeln aus der Republik der Vereinigten Niederlande in den Acta weit zahlreicher und konstanter ist als auf den Buchmessen, was eine grössere Zuverlässigkeit der Forschungsergebnisse gewährleistet.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs