Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1981

[p. 70]

Is de concentratie van macht onder koning Lodewijk een uitloper van het verlicht absolutisme?

De probleemstelling, zoals die bij mijn naam op de affiches en folders van het colloquium over ‘verlicht despotisme in de Nederlanden’ vermeld staat, verraadt een zekere vooringenomenheid. De formulering gaat impliciet uit van de vooronderstelling, dat het tijdperk van het verlicht absolutisme in 1806 al afgesloten was en dat een eventueel gelijkend verschijnsel daarom gekarakteriseerd zou moeten worden als een atavisme. Deze opvatting kan met grote stelligheid verdedigd worden, als men zich baseert op Hartung, die het verlicht absolutisme beperkt tot de tweede helft van de achttiende eeuw, de Franse Revolutie als eindterm beschouwt en bijgevolg het optreden van Napoleon als iets wezenlijk nieuws ziet.¹

Volgt men daarentegen de opinie van Emile Lousse, dan zou de vooringenomenheid van de probleemstelling aanvechtbaar zijn. Deze hanteert immers veel ruimer chronologische grenzen en vindt Napoleon en Willem I twijfelgevallen.² En als men uitgaat van Goslinga's bijdrage aan de internationale discussie, dan zou veilig mogen worden aangenomen, dat het verlicht absolutisme in Nederland geheerst heeft vanaf het optreden van raadpensionaris Schimmelpenninck tot het aftreden van koning Willem I.³

Welke opinie men in deze discussie ook is toegedaan, vastgesteld moet worden dat voor Nederland een eventueel verlicht absolutisme iets geheel nieuws was. De voor Hartungs definitie zo belangrijke continuïteit van vorstelijk absolutisme naar verlicht absolutisme ontbreekt in dit land ten ene male. De Republiek van vóór 1795 met haar sterk gedecentraliseerd en overheersend collegiaal bestuur kende wel een stadhouder, maar diens macht was allerminst onbeperkt en zeker onvergelijkbaar met die van prototypen van het verlicht absolutisme. Welnu, het begrip ‘verlicht absolutisme’ ontleent zijn kracht en bruikbaarheid aan het feit dat het een historisch verschijnsel verbindt met het verleden (het absolutisme), er tegelijk de eigenheid van aangeeft ten opzichte van het verleden (het verlichte) en het bovendien vergelijkbaar maakt met soortgelijke verschijnselen elders. Van deze drie bruikbaarheidscriteria is alleen de laatste zonder meer toepasbaar op het Nederlands fenomeen. De voorgeschiedenis was er immers een van revolutie en democratie en de uit beide voortgekomen grondwet vormde het fundament voor het

1 F. Hartung, ‘Der Aufgeklärte Absolutismus’ in: Karl O. Freiherr von Aretin (ed.), Der Aufgeklärte Absolutismus. (Köln, Kiepenheuer und Witsch, 1974, 54-76) 57, 58 en 74.

2 E. Lousse, ‘Absolutismus, Gottesgnadentum, Aufgeklärter Despotismus’ in: Von Aretin, Der Aufgeklärte Absolutismus, (89-102) 99-100.

3 A. Goslinga, ‘Het verlicht despotisme te onzent’, Anti-Revolutionaire Staatkunde (maandeditie) 14, 1938, (192-204) vooral 193-195 en 202-203.

[p. 71]

optreden van raadpensionaris en koning. De karakteristiek ‘verlicht absolutistisch’ lijkt mij daarom op zijn minst niet geheel adekwaat. Ik voeg hier onmiddellijk aan toe dat dit gemakkelijker valt te constateren dan te verhelpen. Welke omschrijving voldoet immers wel? Was Lodewijk een autocraat? Was hij een despoot, in de betekenis van willekeurig alleenheerser? Was hij een dictator in koninklijk gewaad? Was hij een wat bijzonder type bonapartist? Of was hij toch een verlicht absoluut vorst, die in Nederland niet opviel omdat daar toch alles vijftig jaar later gebeurde?

Na lang wikken en wegen ben ik ertoe gaan overhellen de hele vraagstelling te beschouwen als secundair. Er was voor Nederland in die tijd maar één echte despoot, maar één willekeurig optredende absolute heerser, en dat was Napoleon. Zijn wil beheerste de grote ontwikkelingen in Nederland vanaf 1799 tot 1813. Hij stond aan de wieg van de merkwaardige twaalfling, die de naam Staatsbewind kreeg. Hij drong de Bataafse Republiek het eenhoofdig bestuur op van zijn favoriet Schimmelpenninck. Zijn ‘liefde’ ging zelfs zo ver dat hij Nederland de gunst schonk van een koninklijk bestuur door zijn meest dierbare broer. En toen deze zich zeer ondankbaar toonde door zich werkelijk als koning van Holland te willen gedragen, in plaats van als prefect van een Frans departement, werd hij weer van de troon verwijderd door dezelfde macht, die hem er in 1806 tegenstribbelend had opgezet.

Veel interessanter lijkt het om het koningschap van Lodewijk uit een ander gezichtspunt te beschouwen, dat meer recht doet aan de eigenheid van de interne ontwikkelingen sedert 1795, zonder dat de vergelijkbaarheid in het gedrang komt.

De fundamenten voor dat nieuwe gezichtspunt zijn ontleend aan de stellingen, waarmee professor Von Aretin het verlicht absolutisme probeert te karakteriseren.⁴

Hij stelt daarin onder andere dat het verlicht absolutisme en de revolutie kinderen zijn van hetzelfde denken. (stelling 11) En hoewel absolutisme en Verlichting elkaar, als het erop aan komt, uit zouden sluiten (stelling 10), stonden toch veel aanhangers van de Verlichting positief tegenover het door de fysiocraten geschapen ideaal van de ‘verlichte despoot’ (stelling 3). De relatie tussen absolutisme en Verlichting blijkt dus omkeerbaar. Het absolutisme heeft zich van de Verlichting bediend, maar de Verlichting heeft van haar kant ook gebruik gemaakt van het absolutisme. Sprekend komt dit naar voren in de bij Hartung te vinden opinies van vertegenwoordigers van de Duitse, op Wolff gebaseerde staatsleer, zoals die tegen het einde van de achttiende en in het begin van de negentiende eeuw verdedigd werden: de mens was onmondig en moest tot zijn eigen welzijn gedwongen worden. De staat was als een opvoedingsgesticht, waarin de mens, zolang de rede nog niet algemeen richtsnoer was van het handelen en het individu zich niet wilde opofferen voor het grote geheel, met dwang tot een hogere ontwikkelingsfase gebracht moest worden.⁵ Tenslotte valt bij Von Aretin nog te beluisteren dat, daar waar het bondgenootschap van Verlichting en

4 Von Aretin, 42-44.

5 Hartung, ‘Der Aufgeklärte Absolutismus’, 60-61.

[p. 72]

absolutisme niet tot stand kwam, de eerste zich een weg baande door middel van de revolutie. (stelling 3)

Tegen deze achtergrond waag ik het de accenten te verleggen van het absolutisme naar de Verlichting. Onder Verlichting versta ik voor alles een in beginsel alle gebieden van het leven rakende manier van denken, die haar uiteindelijke eenheid vindt in de opvatting dat niet langer traditie en gezag, maar de rede richtsnoer kan en moet zijn, en dat de menselijke natuur niet door en door bedorven, maar juist in zich zelf goed en vervolmaakbaar is.⁶ Aldus opgevat was de Verlichting in heel Europa te vinden tussen het einde van de zeventiende en het midden van de negentiende eeuw. Ze was echter in haar uitwerking geenszins altijd en overal hetzelfde. Er zijn grote verschillen aanwijsbaar in intensiteit, extensie en radicaliteit, naargelang het stadium waarin de Verlichting verkeerde, de gebieden waarop ze werd toegepast, de belangen van de toepasser en de sociale, economische, politieke en culturele voorgeschiedenis. Wie aan de Verlichting recht wil doen moet zich daarom hoeden voor de versimpelde voorstelling, waarin ze wordt vereenzelvigd met haar radicaalste aanhangers en meest consequente toepassingen.⁷ In het betoog dat nu volgt wil ik proberen het optreden van koning Lodewijk te plaatsen in de Nederlandse geschiedenis, verstaan tegen de achtergrond van de Verlichting.⁸

De Bataafse Revolutie kan, net als de Franse, beschouwd worden als een min of meer radicale toepassing van de Verlichting op het gebied van de politiek. Er ging een lange periode aan vooraf waarin de verlichte manier van denken langzaam maar zeker ingang vond onder degenen die niet zonder ontwikkeling en vermogen waren, zich verenigden in allerlei genootschappen, door de nieuwe manier van denken beïnvloede geschriften lazen en daarover met elkaar in discussie traden. Voorzover aanhangers van de Verlichting belangstelling hadden voor de politiek en voorzover ze verstoken waren van invloed op het bestuur, waren ze gevoelig voor de argumenten tot verandering, die aan de rede en de natuur ontleend konden worden. Na het mislukken van de overigens tamelijk gematigde pogingen tot verandering in de jaren tachtig, wisten de aanhangers van een politiek radicalere interpretatie van de Verlichting in 1795 met hulp van de Franse legers aan de macht te komen. Toen vervolgens getracht werd om de staat volgens de nieuwe manier van denken in te richten, bleek eens te meer dat de Verlichting géén program was. Er ontstonden verschillende politieke stromingen, die hun uiterste best deden om de gunst van het publiek en van de bondgenoot Frankrijk voor zich te winnen. Uiteindelijk slaagde een groep radicalen onder de democraten erin haar ideeën over de verdeling van de machten en de inrichting van het landsbestuur door te drukken in de vorm van een grondwet. Deze functioneerde enkele jaren, maar voldeed vriend, noch vijand. De daaropvolgende staatsregeling beoogde beide te verzoenen, maar onderging hetzelfde lot als de grondwet van 1798. Nadat de democratische consequentie van de Verlichting voor tenminste een aantal van haar vroegere partisanen (nog) niet uitvoerbaar was gebleken, verviel

6 A. Schwartz, ‘Aufklärung; Geistesgeschichte’ en E. Hegel, ‘Aufklärung; Kirchengeschichte’, Lexikon für Theologie und Kirche, I (2e druk, Freiburg i.Br., 1957-1967), 1056-1058.
H.H. Zwager, Nederland en de Verlichting (Bussum, 1972) 5.

7 E. Walder, ‘Aufgeklärter Absolutismus und Revolution’ in: Von Aretin, 107. H. de Lange, ‘Revolutie en democratie’, De Gids 134, 1971, 470.

8 Het sluit aan en wil een vervolg bieden op het door H. de Lange geschetste beeld: H. de Lange, ‘De politieke actie van een bewuste publieke opinie’, De Gids 134, 1971, 505-506.

[p. 73]

tenminste één belangrijk twistpunt en ontstonden er mogelijkheden voor een politieke hergroepering. De extremen vielen af en de overigen vonden elkaar en sommigen van hun voormalige tegenstanders onder het eenhoofdig bewind van de raadpensionairs en de koning. Pas toen hadden ze voldoende macht om de belangrijkste van de andere programmapunten uit te voeren: eenheid in bestuur, wetgeving en financiën, afschaffing van de gilden, nationaal lager onderwijs. Dat de soevereiniteit van het volk tezelfdertijd gereduceerd werd tot een aantal in de grondwet vastgelegde fundamentele rechten en een nauwelijks meer representatief te noemen Wetgevend Lichaam met weinig bevoegdheden, werd door sommige democraten van weleer inderdaad betreurd, maar de meesten vonden het voldoende en zagen de verwerkelijking van hun idealen liever in handen van een machtig alleenheerser, dan in die van een onhandelbaar volk.

In dit in grove lijnen geschetste beeld van de geschiedenis van Nederland tussen 1795 en 1810 is de monarchale periode een fase in de ontwikkeling van de Verlichting, zoals eerder de revolutietijd er een was. De hypothese van de Verlichting als drijvende kracht geeft aan een tijdvak vol tegenstellingen een onverwachte consistentie. Het is echter de vraag of ze ook verdedigbaar is. Zijn er, tussen aanhalingstekens, bewijzen voor aan te voeren. Ik ben van mening dat het inderdaad te doen valt en wil er enkele aan u voorleggen.

De aanhangers van de revolutie hebben in een bijna heilig geloof in de kracht van de rede en de redelijkheid van hun medemens geprobeerd om elkaar en hun nog onbesliste medeburgers te overtuigen van hun eigen gelijk, onder andere door middel van een ware vloedgolf van pamfletten, brochures, verhandelingen en vooral van periodieken.⁹ In het laatste genre wordt het weekblad ‘De Democraten’ beschouwd als een van de beste.¹⁰ Het was de spreekbuis van een radicale, maar zeker niet extreme groepering, die het geloof in de menselijke rede en natuur vertaalde in programmapunten als volksvertegenwoordiging bij representatie, een krachtig uitvoerend bewind, eenheid van staat en bestuur, belasting naar draagkracht, verdeling van ambten op grond van deugden en bekwaamheden en verbreiding van de Verlichting door nationaal onderwijs.¹¹

Van het verlichte karakter èn van de representatieve waarde van dit tijdschrift wil ik uitgaan, om aan de hand van de ontwikkelingsgang van de personen, die het gedragen hebben iets te laten zien van de samenhang van de geschiedenis tussen 1795 en 1810, wanneer deze beschouwd wordt tegen de achtergrond van de Verlichting.

De uitgever van ‘De Democraten’ was Jacobus Adrianus Crajenschot (1746-1835).¹² Zijn leven heeft nog geen biograaf gevonden en in de geschiedschrijving wordt hij nauwelijks genoemd.

Toch is hij een interessante en intrigerende persoonlijkheid, voorzover dat blijkt uit de schaarse gegevens, die ik over hem gevonden heb. Zijn vader was in de tweede helft van de achttiende eeuw een van de bekendste rooms katholieke boekhandelaren en uitgevers te Amsterdam.¹³

9 H. de Lange, ‘De politieke pers in de Bataafse Revolutie’, Economisch- en Sociaal Historisch Jaarboek 35, 1972, 81-93.

10 Ibidem, 90, 91. ‘De politieke actie’, 506.

11 Ibidem, 507; ‘Revolutie en democratie’, 478-479 en ‘De politieke pers’, 90.

12 L. Leuven, De boekhandel te Amsterdam door katholieken gedreven tijdens de Republiek (Epe, 1951) 71. Acten van de burgerlijke stand, 1835, dl. 2, f^o 113^V. Gemeentearchief Amsterdam. De informatie van L. Leuven is zeker voor verbetering vatbaar.

13 Leuven, De boekhandel, 66.

[p. 74]

Hij zond zijn zoon op twaalfjarige leeftijd naar de latijnse school van de jezuïeten te Ravenstein en nam hem later op in zijn eigen zaak.¹⁴ Jacobus begon in de zeventiger jaren voor zich zelf en ging toen zijn eigen, zeer opmerkelijke weg, zowel in zijn particuliere leven, als in zijn werk. In 1778 werd hij vrijmetselaar en bleef dat waarschijnlijk tot vlak voor zijn dood.¹⁵ Hij bracht het in de orde tot de zeer hoge graad van prins souverein van het rozenkruis en was meer dan tien jaar grootthesaurier in het bestuur van het hoofdkapittel van de oppergraden.¹⁶ In de tijd voor 1795 onderscheidde hij zich in zijn werk door enkele zeer opvallende initiatieven. Hij was de uitgever van de patriotse ‘Le Politique Hollandais’, van het verlichte letterkundige tijdschrift ‘De Recensent’ en van de eerste jaargang van Nederlands oudste rooms katholieke periodiek ‘De Kerkelijke Bibliotheek’.¹⁷ In 1794 was hij lid van het Amsterdamse revolutionaire comitee en moest ten gevolge van dreigende vervolging de wijk nemen.¹⁸ Volgens zijn eigen zeggen trad hij daarna op als tolk voor de Franse volksvertegenwoordigers en generaals bij hun binnenkomst in de Republiek.¹⁹ Ook na 1795 was hij politiek zeer actief, vooral in Amsterdam. Hij maakte onder andere deel uit van het overkoepelend bureau van de grondvergaderingen in die stad en had vanaf 22 mei 1797 zitting in de gemeenteraad. De radicale omwenteling van 22 januari kostte hem zijn zetel, waarop hij echter na het keren van het tij op 12 juni weer kon plaats nemen. Vlak daarop nam hij zijn ontslag om lid te kunnen worden van het Intermediair Administratief Bestuur van Holland.²⁰

Crajenschot was lid van Doctrina en van de voor de democratische beweging uiterst belangrijke sociëteit ‘Voor Een- en Ondeelbaarheid’.²¹

Dat hij, gezien deze staat van dienst, uitgever van ‘De Democraten’ was, meen ik dan ook niet te mogen toeschrijven aan louter economische overwegingen of aan toevallige omstandigheden. Dit weekblad vertolkte zijn opvattingen en zijn politiek engagement deed hem eraan meewerken.²²

Deze democraat bood niettemin in 1807 verschillende keren zijn diensten aan de koning aan, in requesten om plaatsing in het bestuur van Amsterdam of van het departement Amstelland.²³ Waarom deed hij dat? Op deze vraag heeft hij zelf het volgende antwoord gegeven: Hoewel van nature en uit beginsel republikein, heeft tot mijn verdriet de ervaring mij geleerd dat de mens nog niet rijp is om zich aan de rede te onderwerpen en zich door haar licht te laten leiden. Gewikkeld in de windselen van de vooroordelen, waarin het eigen belang en het fanatisme hem nog lang zullen vasthouden, en verblind door een valse luister, is de mens niet in staat zich van al deze banden los te maken. Daarom verlaat ik mijn systeem van republicanisme en onderwerp ik mij aan de monarchie.²⁴

Een officiële betrekking leverde deze bekering niet op, maar uit van Crajenschot bewaard gebleven en nog maar onlangs aan de vergetelheid ontrukte papieren meen ik te mogen opmaken dat hij verschillende keren opgetreden is als geheim agent en plannenmaker achter de scher-

14 Annales gymnasii aloysiani (1752-1879), inschrijvingen van het jaar 1758. Provinciaal archief van de jezuïeten in Nederland, Nijmegen. Archief van het college te Ravenstein 1.

15 Op 11 febr. 1778 werd hij afgewezen als aspirantlid van de loge La Bien Aimée te Amsterdam, doch precies een maand later toch aangenomen. In 1817 werd hij honorair lid: Fichier op namen van leden van de orde der vrijmetselaren onder het groot-oosten der Nederlanden. - Bibliotheek van de Nederlandse orde van vrijmetselaren onder het groot-oosten. 's-Gravenhage.

16 Stukken betreffende de vrijmetselarij, afkomstig van J.A. Crajenschot.
Archief van het bisdom Haarlem/Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage, Papieren J.A. Crajenschot 13-14. Deze en enkele hierna nog te noemen stukken maken deel uit van een kleine, maar interessante collectie, die door Crajenschot vlak voor zijn dood moet zijn overgedragen aan de deken van Amsterdam. De originelen bevinden zich in het depot van het archief van het bisdom Haarlem en waren globaal beschreven, samen met allerlei andere stukken, in de verzameling ‘Documentatie’. In het Algemeen Rijksarchief zijn sinds kort xeroxkopieën aanwezig en is gezorgd voor een meer uitvoerige inventaris. De nummering daarvan wordt hier gevolgd.

17 Le Politique Hollandais. Amsterdam, 1781-1784. Zie over dit tijdschrift M.J.M. van der Heijden. De dageraad van de emancipatie der katholieken (Nijmegen, 1947) 14-17.
De Recensent of bijdragen tot de letterkundige geschiedenis van onze tijd. Amsterdam, 1787-1793.
De Kerkelijke Bibliotheek I, Amsterdam-Grave, J.A. Crajenschot en J.A. Krieger, 1792/1793-1794; II, Amsterdam, F.J. van Tetroode, 1795-1796. Zie over dit tijdschrift L.G.J. Verberne, ‘Over de “Kerkelyke Bibliotheek”’, Studia Catholica 21, 1946, 185-204 en Van der Heijden, De dageraad..., 119 en 266-271.
Dat de uitgave van het kerkboek ‘De lusthof der ziel’ door Jacobus verzorgd werd, zoals Leuven (p. 71) beweert, kan betwijfeld worden. Het exemplaar in de bibliotheek van de Theologische Faculteit te Tilburg vermeldt de naam van diens vader op het titelblad.

18 John. C. Breen, ‘De regeering van Amsterdam gedurende den Franschen Tijd’, Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum 12, 1914, 3-5.

19 Zie de in noot 24 nog te noemen memorie, f^o 2.

20 Breen, ‘De regeering’, 65, 66, 72, 77 en 79.

21 Gedenkstukken der algemene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840, dl. 2 (1795-1798) cxxvii. P. van Limburg Brouwer, Het leven van Mr. Samuel Iperuszoon Wiselius (Groningen, 1846) 228-229.

22 Deze mening is ook De Lange toegedaan: ‘De politieke pers’, 93.

23 De alfabetische staat van de ingekomen requesten in 1807 vermeldt verzoekschriften d.d. 29 maart 1807, nr. 20, 22 april 1807 nr. 8 en 11 mei 1807 nr. 26. - Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage. Staatssecretarie 1800-1810, inv.nr. 500. Alleen van het eerste verzoekschrift heb ik de tekst kunnen vinden: verbaal van het verhandelde bij de minister secretaris van staat, exh. 1 april 1807 1. - Staatssecretarie (1806-1810) 371. De inhoud van de overige is alleen bekend uit de korte notering in de index op de gewone besluiten onder de rubrieken ‘departementaal bestuur’ en ‘sollicitaties’. - Staatssecretarie 551.

24 Memorie over de beste fundamenten voor het koningschap en over de godsdienstige groeperingen in het koninkrijk. Z.d. (eind april, begin mei 1807), f^o 4. Papieren-Crajenschot 3.

[p. 75]

men. Hij leverde aan Gateau veel gegevens voor diens in het Kabinets-archief bewaarde en door Colenbrander gepubliceerde persoonsbeoordelingen.²⁵

Voor een niet met name genoemde, bevriende fransman schreef hij eind april, begin mei 1807 een uitvoerige memorie over de godsdienstige groeperingen binnen het koninkrijk.²⁶ Beide stukken zijn zeer interessant en verdienen een groter bekendheid. Zij worden echter in belangrijkheid verre overtroffen door een andere memorie. Sinds het begin van zijn koningschap was de koning geconfronteerd met het vraagstuk van de erediensten. Vooral van joodse en rooms-katholieke zijde bereikten hem verzoeken om gelijkberechtiging en de Lodewijk toonde zich daar zeer gevoelig voor.²⁷ Omdat het een gecompliceerde materie betrof, vereiste een verantwoorde besluitvorming dat zowel de beginselen goed werden afgewogen, als de gevolgen van hun toepassing werden berekend. In het begin van 1808 kreeg de koning een staat onder ogen van de rooms-katholieke geestelijkheid en een berekening van de kosten van salariëring.²⁸ Toen hij daarop een rapport vroeg van een rooms-katholiek lid van de Staatsraad, de uit Brabant afkomstige P.J. Cuypers, verbond deze de subsidiëring met de wenselijkheid van een volledige organisatie van de Kerken en een regeling van hun verhouding tot de burgerlijke overheid.²⁹ Dit geheime rapport, waarvan de behandeling zich grotendeels voltrokken moet hebben op kabinetsniveau, leidde uiteindelijk tot het bekende godsdienstdecreet van 2 augustus 1808.³⁰ Voordat het echter zo ver was, werd aan verschillende personen om advies gevraagd en op de een of andere manier is ook Crajenschot erbij betrokken geraakt. Uit bewaarde brieven blijkt dat hij eind februari 1808 met de problematiek bezig was.³¹ Zijn eindrapport dateert van 10 april 1808 en moet de koning bereikt hebben op kabinetsniveau.³² De strekking ervan, en daar gaat het hier om, was dat de Rooms-Katholieke Kerk in het koninkrijk in het belang van de staat tot een verlichte Kerk moest worden gemaakt met de hulp van de koning. Want alleen als men erin zou slagen de Verlichting in de Kerken te laten doordringen, zou er een einde kunnen worden gemaakt aan de op godsdienstige tegenstellingen gebaseerde verdeeldheid, die sedert eeuwen in het land heerste en die een tijdbom vormde onder de huidige samenleving.

Was Crajenschot in zijn ontwikkeling een uitzondering? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, nodig ik u uit om met mij de levensloop te bezien van de twee belangrijkste medewerkers aan ‘De Democraten’, Isaac Jan Alexander Gogel en Willem Antony Ockerse.³³ Laatstgenoemde was tot 1795 predikant geweest te Wijk bij Duurstede. Na de omwenteling raakte hij te Amsterdam in de politiek verzeild en in 1797 werd hij door het tweede kiesdistrict van die stad gekozen tot lid van de Nationale Vergadering. Hij kwam terecht in de grondwetcommissie en speelde een belangrijke rol bij de opstelling van de staatsregeling van 1798.³⁴ Toen de tweede omwenteling van dat jaar zijn politieke carrière afbrak, trok hij zich teleurgesteld terug uit de politiek en legde hij zich

25 Gateau was naar Nederland gestuurd voor de organisatie van de geheime politie en had zich snel bij de koning weten in te dringen. Een verdachtmakend briefje maakte een abrupt einde aan zijn vertrouwensrelatie. Zie over hem: M.E. Kluit, Cornelis Felix van Maanen. Tot het herstel van de onafhankelijkheid, 9 sept. 1769 - 6 dec. 1813 (Groningen, 1953) 189-190 en 243; gewoon verbaal van de kanselier van het huis van de koning exh. 11 dec. 1807 144 (aanstelling tot particulier bibliothecaris van de koning) en exh. 13 febr. 1808 47 (ontslag en opheffing van de functie). - Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage, archieven kroondomein 1806-1813 2 en 3.
Gateau's persoonsbeoordelingen zijn te vinden in de Gedenkstukken 5 (1806-1810), nr. 258, 366-387. De door Crajenschot geleverde gegevens, die in ieder geval ten grondslag gelegen hebben aan de tekst van p. 371-384, zijn te vinden in zijn papieren onder nummer 4.
Overeenkomsten én verschillen maken het aantrekkelijk beide lijsten tegelijk te gebruiken.

26 Zie hierboven onder 24. Nog in 1811 werd Crajenschot voorgedragen als particulier adviseur van de politie te Amsterdam: Gedenkstukken 6 (1810-1813) I, p. 531.

27 Zie o.a. in de indices op de gewone besluiten de rubrieken ‘joodse natie’ (vanaf 1807), ‘kerkelijke zaken’, ‘kerken en pastoriën’, ‘sollicitatiën’ en ‘tractementen’. - Staatssecretarie 550-558. Zie ook Staatssecretarie 494 exh. 15 juli 1806 3 en 68 (joodse requesten).
Lodewijks gevoeligheid met betrekking tot de gelijkberechtiging moge blijken uit de zeer zware commissie (minister van justitie, president en een lid van het Wetgevend Lichaam en een lid van de Staatsraad), die hij bij besluit van 11 juli 1806 22 instelde op een verzoek van een rooms-katholiek pastoor om gelijke betaling als de leraren van de gereformeerde godsdienst.
Zie verder de aantekening van Röell over koning Lodewijk en de godsdienst: Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage, Papieren Jorissen 78^E. Louis Bonaparte, Documents historiques et réflexions sur le gouvernement de la Hollande (3 dln, Gent, 1820) I, 191-194. A. Duboscq, Louis Bonaparte en Hollande d'après ses lettres, 1806-1810 (Paris, 1911) 94, 95-96 en 377-378.

28 Verbaal van gewone besluiten, exh. 11 jan. 1808 28. - Staatssecretarie 36.

29 J.Th. de Visser, Kerk en Staat (3 dln., Leiden, 1926-1927) III, 657-664.

30 In het verbaal van de gewone besluiten van de Staatssecretarie duikt het besluit van 2 augustus 1808 26 op uit het niets. Het betreffende dossier in het archief van het Kabinet des Konings daarentegen maakt duidelijk dat er wel degelijk een hele voorgeschiedenis geweest is, die nog steeds op bestudering wacht: verbaal van gewone besluiten exh. 2 aug. 1808 26. - Staatssecretarie 49 en eredienststukken in het archief van het Kabinet des Konings. - Archives Nationales Parijs, Serie AF IV: Secretarie van de consuls en de keizer 1814-1815, ouddossiernr. 9, potloodnrs. 29-48. Zie ook de betreffende stukken in de ‘Verzameling van kerkelijke stukken’ van eredienstambtenaar J.D. Janssen. - Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage, archief van Eredienst vóór 1813 135, nrs. 141-147 en de inleiding op deze stukken.

31 Brief van J.H. Lexius aan J.A. Crajenschot d.d. 24 febr. 1808 in antwoord op een hem door laatstgenoemde voorgelegde vragenlijst. - Papieren-J.A. Crajenschot 7.

32 Réflexions sur le catholicisme de ce royaume. - Kabinet des konings, AF IV 1814-1815 ouddossiernr. 13, potloodnr. 28. Een licht afwijkend ontwerp hiervan bevindt zich onder de Papieren-J.A. Crajenschot 5.

33 De Lange, ‘De politieke actie’, 506.

34 Ibidem, 506. C.H.E. de Wit, De strijd tussen aristocratie en democratie in Nederland 1780-1848 (Heerlen, 1965) 151 en 158-164. F.C. Ketelaar, Oude zakelijke rechten vroeger, nu en in de toekomst. (Leiden-Zwolle, 1978) 29.

[p. 76]

toe op de effectenhandel. Crajenschot zegt van hem, dat hij, die tevoren de democratie gepreekt had, enkele jaren later verkondigde dat het volk onmogelijk zelf iets kon doen.³⁵ Gateau zwakte dit oordeel iets af, maar ook zijn beschrijving van Ockerse onthult een aanzienlijke verandering in diens houding.³⁶

In december 1806 wendde deze ex-democraat zich tot de koning. Net als Crajenschot bekende hij overtuigd republikein te zijn geweest. Hij was politiek zeer actief geweest, doch had dat toneel met walging verlaten. Hoewel hij overtuigd was geraakt van de voordelen van de monarchie, stond hij aanvankelijk zeer sceptisch tegenover de invoering van deze regeringsvorm, omdat deze teveel afweek van de eigen tradities. Hij moest echter toegeven dat de koning er door zijn wijsheid en goedheid in geslaagd was alle vooroordelen en oude partijschappen te doen verdwijnen. Hij bood daarom in alle bescheidenheid zijn diensten aan.³⁷

Hij bleef niettemin aanhanger van de Verlichting, ook nadat hij de democratische consequentie ervan niet langer wenste te trekken.³⁸

Rest nog de in Staats-Brabant geboren, maar vooral in en vanuit Amsterdam werkzame financiële expert Gogel. Met Crajenschot was hij in 1794 lid van het comitee, dat de revolutie voorbereidde.³⁹ In de jaren direct na de omwenteling toonde hij zich een overtuigd democraat en hij aanvaardde in 1798 van harte de staatsregeling, die zo ongeveer alles bevatte, wat hij erin wenste: volksvertegenwoordiging bij representatie, opheffing van de gewestelijke autonomie, de ineensmelting van de gewestelijke schulden en het vooruitzicht op één, landelijk belastingstelsel. Niettemin constateerde hij eind 1800, begin 1801 dat de staatsregeling niet voldeed, omdat de volksvertegenwoordiging een goed en slagvaardig beleid onmogelijk maakte. Hij, die vóór 1798 al voorstander was van een krachtig uitvoerend bewind, zocht toen de oplossing in de versterking van deze macht ten koste van de wetgevende.⁴⁰

In 1804 had Gogel inderdaad moeite met de invoering van een eenhoofdig bestuur, maar als ik de correspondentie rond Schimmelpennincks informatiearbeid goed beluister, dan meen ik daaruit, anders dan De Wit doet, de conclusie te mogen trekken, dat de bezwaren vooral voortkwamen uit overwegingen van historische en tactische aard.⁴¹ Hij tilde uiteindelijk zwaarder aan andere verlichte programmapunten, dan aan ‘de zogenaamde overdreven wijsgeerige beginselen, welke met de tegenwoordigen staat van het menschdom niet (overeenkwamen)...’ Despotisme wilde hij met alle beschikbare middelen uitroeien, maar hij verstond daaronder de gewestelijke en lokale zelfstandigheid, die de werking van het centrale bestuur op in zijn ogen willekeurige wijze belemmerden.⁴² Ook in 1806 was de keuze voor de monarchie zeker niet gemakkelijk, maar hij kon als een aanhanger van een sterk centraal gezag tegen het koningschap slechts vormbezwaren hebben. Toen Gogel in een gesprek met Lodewijk tot de ontdekking kwam dat zijn belangrijkste programmapunten realiseerbaar waren en dat zijn nieuwe chef eigenlijk best mee viel, ging hij overstag.⁴³ Als dienaar van de koning had hij

35 Nieuw Nederlands biografisch woordenboek (10 dln., Leiden, 1911-1937) II, 1017. Beoordeling van Ockerse, - Papieren-J.A. Crajenschot 4.

36 Gedenkstukken 5 (1806-1810), nr. 258, p. 378.

37 Gewoon verbaal van de minister secretaris van staat exh. 17 dec. 1806 2. - Staatssecretarie 367.

38 Zie voor het verdere levensloop van Ockerse het aan hem gewijde artikel in het Nieuw Nederlands biografisch woordenboek, II, 1017-1018.

39 J.A. Sillem, De politieke en staatkundige werkzaamheid van Isaac Jan Alexander Gogel. Amsterdam, 1864 L.G.J. Verberne, Gogel en de uniteit. Nijmegen, 1948.

40 Gedenkstukken 3 (1798-1801) nr. 552, p. 643-645.

41 De Wit, De strijd, 244-245. Zie van Gogels brieven diens brief aan Schimmelpenninck d.d. 25 sept. 1804 in samenhang met de brieven van Marmont d.d. 23 sept. en 4 okt. 1804. - Gedenkstukken 4 (1801-1806) resp. nr. 536, 535 en 542, m.n. p. 522, 525-526 en 532-536.
Zie verder: Verberne, Gogel en de uniteit, 10 en W.M. Zappey, De economische en politieke werkzaamheden van Johannes Goldberg (1763-1828) (Alphen aan de Rijn, 1967) 61 en 64, noot 4.

42 Gedenkstukken 4 (1801-1806) 525 en 533.

43 Gedenkstukken 5 (1806-1810) 1x.

[p. 77]

het af en toe best moeilijk, maar hij maakte op zijn beurt gretig gebruik van de gegeven staatkundige constructie om zijn belastinghervorming en de opheffing van de gilden er door te krijgen.⁴⁴ Men hoort hem in deze jaren zelfs klagen over pogingen van het Wetgevend Lichaam om meer bevoegdheden te krijgen.⁴⁵

Bij de keuze van de proefpersonen gold als criterium dat ze representant moesten zijn en geen sohst. Er is echter wel wat meer nodig dan een drietal democraten om conclusies te kunnen trekken, die aanspraak kunnen maken op algemener geldigheid.

De eerlijkheid gebiedt het te vermelden dat inderdaad niet iedereen dezelfde weg gegaan is. Crajenschot en de zijnen waren echter eerder regel dan uitzondering. Veel van hun tijdgenoten ontwikkelden zich op dezelfde manier. Kritische waarnemers verbaasden zich er zelfs over hoe gemakkelijk en als vanzelfsprekend het allemaal ging.⁴⁶

Zonder uitputtend te willen zijn, geef ik daarvan nog enkele voorbeelden, zowel van personen als van groepen.

Wat de personen betreft signaleer ik Vreede, Van Langen en Fijnje. Zij waren de belangrijkste van de vijf directeuren van het eerste Uitvoerende Bewind, dat dankzij een staatsgreep van de radicale democraten aan de macht kwam. Pieter Vreede vroeg in dec. 1806, na vooroverleg met de minister van justitie, J.F.R. van Hooff, in het algemeen om een aanstelling in overeenstemming met zijn capaciteiten.⁴⁷ In mei 1807 verzocht hij om een aanstelling als lid van de Staatsraad.⁴⁸ Hij probeerde verder de aandacht van de koning op zich te vestigen door het indienen van memories betreffende de bevordering van de industrie.⁴⁹ S.J. van Langen wendde zich reeds in juli 1806 tot de koning en herhaalde zijn sollicitatie in april 1807.⁵⁰ Nog in 1810 kwam een van konings aalmoezeniers, Cramer, met getuigschriften ten gunste van de tot dan toe blijkbaar onaanvaardbare voormalige Directeur.⁵¹

W. Fijnje slaagde erin te worden aangesteld tot directeur van de Koninklijke Courant en was daarmee van het driemanschap de meest succesvolle in het streven naar rehabilitatie.⁵² Niettemin wilde hij nog meer en verzocht de koning in 1807 om aan hem te denken bij de reorganisatie van de departementale besturen.⁵³

Wat de groepen betreft noem ik de vrijmetselarij, een wat verwaarloosd hoofdstuk in de Nederlandse geschiedschrijving. De ordebroeders, die in 1798 de beginselen van de revolutie lieten doorwerken in hun statuten, vroegen in 1807 toestemming van de regering om een grootloge bijeen te mogen roepen. Nadat ze op dit verzoek een positief antwoord ontvangen hadden, gingen ze zelfs op audiëntie bij de koning om de orde in zijn bescherming aan te bevelen en om de koning te verzekeren van hun eerbied voor hem en voor de wetten van het land.⁵⁴

Onder koning Willem I zou deze band met de staat zelfs gestalte krijgen in het grootmeesterschap van prins Frederik en in de dienstbaarheid aan de politiek van eenmaking van Noord en Zuid.⁵⁵

In de tweede plaats meen ik de Maatschappij ‘Tot Nut van 't Algemeen’ te mogen vermelden. Dit bij uitstek karakteristieke product van

44 S. Schama, Patriots and liberators. Revolution in the Netherlands 1780-1813 (New York, 1977) 494-530 (m.n. 513-514, 524) en 542.

45 Gedenkstukken 5 (1806-1810) nr. 274, p. 414.

46 Ibidem, xlvii en nr. 12, p. 8. A.R. Falck, Brieven 1795-1843 ('s-Gravenhage, 1861²) 164-166. Zie ook Schama, Patriots, 486-487.

47 Verbaal van gewone besluiten exh. 11 dec. 1806 40. - Staatssecretarie 11. Vreede aan Van Hooff d.d. 23 nov. en 9 dec. 1806. - Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage, Kopie-archief-J.F.R. van Hooff doos 10.
Het request is te vinden in het verbaal van de minister secretaris van staat exh. 13 dec. 1806 16. - Staatssecretarie 367.

48 Verbaal van gewone besluiten exh. 19 mei 1807 40. - Staatssecretarie 45.

49 Kabinet des Konings, AF IV 1812-1813, ouddossiernrs. 5 en 48.

50 Verbaal van gewone besluiten exh. 23 juli 1806 12 en 4 april 1807 54. - Staatssecretarie 3 en 19. Van Langen beweert in zijn request van de raadpensionaris een toelage van 4000 gulden te hebben gekregen en er zijn aanwijzingen dat de koning hem eenzelfde bedrag wilde toekennen.

51 Cramer aan de koning d.d. 29 mei 1810. - Kabinet des Konings, AF IV 1726, ingekomen stukken van 1810, s.v. Cramer.

52 Chr. Kroes-Lichtenberg, Dr. Wybo Fynje (1750-1809). Belevenissen van een journalist in de patriottentijd (Assen, 1957) 216 e.v.

53 Verbaal van de gewone besluiten exh. 29 maart 1807 21. Het verzoekschrift zelf is te vinden in het verbaal van de minister secretaris van staat exh. 1 april 1807. - Staatssecretarie 371.

54 P.J. van Loo, De geschiedenis van de orde van vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden (s.l., 1967) 57.

55 Ibidem, 66-77.

[p. 78]

de Nederlandse Verlichting was evenzeer dienstbaar aan de Nationale Vergadering en de agent van Nationale Opvoeding als aan de raadpensionaris en de koning.⁵⁶ En zij schroomde niet om een beroep te doen op de macht van de overheid om haar werk te bevorderen.⁵⁷

De derde en laatste, maar zeker niet de minste van de groepen die ik hier naar voren wil halen, was die van de ambtenaren. Het is opvallend te zien hoe verschillende uitgesproken revolutionairen er door alle verwikkelingen heen in slaagden in dienst te blijven. De deskundigheid, die ze onmisbaar deed zijn, maakte ze tevens tot dragers bij uitstek van de Verlichting. Hun betekenis nam sedert 1795 snel toe, naarmate de macht van de centrale overheid groeide en het werk ervan zich tot meer terreinen van de samenleving ging uitstrekken.

De ambtenaren waren uitstekende uitvoerders van het beleid, maar ze wisten het ook hun eigen richting te geven. Schoolvoorbeelden van hun ‘soort’ zijn Van der Ende voor onderwijs en Janssen voor eredienstzaken.⁵⁸

De ontwikkelingsgang van verlichte personen en groepen toont aan dat sommige standpunten in de loop van de tijd veranderden, maar dat de denkmanier gelijk bleef. De democraten van de jaren 1796-1798 bleken gevoelig voor de voordelen van de autocratie, zoals die vanaf 1805 in Nederland gestalte kreeg, zonder dat ze de Verlichting verloochenden. Ik zou haast zeggen: integendeel. Immers met behulp van een sterk gezag zagen ze kans veel van hun idealen te verwerkelijken, waarvoor ze vergeefs gestreden hadden in een staatkundige constructie, die meer in de lijn van de Verlichting lag.

De Verlichting werd dus niet verloochend. Ik moet daar echter, op grond van hetgeen ik naar voren gebracht heb, onmiddellijk aan toevoegen, dat ze wel van karakter veranderde. Het geloof in de voortreffelijkheid van de rede en in de vervolmaakbaarheid van de mens bleef. De aanhangers van de Verlichting raakten echter teleurgesteld in de redelijkheid van hun medemens en begonnen zijn vervolmaakbaarheid steeds meer te beschouwen als een zaak van zeer lange termijn en generatieslange opvoedkundige arbeid. Voorzover ze het al niet waren, werden ze elitair en gevoelig voor de mogelijkheden van de macht. Crajenschots plannen tot verlichting van de Rooms-Katholieke Kerk maken het zelfs verleidelijk om de thematiek van dit colloquium om te draaien en te spreken van ‘despotieke Verlichting’.

Er was nog een tweede verandering in het karakter van de Verlichting. Vóór 1795 was ze vooral de manier van denken van degenen, die van macht verstoken waren, na 1795 die van de machthebbers. Deze vormden echter geenszins een consistente groep, zodat een nieuwe machtstrijd ontstond. Door de ervaring met de toepassing van de democratie en door druk van zowel buitenaf als binnenuit leidde deze strijd tot het vervangen van oude tegenstellingen én tot het aanscherpen van nieuwe. Er kwam een hergroepering tot stand. De uit verschillende van de oude partijen afkomstige aanhangers van een gematigde Verlichting vonden

56 A.M. van der Giezen, De eerste fase van de schoolstrijd in Nederland (1795-1806) (Assen, 1937) 63. Schama, Patriots, 533-541.

57 Kluit, Cornelis Felix van Maanen, 152.

58 Schama, Patriots, 535 e.v. C.W. Pape, Het leven en werken van J.D. Janssen, 's-Hertogenbosch, 1955.

[p. 79]

elkaar en vormden de basis, waarop het bestuur van Koning Lodewijk kon rusten.

Als ik aan het slot de probleemstelling van het begin nog eens herhaal en de vraag stel of de concentratie van macht onder koning Lodewijk een uitloper was van het verlicht absolutisme, dan meen ik daarop ontkennend te moeten antwoorden. Zij was geen door de Verlichting getemperd absolutisme, maar een de Verlichting temperende autocratie.

Th. Clemens

[p. 83]

Summary
Is the concentration of power under king Louis an offshoot of enlightened absolutism?

The government of king Louis Bonaparte (1806-1810) followed on revolution and democracy. For this reason the characterization ‘enlightened absolutism’ is inadequate. It suggests continuity with regal absolutism and neglects the specific previous history. It appears more suitable to start from the Enlightenment, conceived as a way of thinking in which reason and not tradition and authority is accepted as guide while nature is not considered as thoroughly wicked, but good in principle and able to be perfected. The biographies of several more or less representative adherents of the revolution and the democracy indicate a general and rather rapid development to autocracy between 1795 and 1810. They also demonstrate, however, that this change of opinion did not involve a more fundamental alteration in the general way of thinking, i.e. the enlightened way of thinking. Enlightenment appears to be able to give consistency to a period full of changes and contrasts. Therefore it seems more adequate to consider the government of Louis Bonaparte as an autocracy ‘tempering’ Enlightenment, than as an absolutism tempered by Enlightenment.