Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1981

[p. 51]

Verlicht despotisme en het recht¹

Law governs man, and reason the law. Th. Fuller, Gnomologia nr. 3149.

1 Met erkentelijkheid zij gewag gemaakt van de assistentie op het stuk van literatuurvoorziening van de H.H. Dr. P.P.J.L. van Peteghem en Mr. W. Frouws, werkzaam bij het Gerard Noodt Instituut, onderzoekscentrum voor rechtsgeschiedenis aan de K.U. te Nijmegen.

1. De achttiende-eeuwse Pruisische en Oostenrijkse ‘Verlichte’ wetboeken

1.1 De achttiende-eeuwse codificatiebeweging als ‘product’ van het verlichte despotisme

Het zgn. ‘verlichte’ despotisme, zoals zich dat in een aantal Europese staten met een monarchale regeringsvorm in de tweede helft van de 18de eeuw manifesteerde, wordt niet in de laatste plaats gekenmerkt door een rusteloze hervormingsactiviteit op maatschappelijk en cultureel gebied. Deze hervormingsactiviteiten van absolutistisch regerende vorsten als Frederik de Grote (1740-1786) in Pruisen, Jozef II (1765/80-1790) in Oostenrijk en Catharina II (1762-1796) in Rusland werden qua beweegredenen zowel als qua doelstellingen in sterke mate geïnspireerd en beïnvloed door de nieuwe inzichten en opvattingen van de geestelijke vernieuwingsbeweging van de zgn. Verlichting, die, hoezeer ook in wezen een bepaalde fase van het saecularisatieproces van het westerse denken sinds de middeleeuwen, gekenmerkt werd door een sterk rationalistische inslag.² Deze hervormingsbeweging heeft - in de genoemde zowel als in andere Europese vorstendommen³ - ook het recht niet onberoerd gelaten. Waar het recht naar zijn aard als een normatieve ordening van de sociale verhoudingen tussen individu en gemeenschap en tussen individuen onderling fungeert en waar het dusdoende bij uitstek placht en pleegt te worden beschouwd als ‘instrument tot behoud en verandering’⁴ en dus als middel om ingrijpende maatschappelijke hervormingen te bewerkstelligen kan men ook moeilijk anders verwachten.⁵

Vraagt men zich nu af welke de voornaamste gevolgen van het verlichte despotisme of absolutisme zijn geweest op het gebied van het recht, dan behoort daartoe zeker niet in de laatste plaats de vooral in de grotere tot het Heilige Roomse Rijk behorende zgn. ‘Territorial-

2 Vgl. uitvoeriger: John G. Gagliardo, Enlightened Despotism (Londen s.a. [1971]) 1-20.

3 Ibidem 23-36.

4 Recht als instrument van behoud en verandering. Opstellen aangeboden aan Prof. Mr. J.J.M. van der Ven (Deventer, 1972).

5 Vgl. echter Montesquieu, De l'esprit des lois xix 16: ‘Lorsque l'on veut changer les moeurs et les manières, il ne faut pas les changer par les lois’. Uitvoeriger over deze problematiek in het huidige recht: Macht en onmacht van de wetgever. Opstellen uitgegeven ter gelegenheid van 50-jarig bestaan van de Katholieke Hogeschool en het 15-jarig bestaan van de faculteit der rechtsgeleerdheid te Tilburg (Tilburg, 1978).

[p. 52]

staaten’ op gang gebrachte codificatiebeweging, waartoe ik mij in beginsel beperken wil. Onder een codificatie plegen juristen te verstaan een min of meer systematische optekening van rechtsonderdelen van grotere omvang in zgn. wetboeken (codices, codes), aan welke optekeningen dan - het woord ‘wetboek’ impliceert dit eigenlijk al - van overheidswege rechtskracht wordt verleend, m.a.w. algemeen verbindende werking.⁶ Zowel zo'n wetboek op zichzelf als het geheel van in een bepaalde samenleving min of meer contemporair totstandgekomen wetboeken pleegt als ‘codificatie’ te worden aangeduid.⁷

Nu is deze 18de-eeuwse continentale codificatiebeweging historisch beschouwd in zoverre niet als een novum te beschouwen, dat ook vroegere tijdperken het ontstaan van zulke codificaties te zien gegeven hebben. Zonder nu persé te willen verwijzen naar één van de in mundiaal kader oudste voorbeelden, t.w. de in een - in het Louvre te bezichtigen - zwart granieten blok ingebeitelde codificatie van koning Hammoerabi van Babylon, daterend van ca. 1700 v.Chr., behoef ik alleen maar te wijzen op de bekende codificatie van keizer Justinianus uit de 6de eeuw, het later dusgenoemde Corpus Iuris Civilis, en daarnaast op de middeleeuwse kerkrechtelijke codificatie van het zgn. Corpus Iuris Canonici.⁸ Zeer in het algemeen kan men stellen, dat met zulke codificaties veelal een meerdere mate van rechtszekerheid en/of een meerdere mate van rechtseenheid beoogd worden, maar dat neemt niet weg, dat elke codificatiebeweging, òòk de 18de-eeuwse continentale, haar eigen specifieke kenmerken en achtergronden vertoont.

Nu was in de 18de-eeuwse codificatiebeweging in vooral de Duitstalige staten van het Europese continent bepaald niet het enige gevolg van het verlichte despotisme op juridisch terrein. Naast de ‘Rechtskodifikationen’ noemt Von Aretin bij voorbeeld de ‘Errichtung einer modernen Verwaltung’ als één van de voornaamste ‘Errungenschaften’ van het verlichte absolutisme.⁹ Ook deze bestuurlijke hervormingen, of, ruimer geformuleerd, de door 18de-eeuwse verlichte vorsten bewerkstelligde hervorming van de staats- en bestuursinrichting van hun staten, kwam tot uiting in en werd geëffectueerd door middel van juridische reglementering. En daarnaast valt uiteraard te wijzen op allerlei voorbeelden van door verlichte vorsten uitgevaardigde zgn. ‘Einzelgesetze’, die een ‘verlichte’ geest ademden, op de meest uiteenlopende materies betrekking hebbende.

6 Vgl. J. Vanderlinden, Le concept de code en Europe occidentale du XIIIe au XIXe siècle. Essai de définition (Brussel, 1967); P. Caroni, ‘Kodifikation’, Handwörterbuch zur Deutschen Rechtsgeschichte, A. Erler u.E. Kaufmann ed. (1 Aufl. Bd. II s.l. s.a. [Berlin, 1978]) 907-922; F. Wieacker, ‘Aufstieg, Blüte und Krisis der Kodifikationsidee’, in: Festschrift für Gustav Boehmer. Dem Siebzieger von Freunden und Kollegen dargebracht (Bonn, 1954) 34-50.

7 Zo pleegt men in de Nederlandse rechtsgeschiedenis de vier in 1838 ingevoerde nationale wetboeken samenvattend aan te duiden als ‘de codificatie van 1838’, ofschoon elk dier wetboeken op zichzelf eveneens een codificatie van het daarin vervatte recht opleverde. Vóór de revolutie van 1789 werd in Frankrijk de term ‘code’ ook wel in engere betekenis gebruikt, n.l. ter aanduiding van wetten van grotere omvang, ook al hielden die geen systematische optekening van een bepaald deelgebied van het recht in, doch slechts van een of meer onderdelen daarvan. Vgl. A.J.M. Kunst, Historische ontwikkeling van het recht (dl. I 2de dr. Zwolle, 1969) 142.

8 Ibidem 24-43, 59.

9 Karl Otmar Freiherr von Aretin ed., Der Aufgeklärte Absolutismus. Neue Wissenschaftliche Bibliothek, Geschichte (s.l. s.a. [Köln, 1974]) 17. Vgl. over de bestuurlijke hervormingen van Frederik de Grote en het ontstaan van een ‘moderne’ bureaucratie in Pruisen: W. Dorn, ‘The Prussian Bureaucracy in the eighteenth century’, Political Science Quarterly 46 (1931) 403-423, 47 (1932) 75-94, 259-273; H. Weill, Frederick the Great and Samuel von Cocceji: A Study in the Reform of the Prussian Judicial Administration, 1740-1755 (Madison, Wisc., 1961); K. Twesten, ‘Der preuszische Beamtenstaat’, H. von Treitschke ed., Preuszische Jahrbücher 18 (Berlin, 1866) 1-39, 109-148 (fotogr. herdr. m. Vorw. v. H.P. Bull: Darmstadt, 1979); voorts de literatuur vermeld in H. Conrad, Deutsche Rechtsgeschichte, II (Karlsruhe, 1966) 312-314 en in C. Bornhak, Preuszische Staats- und Rechtsgeschichte (Berlijn, 1903, onveranderde herdruk 1979).

1.2 Frankrijk

Niet in alle door absolutistisch regerende vorsten gekenmerkte Europese staten manifesteerde zich de meergenoemde 18de-eeuwse codificatiebeweging. Met name Frankrijk valt in dezen - om zo te zeggen - uit de boot, n'en déplaise de tot ver buiten de grenzen van dit koninkrijk reikende invloed van verlichte geesten als Voltaire, Montesquieu en Rousseau. Nu kan in dit verband allereerst worden opgemerkt,

[p. 53]

dat de noodzaak tot codificatie in dit land wellicht niet zò dringend was als elders, omdat enerzijds sinds de bekende ordonnantie van Montilz-les-Tours van 1454 van Karel VII vele locale en regionale costumen systematisch opgetekend waren,¹⁰ terwijl anderzijds vooral onder de regering van Lodewijk XIV (1661-1715) op een aantal belangrijke deelgebieden van het recht zeer uitvoerige koninklijke ordonnanties uitgevaardigd waren, de zgn. ‘grandes ordonnances’, die althans ten dele in de ernstigste noden en behoeften hadden voorzien.¹¹ Het hoofddoel van deze ‘grande réforme’, het totstandbrengen van uniforme codes op - zo niet alle dan toch alle belangrijke - deelgebieden van het recht, werd echter slechts ten dele bereikt.¹²

Hoezeer ook nadien de nijvere kanselier Daguesseau onder de regering van Lodewijk XV (1715-1774) met zijn successieve ‘ordonnances’ dit werk voortzette¹³ en hoezeer ook incidentele wetten van Lodewijk XVI (1774-1792) - zoals zijn zgn. tolerantie-edict van november 1787¹⁴ - een ‘verlicht’ karakter droegen, is het in Frankrijk vóór de revolutie niet tot de aanvankelijk beoogde ‘alomvattende’ codificatie gekomen.¹⁵ Daarvoor is een heel complex van oorzaken aan te wijzen, zoals o.m. de oppositie van de zgn. parlementen tegen vele koninklijke ordonnanties, waarbij deze gerechtshoven de meest ingenieuze en chicanerende vertragingstactieken toepasten.¹⁶ Eén van die oorzaken was m.i. echter ook gelegen in de persoonlijkheidsstructuur van Lodewijk XV en Lodewijk XVI, die niet zo heel veel oog toonden voor het belang van een eigentijdse, met ‘verlichte’ opvattingen rekening houdende theoretische onderbouwing van hun absolutistisch koningschap. Olivier-Martin heeft in dit verband gesproken van ‘la politique nonchalante de Louis XV’,¹⁷ terwijl de weinig resolute Lodewijk XVI in de ogen van ‘bourgeois capables mais raisonneurs’ al te zeer ‘l'ami et un peu le prisonnier des privilégiés’ scheen.¹⁸ Een en ander werkte ook door ten aanzien van hun ongeïnteresseerde houding tegenover de codificatieidee, hoezeer ook onder hun beider bewind door filosofen, politici, juristen en zelfs hovelingen in woord en geschrifte het belang van zo'n codificatie werd beklemtoond, waarbij men zelfs niet schuwde aan hun persoonlijk eergevoel te appelleren, gewag makend van b.v. de ‘immortabilité’ en de ‘grandeur’ van grote wetgevers als Justinianus en wijzend op hetgeen andere vorsten elders in Europa in dezen doende waren te bewerkstelligen.¹⁹

Maar helaas: Lodewijk XV en Lodewijk XVI, hoezeer ook op absolutistische wijze regerend, waren geestelijk nu eenmaal geen portuur voor figuren als Frederik de Grote en Jozef II. Terwijl in de tweede helft van de 18de eeuw in Pruisen en Oostenrijk een ‘staatsleer’ van het verlichte absolutisme, opgebouwd door het rationeel-dogmatisch getinte systeemdenken van natuurrechtelijk georiënteerde rechtsgeleerden opbloeide,²⁰ terwijl Frederik II en Jozef II gericht doende waren om hun verantwoordelijke taak als wetgever, voortvloeiend uit de hun door deze en andere theoretici geïnspireerde ‘Staatsgedanken’ te reali-

10 H. Regnault, Manuel d'histoire du droit français (5de dr. Parijs s.a. [1947]) 171-175.

11 F. Olivier-Martin, Histoire du droit Français des origines à la Révolution (2de dr. s.l. 1951) 353-355. Zo o.m. de Ordonnance civile pour la réformation de justice (1667), die het burgerlijk procesrecht regelde, de Ordonnance criminelle (1670), die het strafprocesrecht regelde, en de Ordonnance de la Marine (1681) op het gebied van het zeerecht.

12 Vgl. J. van Kan, Lesefforts de Codification en France (Parijs, 1929) 66: ‘On débuta par la procédure et on ne devait jamais arriver au code civil’. Vgl. voorts: W. Wilhelm, ‘Gesetzgebung und Kodification in Frankreich im 17. und 18. Jahrhundert’ in: Ius Commune. Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Europäische Rechtsgeschichte, H. Coing ed., Bd. I (Frankfurt am Main, 1967) 241-270.

13 T.w. de Ordonnance sur les donations (1731), de Ordonnance sur les testaments (1735) en de Ordonnance sur les substitutions fidéicommissaires (1747). Vgl. Regnault, Manuel, 253: Olivier-Martin, Histoire, 355.

14 Vgl. F. Olivier-Martin, Précis d'histoire du droit Français (Parijs, 1932) 284 (nr. 844).

15 Vgl. Van Kan, Efforts, 186, waar hij ter zake van de 17de- en 18de-eeuwse pogingen om tot een uitgebreide codificatie te komen opmerkt: ‘Cette tentative a réussi pour une faible part: elle a échoué en grande partie’. Vgl. ook: J. van Kan, ‘De rechtsgedachte der codificatie-beweging in Frankrijk voor de Revolutie’ in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, dl. I (1918-'19) 191-229.

16 Olivier-Martin, Précis, 304-305 (nr. 905); Gagliardo, Despotism, 33-34.

17 Olivier-Martin, Précis, 193 (nr. 554).

18 Ibidem, 371-374 (nrs. 1090-1097).

19 Van Kan, Efforts, 183-186.

20 Vgl. infra § 14.

[p. 54]

seren in de ‘Staatspraxis’, ontbrak een dergelijke ‘stuwende’ theoretische ‘onderbouw’ bij de genoemde Lodewijken.

De daadwerkelijke aanzet tot de realisering van de sinds Lodewijk XIV meer en meer ‘verwaterde’ codificatieplannen gaf pas de Franse revolutie, al duurde het nog tot de jaren 1804-1810 eer de beoogde codificatie, de beroemde vijf ‘codes’,²¹ tot stand kwam. Hoewel de ‘Déclaration des droits de l'homme et du citoyen’ (1789), de Franse constitutie van 1791 en de vijf codes een moeilijk te overschatten invloed in Europa - en zelfs daarbuiten - gehad hebben,²² hoezeer die invloed óók in de Nederlanden van de grootste betekenis geweest is²³ - in de bereids in de jaren 1793-'95 bij Frankrijk ingelijfde Nederlandse gebieden werd de Franse wetgeving kort nadien zelfs rechtstreeks van kracht²⁴ -, deze invloed valt m.i. toch buiten het thematische kader van het verlichte despotisme en het recht, omdat de na-revolutionaire rechtsontwikkeling in Frankrijk niet ‘gevoed’ en beheerst werd door een verlicht despoot van het ancien régime. Tenzij men Napoleon I als zodanig zou willen qualificeren, maar dat is een aparte - hier en nu niet te ondernemen - studie waard.

21 Code civil (1804), Code de procédure civile (1806), Code de commerce (1807), Code d'instruction criminelle (1908, ingevoerd 1810/1811), Code pénal (1810/ 1811). Aan de laatstgenoemde was een eerdere Code pénal van 1791 voorafgegaan, aangevuld door de Code des délits et des peines van 25 oct. 1795, welke laatste mede op het strafprocesrecht betrekking had. Uitvoeriger over deze periode: J. van Kan, ‘De verwachting des volks in 1789 ten aanzien van de codificatie’ in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, dl. I (1918-'19) 359-389.

22 Vgl. Le Code civil 1804-1904. Livre du centenaire (2 dln. Parijs, 1904; onveranderde herdruk Parijs-Frankfurt 1969).

23 Vgl. A.J.M. Kunst, Korte voorgeschiedenis van het Nederlands Burgerlijk Wetboek (2de dr. Zwolle, 1965); J. van Kan, ‘Het B.W. en de Code Civil’ in: P. Scholten en E.M. Meijers ed., Gedenkboek Burgerlijk Wetboek 1838-1938 (Zwolle, 1938) 243-276.

24 De Zuidelijke Nederlanden (Luik en Stavelot-Malmédy daaronder begrepen) werden bij decreet van de Nationale Conventie d.d. 1 october 1795 definitief bij Frankrijk ingelijfd. Bij besluiten van 6 december 1796 en 26 januari 1797 werd de toen vigerende Franse wetgeving - waaronder nog honderden koninklijke ordonnanties uit de periode 1539-1789 - voor de ‘neuf départements réunis’ verbindend verklaard. Vgl. J. Gilissen, Introduction historique au Droit (Bruxelles, 1979) 383-385. Vgl. omtrent de invoering van de Franse wetgeving in de bij het zgn. Haags Verdrag van 16 mei 1795 aan Frankrijk afgestane voormalige generaliteitslanden (o.m. Staats-Vlaanderen, de Staatse Landen van Overmaze, Maastricht en Venlo), in Oostenrijks-Gelre en in Pruisisch-Gelder (dat sinds eind 1794 feitelijk onder Frans bestuur stond, doch eerst in 1801 bij de vrede van Lunéville aan Frankrijk werd afgestaan): F.C.J. Ketelaar, Oude zakelijke rechten vroeger, nu en in de toekomst. Rechtshistorische Studies dl. 3 (Leiden-Zwolle, 1978) 45 en de aldaar genoemde literatuur.

1.3 Recht en rechtswetenschap in het Heilige Roomse Rijk in de 17de en in de eerste helft van de 18de eeuw

Historisch beschouwd ware het niet gerechtvaardigd, immers veel te eenzijdig, om de in de meergenoemde Duitstalige staten verleende opdrachten tot het ontwerpen van wetboeken en de als gevolg van die opdrachten tot stand gebrachte wetboeken enkel en alleen als ‘vruchten’ van de ‘verlichte’ souvereine wilsuitingen van de betrokken despoten te beschouwen, hoezeer ze dat formeel-juridisch ook waren.

Deze 18de-eeuwse codificatiebeweging kwam uiteraard niet ‘zo maar’ uit de lucht vallen. In - wat ik nu maar gemakshalve even anachronistisch zal noemen - de ‘Duitse’ en Oostenrijkse ‘Territorialstaaten’ leverde het in de 17de en 18de eeuw geldende recht een verbrokkeld geheel op van ‘Einzelgesetzgebung’ (indicenteel wettenrecht) en enigszins gefatsoeneerd op schrift gesteld (zgn. ‘reformierte Landrechte’) dan wel ongeschreven gewoonterecht, aangevuld door het Romeinse recht van de Justiniaanse codificatie, zoals dat bewerkt en becommentarieerd was door middeleeuwse Italiaanse en Franse rechtsgeleerden (zgn. glossatoren en commentatoren). Als zgn. ‘gemeen’ recht gold dit Romeinse recht in het gehele Heilige Roomse Rijk als aanvullend, als subsidiair recht. De wetgeving op rijksniveau middels zgn. ‘Reichsabschiede’ stelde in de 18de eeuw niet veel meer voor.

Op dit verbrokkeld substraat bloeide de rechtswetenschap. Op het gebied van het zgn. privaatrecht poogden - aan de universiteit Romeinsrechtelijk gevormde - rechtsgeleerden met meer of minder succes om inheems en Romeins privaatrecht in en aan elkaar te breien tot een zgn. gemeen Duits privaatrecht, waarbij ze zich gedwongen zagen om

[p. 55]

dat Romeinse recht - wars van de 16de-eeuwse humanistische traditie - zo goed mogelijk aan te passen aan de behoeften van hun tijd, de zgn. usus modernus Pandectarum, van welke richting of ‘school’ auteurs als Benedict Carpzov (1595-1666), Samuel Stryk (1640-1710) en - laatstelijk - Augustin Leyser (1683-1752) als significante vertegenwoordigers mogen gelden.

Op dat van het strafrecht, een terrein waarop pas sinds het einde van de 16de eeuw in deze gebieden van een wetenschappelijke bearbeiding sprake was, bestond eveneens een symbiose van inheems en Romeins strafrecht, zij het dat voor wat de inheemse component betrof de in 1532 door de Rijksdag te Regensburg afgekondigde ‘Peinliche Gerichtsordnung’ van Karel V, ook wel de Constitutio Criminalis Carolina genoemd, enigermate uniformerend had gewerkt. ‘Enigermate’, want gezien de in de preambule opgenomen zgn. ‘salvatorische Klausel’, gold dit rijkswetgevingsproduct ook weer als aanvullend ten opzichte van het ‘Landes(straf)recht’ van de verschillende staten. Ook hier ontwikkelde zich in de loop van de 17de en 18de eeuw op basis van de evengenoemde symbiose een wetenschap van het ‘gemeine Deutsche Strafrecht’, waarvan auteurs als Johann Samuel Friedrich Böhmer (1704-1772), Christian Friedrich Georg Meister (1718-1782), Johann Christian Ernst Quistorp (1737-1795) en Georg Jakob Friedrich Meister (1755-1832) als bekende vertegenwoordigers kunnen gelden.²⁵

25 Vgl. uitvoeriger: Conrad, Rechtsgeschichte, II 339-378, 406-435, 456-465.

1.4 De ‘Duitse’ natuurrechtschool, de staatsleer van het verlichte absolutisme en de codificatiebeweging

Naast deze ‘scholen’ van ‘gemeen’ Duits recht ontstond echter in de Duitstalige landen in de 17de eeuw een geheel andere rechtswetenschappelijke stroming, t.w. de zgn. natuurrechtelijke school, waarvan Johannes Althusius (1557-1638) en Hugo de Groot (1583-1645) als wegbereiders te beschouwen zijn, ofschoon ook zij op hun beurt weer voortbouwden op de middeleeuws-christelijke natuurrechtsleer, zoals die in de latere middeleeuwen door vooral Spaanse scholastici was voortgezet. Deze nieuwere, ‘verwereldlijkte’ natuurrechtsleer van de 17de en 18de eeuw, die een sterk rationalistische grondslag had - ze is wel getypeerd als een ‘Vernunftrechtslehre’ omdat ze ervan uitging, dat het ware recht enkel en alleen via de menselijke rede vindbaar was - werd in de loop van de 17de en vooral de 18de eeuw steeds invloedrijker. De 17de-eeuwer Samuel von Pufendorf (1632-1694) was de eerste, die zowel recht als staat op een zuiver rederechtelijke grondslag baseerde. Uitgaande van een natuurtoestand, waarin niet - zoals bij Thomas Hobbes (1588-1679) - een ‘bellum omnium contra omnes’ heerst maar een - zij het onvolkomen - natuurrecht, beredeneert hij vervolgens, dat de mensen zich tot meerdere zekerheid en veiligheid hebben aaneengesloten tot een staatsburgerlijke gemeenschap, waarin men zich

[p. 56]

door en krachtens het aaneensluitingsverdrag onderwerpt aan de heerschappij van de overheid. Daaruit leidt hij dan weer de plicht van het individu tot gehoorzaamheid aan de staatswet af. Zijn leer werd later verder ontwikkeld door vooral Christian Thomasius (1655-1728) en Christian Wolff (1679-1754). Laatstbedoelde natuurrechtsleraar bouwde imposante en gigantische systemen en rederecht op en werd, zoals Conrad hem typeert, ‘zum führenden Kopf der deutschen Aufklärung’.²⁶

Neemt men dan naast de groeiende invloed van deze ‘inheemse’, aan de ‘Vernunft’ appellerende juridische systeembouwers ook nog in aanmerking de tot in deze streken reikende invloed van andere - vooral buitenlandse - verlichte auteurs en filosofen als Voltaire (François Marie Arouet, 1694-1778), Montesquieu (Charles de Secondat, Baron de la Brède et de Montesquieu, 1689-1755) en Jean Jacques Rousseau (1712-1778) alsmede de grote vlucht, die de Aufklärungsbeweging in de tweede helft van de 18de eeuw nam, ook op andere gebieden dan die van het recht, dan is het niet zo verwonderlijk meer dat zelf in een ‘verlichte’ sfeer opgevoede en opgegroeide vorsten als Frederik II en Jozef II, die, naar Conrad en anderen hebben aangetoond, van gerenommeerde juristen privé onderricht kregen in het Pufendorfiaanse natuurrechtelijke denken,²⁷ een grootscheepse hervorming van het staats- en rechtswezen - mede ter eliminatie van het dualisme van inheems en Romeins recht - als hun taak beschouwden, temeer daar de inmiddels ontwikkelde Pruisisch-Oostenrijkse staatsleer van het verlichte absolutisme dit als een primaire vorstenplicht benadrukte.

In zijn magistrale, in mei 1971 voor de Rheinisch-Westfälische Akademie der Wissenschaften gehouden voordracht heeft wijlen Hermann Conrad ‘Staatsgedanke und Staatspraxis des aufgeklärten Absolutismus’ tot voorwerp van een indringende en onthullende studie gemaakt. Overtuigend heeft hij daarin gedemonstreerd, dat Carl Gottlieb Suarez (1746-1798),²⁸ privé-leraar van de toenmalige Pruisische kroonprins, de latere koning Frederik Willem III (1797-1840), Christian August von Beck (1720-1784),²⁹ die een soortgelijke opdracht had ten aanzien van Jozef II, Karl Anton Freiherr von Martini zu Wasserberg (1726-1800),³⁰ die Beck als leraar van Jozef opvolgde en die in 1761 wederom benoemd werd tot rechtsleraar van Maria Theresia's tweede zoon Leopold (Leopold II, 1765/90-92), alsmede Frederik de Grote zelf onderling zozeer parallelle theorieën en opvattingen over staat en recht en - binnen dat kader - over de rechten en plichten van de vorst verkondigd hebben - de drie eerstgenoemden in o.m. hun ‘Kronprinzenvorträge’ de laatstgenoemde in zijn staats- en rechtstheoretische geschriften -, dat het alleszins gerechtvaardigd is te spreken van ‘de’ Pruisisch-Oostenrijkse staatstheorie van het verlichte absolutisme, uiteraard gebaseerd op de Duitse natuurrechtelijke school van Von Pufendorf en diens epigonen. Tevens heeft deze auteur, nader op deze staatstheorie ingaande, laten zien hoezeer de hierin ontwikkelde gedachten en

26 Ibidem, 374-381. Citaat op p. 376. Vgl. uitvoeriger: R. Lieberwirth, ‘Die Staatstheoretischen und verfassungsrechtlichen Anschauungen von Christian Thomasius und Christian Wolff’, in: H.W. Thümmel ed., Arbeiten zur Rechtsgeschichte. Festschrift für Klemens Schmelzeisen (Stuttgart, 1980) 217-226.

27 H. Conrad, Staatsgedanke und Staatspraxis des aufgeklärten Absolutismus. Veröffentlichungen der Rheinisch-Westfälischen Akademie der Wissenschaften, Vorträge Geisteswissenschaften G173 (Opladen 1971) 13-16 en de aldaar vermelde literatuur. Zo kreeg Chr.A. von Beck, ‘Professor Juris publici et feudalis an der Theresianischen Ritterakademie in Wien’, van Keizer Frans I en keizerin Maria Theresia op 6 maart 1754 opdracht aartshertog Jozef - later Jozef II - te onderrichten ‘dans le droit naturel et des gens’, voor welk onderwijs ‘le petit livre de Pufendorf doit servir de base’. Met dit boekje was S. Pufendorfs ‘De officio hominis et civis’ (1673) bedoeld. Ook Von Martini was een aanhanger van de Duitse natuurrechtelijke school, evenals trouwens C.G. Suarez - die aan de universiteit van Frankfurt aan de Oder door Prof. J.G. Darjes (1714-1791) ‘mit dem System der deutschen naturrechtlichen Schule vertraut gemacht’ werd - en Frederik de Grote zelf.

28 A. Stölzel, Carl Gottlieb Suarez. Ein Zeitbild aus der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts (Berlijn, 1885). Vgl. voorts de bij Conrad, Staatsgedanke, 13 nt. 2 vermelde literatuur. Zijn ‘Kronprinzenvorträge’ werden in 1960 uitgegeven: H. Conrad en G. Kleinheyer ed., Vorträge über Recht und Staat von Carl Gottlieb Suarez (1746-1798), Wissenschaftliche Abhandlungen der Arbeitsgemeinschaft für Forschung des Landes Nordrhein-Westfalen Bd. 10 (Keulen-Opladen, 1960). Literatuur daarover bij Conrad, Staatsgedanke, 13 nt. 3.

29 Uitgave van diens ‘Kronprinzenvorträge’ in: H. Conrad ed., Recht und Verfassung des Reiches in der Zeit Maria Theresias. Die Vorträge zum Unterricht des Erzherzogs Joseph im Natur- und Völkerrecht sowie im Deutschen Staatsund Lehnrecht. Wissensch. Abh. d. Arbeitsgemeinschaft f. Forschung d. Landes Nordrhein-Westfalen Bd. 28 (Keulen-Opladen s.a. [1964]). Op pp. 10-16 biografie van Chr.A. von Beck. Literatuur over deze voordrachten bij Conrad, Staatsgedanke, 15 nt. 7.

30 Voor biografische gegevens betreffende Von Martini vgl. Conrad, Staatsgedanke, 16 nt. 11.

[p. 57]

opvattingen ‘doorwerkten’ in de opzet en inhoud van de onderscheidene in dit tijdperk totstandgekomen codificaties.³¹

Zo leerde Beck zijn vorstelijke pupil, dat hij ertoe voorbestemd was te zorgen voor het welzijn van zijn burgers en onderdanen als een ware vader des vaderlands. En Leopold kreeg van Von Martini te horen, dat de vorst door het aanvaarden van de onderwerping van alle familiehoofden van het volk aan zijn ‘Herrschaft’ zijnerzijds stilzwijgend de plicht op zich genomen had voor het welzijn van het hele volk te zorgen, naar welk doel hij ‘mit allem Ernst’ te streven had.³² Welnu, in art. 1 § 1 van de inleidende titel van het op 1 november 1786 in werking getreden Allgemeines Bürgerliches Gezetsbuch³³ voor de Duitse erflanden van de Habsburgse monarchie leest men o.m.: ‘Jeder Unterthan erwartet von dem Landesfürsten Sicherheit und Schutz. Es ist also die Pflicht des Landesfürsten, die Rechte der Unterthanen deutlich zu bestimmen und ihre Handlungen so zu leiten, wie es der allgemeine und besondere Wohlstand fordert.’

Terecht merkt Conrad in dit verband op,³⁴ dat hier de theorie in wetsvorm gegoten werd, dat ‘eine grundgesetzliche Norm des aufgeklärten Absolutismus in Gesetzesform’ afgekondigd werd. Zo ging het met deze en vele andere maximen van de staatstheorie van het verlichte absolutisme, maar zo ging het ook met de beginselen en regels van de rationalistische natuurrechtsleer van Von Pufendorf, Thomasius, Wolff en anderen. De onderscheidene wetboeken, die in de tweede helft van de 18de eeuw in Pruisen en in het statencomplex van de Oostenrijkse Habsburgers tot stand kwamen, zoals het Allgemeines Landrecht für die Preuszischen Staaten van 1794, het zgn. Westgalizisches Gesetzbuch van 1797 en het Oostenrijkse Allgemeine Gesetzbuch über Verbrechen und derselben Bestrafung van 1787, dragen op allerlei onderdelen van privaat- en strafrecht duidelijk het stempel van rationalistische natuurrechtsopvattingen,³⁵ terwijl evenzeer invloeden te bespeuren zijn van verlichte buitenlandse schrijvers als Cesare Beccaria (1738-1794)³⁶ en Montesquieu.³⁷ In concreto resulteerde deze beïnvloeding in maatregelen als de (gefaseerde) afschaffing van de tortuur en van dood-, verminkings- en andere wrede lijfstraffen, geleidelijke invoering van een organieke scheiding van rechterlijke en uitvoerende macht (behalve op het hoogste niveau van de vorst zelve!), enz.³⁸

31 Ibidem, 18-56, waar de auteur deze beïnvloeding aantoont t.a.v. de volgende onderwerpen: Ontstaan en doelstellingen van de staat, de rechten en plichten van een vorst, de verhouding tussen staat en staatsburgers, de juridische fundamenten van de ‘Hoheitsrechte’ oftewel ‘Majestatsrechte’ in het algemeen en die van wetgeving, van hoogste rechterlijke macht en van ‘auswärtige Gewalt’ (opperste zeggenschap over de buitenlandse politiek) in het bijzonder. Karakteristiek is overigens nog het ‘ideaalbeeld’ van wetgeving, dat Frederik de Grote zelf in zijn van 1749 daterende verhandeling Ueber die Gründe Gesetze einzuführen oder abzuschaffen schetste, al erkende hij ook toen al de onbereikbaarheid van dit ideaal in de praktijk: ‘Ein vollkommenes Gesetzbuch wäre das Meisterstück des Menschlichen Verstandes im Bereiche der Regierungskunst. Man müszte darin Einheit des Planes und so genaue und abgemessene Bestimmungen finden, dasz ein nach ihnen regierter Staat ein Uhrwerk gliche, in dem alle Triebfedern nur einen Zweck haben’. B. Volz ed., Die Werke Friedrichs des Groszen in deutscher Uebersetzung. Bd. 8: Philosophische Schriften (Berlijn, 1913) 22-32.

32 Ibidem, 26-27.

33 Het zgn. ‘Josephinisches Gesetzbuch’. Vgl. Daaromtrent: Conrad, Rechtsgeschichte, II, 392.

34 Conrad, Staatsgedanke, 28.

35 In vele gevallen werd de ontwerpers van deze wetboeken zelfs expressis verbis een opdracht in deze zin gegeven. Zo droeg keizerin Maria Theresia in een autograaf van 4 aug. 1772 de commissie, die een voorontwerp van de Codex Theresianus moest omwerken op: ‘In den Gesetzen selbst solle sich nicht am die römische Rechte gebunden, sondern überall die natürliche Billigkeit zum Grunde gelegt werden. Die Gesetze sollen so viel als möglich simplifiziert... werden' (Conrad, Rechtsgeschichte, II, 391-392). Voor enige voorbeelden van rationeel- ‘verlichte’ maatregelen van Frederik de Grote op strafrechtelijk gebied vgl. ibidem, 444-447. Vgl. over de achtergronden van de totstandkoming van het Allgemeine Gesetzbuch über Verbrechen von 1787: H. Conrad, ‘Zu den geistigen Grundlagen der Strafrechtsreform Josephs II (1780-1788)’, in: H. Welzel e.a. ed., Festschrift für Hellmuth von Weber zum 70. Geburtstag, (Bonn, 1963) 56-74.

36 Beccaria werd in 1791 zelfs door Leopold II naar Oostenrijk ontboden om ter zake van de door hem voorgenomen - verdere - hervorming van het strafrecht van advies te dienen. Vgl. Gagliardo, Despotism, 72. Vgl. m.b.t. 18de-eeuwse ‘verlichte’ straftheorieën in het algemeen: J. Heath, Eighteenth Century Penal Theory (Oxford, 1963).

37 Zo o.m. op het stuk van de noodzakelijke evenredigheid tussen de ernst van het begane misdrijf enerzijds en de zwaarte van de straf anderzijds (Montesquieu, Esprit des Lois, XII, 4) en op dat van de aanpassing van de wetten aan de volksaard (ibidem, I, 3). Vgl. Conrad, Staatsgedanke, 44-45. Ook Von Beck beklemtoonde overigens - al dan niet onder invloed van Montesquieu en/of Beccaria - dat wetten aangepast dienden te zijn aan de ‘Beschaffenheit des Landes’ en aan de ‘Gemütsart des Volkes’ (Conrad, Recht und Verfassung des Reiches, 243-244).

38 Vgl. Gagliardo, Despotism, 51-54.

1.5 Andere (achter)gronden van de 18de-eeuwse Pruisisch-Oostenrijkse codificatiebeweging

Al met al mag er overigens niet aan worden voorbijgegaan, dat achter deze 18de-eeuwse Pruisisch-Oostenrijkse codificatiebeweging ook andere motieven schuilgingen. Naast een bewust streven naar vermeerdering van de rechtszekerheid - zowel voor het individu als voor de staat -, een doel dat men o.m. beoogde te bereiken door ‘Gemeinverständlichkeit’, dus door vereenvoudiging van de redactie van wets-

[p. 58]

voorschriften,³⁹ ging achter deze beweging ook een politiek doel schuil: de unificatie van het recht van allerlei territoriale onderdelen van staten en statencomplexen terwille van een hechtere politieke eenheid daarvan. Zowel het statencomplex van de 18de-eeuwse Pruisische koningen als dat van de Oostenrijkse Habsburgers kende een grote mate van rechtsverscheidenheid, historisch gegroeid als deze waren. Naast een sterk leger en een efficiënt bestuurs- en ambtenarenapparaat werd ook door eenheid van recht het streven naar ‘verdichting’ van deze personele of althans reële unies van staten tot gecentraliseerde eenheidsstaten bevorderd.⁴⁰ En aangezien de wetgevende macht in beginsel van de vorst uitging, werd door zo'n grootschalige wetgevingsarbeid bovendien diens gezag en autoriteit als zodanig geschraagd en bevestigd. Een laatste in dit verband nog te noemen motief, was gelegen op het terrein dat men tegenwoordig ‘efficiency’ zou noemen. Zo probeerde Jozef II vooral daarom de toepassing van de doodstraf zoveel mogelijk in te perken, omdat hij dit een nodeloze verspilling van arbeidskracht, die voor het algemeen welzijn aangewend kon worden, achtte. En verminkten zouden maar tot bedelarij vervallen, de gemeenschap tot last.⁴¹ Daarnaast dient erop gewezen, dat juist in de onderhavige monarchieën de onderscheidene takken van staatszorg en daarmee het ‘staatsapparaat’ zich in deze tijd aanzienlijk uitbreidden. Aangezien niettemin de centrale administratie - en vooral de vorst zelf - de touwtjes stevig in handen wilden houden was een eenvoudige, duidelijke en uniforme wetgeving een belangrijk middel tot voorkoming van een overbelasting van deze centrale organen. Mede door die geweldige toeneming van de staatsbemoeienissen zag een verlicht despoot als Frederik de Grote zich genoopt althans in woord en geschrifte de alleenheerschappij van de - overigens door hem zelf gegeven - wetten te belijden en zich officieel te beperken tot ‘slechts’ de bescherming van die wetten, hetgeen overigens desondanks een bestendiging van zijn vorstelijke ‘Eingriffsrechte’ in bestuur en rechtspleging met zich bracht.⁴²

39 Conrad, Rechtsgeschichte, II, 383, 388, 392. Dat de beoogde vergroting van rechtszekerheid ook een praealabele voorwaarde was voor de opbloei van het economisch leven naar mercantilistische opvatting, wordt beklemtoond door Ch.F. Menger, Deutsche Verfassungsgeschichte der Neuzeit (Karlsruhe, 1975) 68-69.

40 Gagliardo, Despotism, 74. Brauneder wijst erop, dat het epitheton ‘allgemein’, dat aan vele wetboeken, wetten en reglementen uit de regeringsperiode van Jozef II en diens opvolgers voorafgaat, deze ‘verfassungsrechtlichte Bedeutung’ had, dat het de algemene geldigheid ervan voor alle of de meeste ‘Erblander’ tot uiting moest brengen. W. Brauneder en F. Lachmayer, Österreichische Verfassungsgeschichte (2de dr., Wenen, 1980) 85.

41 Gagliardo, Despotism, 73.

42 Vgl. hieromtrent: J. Regge, Kabinettsjustiz in Brandenburg-Preuszen. Eine Studie zur Geschichte des landesherrlichen Bestätigungsrechts in der Strafrechtspflege des 17. und 18. Jahrhunderts. Strafrechtliche Abhandlungen, Neue Folge Bd. 30 (Berlin, 1977).

2. Verlicht-absolutistische invloed op de wetgeving in de Nederlanden?

2.1 Geen invloed in de Republiek der Verenigde Nederlanden

Gezien het overkoepelende thema van dit symposium, ‘Verlicht despotisme in de Nederlanden’, zij thans niet zozeer de vraag onder ogen gezien of de Verlichting ook in de Nederlanden invloed op het recht en de rechtsontwikkeling heeft uitgeoefend - een dergelijke vraagstelling zou, hoezeer die ook bevestigend ware te beantwoorden, te ver voeren - als wel die of zich in de tweede helft van de 18de eeuw ook in de Nederlanden een diep ingrijpend hervormingsstreven via wetgeving, uitgaande van of althans geïnspireerd door enigerlei verlicht despoot, heeft voorgedaan, in het bijzonder een vergelijkbare codificatie-

[p. 59]

beweging. Met deze laatste formulering beoog ik de kwestie van de invloed van de ‘verlichte’ 18de-eeuwse Pruisische en Oostenrijkse wetboeken op de rechtswetenschap in de Nederlanden buiten beschouwing te laten, omdat daarnaar m.i. nog te weinig onderzoek is gedaan om generaliserende conclusies te kunnen trekken. Waarmede dus niet gezegd wil zijn, dat die invloed in bepaalde gevallen - b.v. in dat van de Zuid-Nederlandse jurist G.A.M.F. de Fierlant (1736-1804) - niet bestaan zou hebben.

Voor wat het Noorden, de Republiek der Verenigde Nederlanden, betreft behoeft m.i. een antwoord in ontkennende zin niet veel hoofdbrekens te kosten. Voor wat de Republiek betreft heeft de tweede helft van de 18de eeuw geen verlicht despoot à la een Frederik de Grote of een Jozef II opgeleverd, ja zelfs geen mini-epigoontje à la een Karl Friedrich van Baden, een Pombal in Portugal of een Struensee in Denemarken. Wellicht had Willem IV zich na 1748-'49, toen het politieke getij voor hem zo gunstig was, enigermate in deze richting kunnen ontwikkelen, maar dat zat er niet in,⁴³ ook al vanwege zijn overlijden spoedig nadien. En een wankelmoedig weifelaar als Willem V levert eerder een soort anti-Frederik de Grote op.⁴⁴ Zijn Pruisische echtgenote was uit ander houd gesneden...

Het feit, dat de Verenigde Nederlanden een republiek, een statenbond vormden was uiteraard één van de vele factoren, die het ontkiemen van zoiets als een verlicht despotisme in de weg stond. Op zichzelf had deze factor echter nog niet geheel en al prohibitief behoeven te zijn. Men behoeft slechts te zien naar de Verenigde Staten, waar zich op basis van de constitutie van 1789 de president weliswaar niet tot een verlicht despoot maar dan toch wèl tot een feitelijk en rechtens zeer krachtige ‘uitvoerende macht’ ontwikkelde. Maar juist het gemis van een krachtig bestuurs- en ambtenarenapparaat sloot voor wat de 18de-eeuwse stadhouders in de Republiek betreft een dergelijke ontwikkeling bij voorbaat uit. Juridisch bleven zij tot de val der Republiek ondergeschikt aan zeven of, als men de Staten van Drenthe erbij wil tellen, acht Statencolleges alsmede aan de Staten-Generaal. Belangrijke - laat staan van een natuurrechtelijke ideologie doordrenkte - codificaties zijn in deze periode evenmin tot stand gekomen.⁴⁵

Dàt een ingrijpende hervorming van het staatsbestel der Republiek, dat in vergelijking met de ontwikkelingen buitenslands (Frankrijk, Pruisen, maar óók de V.S.) steeds ‘achterlijker’ werd, broodnodig was werd overigens door velen wel ingezien. Niet alleen door - uiteraard - de meer vooruitstrevenden onder de Patriotten, maar wel degelijk ook door geheide Oranjeklanten als een Simon van Slingelandt en een Van der Spiegel. Maar telkens weer bleek een ingrijpende hervorming van de eenmaal gevestigde staatsinrichting af te moeten stuiten op het onder het ancien régime onoverkomelijke principe, dat alle eenmaal gevestigde en langdurig uitgeoefende staatsrechtelijke bevoegdheden rechtens voor zgn. verkregen rechten gehouden werden, waaraan geen gezag in de Re-

43 Vgl. I.H. Gosses en N. Japikse, Handboek tot de Staatkundige Geschiedenis van Nederland (3de dr. bew. d.R. Post en N. Japikse, 's-Gravenhage, 1947) 654 (‘hij’ - i.e. Willem IV - ‘toonde zich van den beginne af afkeerig van fundamenteele verandering’) en 659 (‘Hij was niet de man om nieuwe banen op te gaan’).

44 Vgl. ibidem, 677 (‘... van karakter zwak, van nature traag en zonder eenige methode bij den arbeid’ en ‘... een typeerende illustratie van het heele stadhouderschap van Willem V: totaal gebrek aan zelfstandigheid en waardigheid’).

45 Vgl. J.R. Thorbecke, ‘Schets eener geschiedenis der provinciaal-burgerlijke wetgeving in de Republiek der Vereenigde Nederlanden’ in: J.R. Thorbecke, Historische Schetsen (2de dr., 's-Gravenhage, 1872) 38-65, in het bijzonder 63-64. Wél leidde de Verlichting tot een opleving van de rechtswetenschap in de tweede helft der 18de eeuw. Vgl. S.J. Fockema Andreae, ‘Het burgerlijke recht in de buitengewesten van Nederland’, in: Geschiedenis der Nederlandsche rechtswetenschap (dl. IV, 2de stuk, Amsterdam, 1955) 211-224.

[p. 60]

publiek vermocht te tornen. Dit gold zowel voor de bevoegdheden van de zgn. generaliteitsorganen als voor die van de Statencolleges op provinciaal niveau als voor die van steden en andere rechtskringen binnen de provincies.⁴⁶

Dat dit in Pruisen en Oostenrijk wèl lukte was, zoals Fockema Andreae zeer terecht heeft aangestipt, het gevolg hiervan, dat de verlichte despoten aldaar enerzijds de ‘Staatsraison’ anderzijds de rede als richtsnoeren van een hogere orde voor hun handelen aanvaardden⁴⁷ en dat zij ook de politieke macht bezaten om de gevestigde orde afbrekende hervormingen door te zetten, zij het ook daar niet zonder slag of stoot.⁴⁸ Een andere mogelijkheid was een revolutie, zoals in Frankrijk. In de Republiek werd het uiteindelijk een op de bajonetten van de sansculotten geïmporteerde ‘fluwelen’ revolutie...

46 Zie: S.J. Fockema Andreae, De Nederlandse Staat onder de Republiek. Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks dl. LXVIII, No. 3 (2de dr., Amsterdam, 1962) 33.

47 Ibidem.

48 Vgl. H. Strakosch, ‘Das Problem der ideologischen Ausrichtung des österreichischen aufgeklärten Absolutismus’, in: Forschungsband Franz von Zeiller (1751-1828) (Wenen-Keulen, 1980) 210-225, in het bijzonder 211 en 220.

2.2 Wel invloed in de Oostenrijkse Nederlanden

Anders lag het in de Zuidelijke Nederlanden, waar - Luik, Stavelot-Malmédy en Bouillon laat ik nu maar buiten beschouwing - ‘verlichte’ Oostenrijkse monarchen als Maria Theresia, Jozef II en Leopold II als meervoudige landsvrouwe, respectievelijk landsheer optraden. Ofschoon derzelver hervormingsstreven zich primair op de Habsburgse erflanden richtte, zijn de Oostenrijkse Nederlanden daarvan toch niet geheel verschoond gebleven. Hoezeer ook tijdens het bewind van Maria Theresia de verhouding met Wenen harmonieus was, zulks mede t.g.v. de betrekkelijk gunstige economische toestand, toch manifesteerden zich al onder haar regering diverse tamelijk ingrijpende hervormingen, van een ‘verlichte’ instelling en attitude harerzijds getuigende. Zo b.v. haar hervorming van de Staten van Vlaanderen van 1754, zo b.v. ook diverse maatregelen die direct of indirect opgericht waren tegen de bestaande rechten van kerk en geestelijkheid.⁴⁹

Onder het kortstondige bewind van Jozef II deed zich een stroomversnelling voor: pas toen leerde men in de Zuidelijke Nederlanden wat verlicht despotisme betekende. Van zijn vele onbesuisde hervormingen op rederechtelijke basis, in de vorm van ‘Einzelgesetzgebung’ noem ik slechts zijn toekenning van politieke rechten en vrijwel algehele collectieve godsdienstvrijheid aan niet-katholieken (1781), zijn opheffing van de ‘nutteloze’ kloosters der zgn. contemplatieve orden (1783), zijn maatregelen tot secularisatie en verstatelijking van de priesteropleiding (1786), zijn ingrijpende bestuurshervorming in de jaren 1786-'87, waarbij eerst alle centrale regeringscolleges en vervolgens alle gewestelijke besturen afgeschaft en door een nieuwe, strak gecentraliseerde bestuursorganisatie vervangen werden,⁵⁰ alsmede - last but not least - zijn Reglement over de civile rechtspleginge voor de Oostenrycksche Nederlanden van 3 november 1786 en zijn van 1787 daterende vernieuwing van de rechterlijke organisatie, waarover laatstelijk Van Dievoet veel wetenswaardigs heeft gepubliceerd.⁵¹ Zo heeft hij o.m. aangetoond,

49 Vgl. M.J. Britz, Code de l'ancien droit belgique ou histoire de la jurisprudence et de la législation (2 dln., Brussel, 1847) I, 408-409.
P. Lenders, De politieke crisis in Vlaanderen omstreeks het midden der achttiende eeuw. Bijdrage tot de geschiedenis der Aufklärung in België, Brussel 1956 (Verhandelingen Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, 25).

50 M.J. Britz, ibidem, I, 409-410; J. Lefèvre, Le conseil du gouvernement général institué par Joseph II, Brussel 1928.
L. Dhondt, ‘Van Ancien Régime naar “moderne” bureaucratie. De hervorming van het vorstelijk bestuursapparaat in 1787’, in: Tijdschrift voor Geschiedenis dl. 90 (1977) 439-456. Voor een inzicht in een stedelijke administratie zie: Y. vanden Berghe, Jacobijnen en Traditionalisten. De reacties van de Bruggelingen in de Revolutietijd 1780-1794, (2 dln. Brussel, 1972). Verder G. de Schepper, ‘La réorganisation des paroisses et la suppression des couvents dans les Pays-Bas autrichiens sous le règne de Joseph II’, in Rec. Univ. Leuven, 3e reeks, dl. 8, Leuven 1942.

51 G. van Dievoet, ‘De hervorming van het burgerlijk procesrecht door Jozef II in de Zuidelijke Nederlanden en de School van het Natuurrecht’, in Derde colloquium van Nederlandse en Belgische rechtshistorici. Vijf voordrachten gehouden op twee en drie mei 1978 te Antwerpen (Amsterdam, 1979) 41-49.

[p. 61]

dat het evengenoemde reglement in een aantal opzichten duidelijk beantwoordde aan ‘de wensen van de Natuurrechtsschool’. Voorts heeft hij erop gewezen, dat het evengenoemde reglement van 1786 gemodelleerd was naar de Allgemeine Gerichtsordnung voor de Oostenrijkse erflanden van 1 mei 1781, terwijl ook de geëntameerde herstructurering van de rechterlijke organisatie onderdeel en uitvloeisel was van een grootscheepse, in Wenen uitgebroede rechterlijke hervorming. De invloed van ‘verlichte’ Oostenrijkse wetgeving in de Zuidelijke Nederlanden is mitsdien onmiskenbaar.

Tenzij men het samenstel van edicten en verordeningen, waarbij deze beide laatstgenoemde - nauw met elkander samenhangende - hervormingen op het gebied van het burgerlijk procesrecht en de rechterlijke organisatie⁵² werden vastgesteld en ingevoerd enigszins oneigenlijk als een ‘codificatie’ zou willen beschouwen, heeft de turbulente regeringsperiode van Jozef II echter geen wetboeken zoals de codices en ‘Gesetzbücher’ in de Habsburgse erflanden opgeleverd.

Bovendien was de weerstand tegen deze en andere hervormingen zó groot, dat van een effectuering ervan weinig terechtkwam. De in 1787 dreigende volksopstand was weliswaar door de nodige concessies van de landvoogden tijdelijk geapaiseerd, maar al spoedig kwam het opnieuw tot een escalerende confrontatie, culminerend in de intrekking van de ‘Blijde Inkomste’ van Brabant⁵³ en de charters van Henegouwen in 1789 en de Brabantse opstand,⁵⁴ die het einde van het ancien régime in de Zuidelijke Nederlanden inluidde.⁵⁵

52 Vgl. Gilissen, Introduction historique, 306-307. R. Warlomont, ‘Les idées modernes de Joseph II sur l'organisation judiciaire dans les Pays-Bas autrichiens’, in: Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis vol. 27 (1959) 269-289.

53 G. van Dievoet, ‘L'empereur Joseph II et la Joyeuse Entrée de Brabant. Les dernières années de la Constitution Brabançonne’, in: Standen en Landen dl. XVI (1958) 87-140.

54 Vgl. A. Cosemans, ‘De Brabantse Omwenteling en de vestiging van het Franse bewind in de Zuidelijke Nederlanden’, in: J.A. van Houtte e.a. ed., Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. VIII (Utrecht-Antwerpen, 1955) 170-194. J. Craeybeckx, ‘De Brabantse Omwenteling: een conservatieve opstand in een achterlijk land?’ in: Tijdschrift voor Geschiedenis, dl. 80 (1967) 303-330. J. Rogiers, ‘Der Umsturz in Brabant (1789-1790)’ in: Österreich zur Zeit Kaiser Josephs II, Wenen 1980, 266-270.

55 Vgl. laatstelijk over deze periode: J. van den Broeck, J.B.C. Verlooy, vooruitstrevend jurist en politicus uit de 18de eeuw, 1746-1797 (Antwerpen-Amsterdam, s.a. [1980]).

2.3 Sterke invloed in Pruisisch Opper-Gelre

Naast de Republiek en naast de Oostenrijkse Nederlanden was evenwel er nòg een - historisch beschouwd zeker tot de Nederlanden te rekenen - gebied, waar men in de tweede helft van de 18de eeuw onder een verlicht-absolutistisch régime heeft geleefd, t.w. het als gevolg van de driedeling van het Gelders Overkwartier van Roermond in de jaren 1713-'15 ontstane zgn. Pruisisch Gelder, dat het grootste deel van het noorden en midden van de tegenwoordige Nederlandse provincie Limburg mede omvatte. Oók op het gebied van het rechtsleven heeft men daar de alomtegenwoordige reglementeringsdrift en de ‘lange arm’ van ‘Berlijn’ in de tweede helft van de 18de eeuw, zelfs al sinds de twintiger jaren dier eeuw ter dege ervaren. De recente publicaties van L.A.H. Peters en Th.J. van Rensch geven daarvan voor wat de bestuurlijke, respectievelijk de rechterlijke organisatie en het procesrecht betreft een uitstekend beeld.⁵⁶ Daar heeft men wel degelijk op het gebied van de rechterlijke organisatie en het procesrecht codificaties naar Pruisisch model gekend, terwijl per 1 juni 1794 ook daar het Pruisische Allgemeines Landrecht als subsidiair recht werd ingevoerd. Ofschoon qua territoriale omvang slechts een bescheiden stukje van de Nederlanden, levert m.i. juist dit Pruisische Opper-Gelder het meest ‘gave’ specimen

56 L.A.H. Peters, ‘Pruisisch Gelder in de achttiende eeuw; enige aspecten van bestuur en volkshuishouding’, in: Publications de la Société historique et archéologique dans le Limbourg, tome 105-106 (1969-'70) 125-201. Th.J. van Rensch, ‘Het Hof van Justitie van Pruisisch Gelre. Enkele aspecten van zijn geschiedenis, competentie en de invloed van de achttiende eeuwse rechtsontwikkeling in Pruisen’, in: Publications, tome 113 (1977) 193-268.

[p. 62]

op van een Nederlands gebied waarin een verlicht-absolutistisch régime langdurig en intensief geheerst heeft.

2.4 Een ‘snuifje Pruis’⁵⁷ in de ontwerpen van de Bataafse codificatiecommissie-1798

Tenslotte nog iets over wat men in zekere zin het ‘Nachleben’ van met name de Pruisische codificatie van 1794 in de Nederlanden zou kunnen noemen. Terwijl in de in 1795 definitief bij Frankrijk ingelijfde Zuidelijke Nederlanden de Franse wetgeving al spoedig nadien ging gelden,⁵⁸ werd in de voorlopig althans de jure onafhankelijk gebleven Bataafse Republiek in 1798 een juristencommissie ingesteld met de opdracht voor deze nieuwe eenheidsstaat een eenheidsrecht te ontwerpen in de vorm van een algemene codificatie van het burgerlijk, het straf- en het procesrecht.⁵⁹

Na veel ups en downs produceerde deze commissie uiteindelijk in october 1804 een ontwerp-Lijfstraffelijk Wetboek c.a.⁶⁰

Zonder beknoptheidshalve te willen uitweiden over de uiteindelijk vruchteloos gebleken arbeid van deze codificatiecommissie-1798, moge in dit kader toch niet onvermeld blijven, dat deze commissie niet zozeer toentertijd reeds bestaande wetboeken als ‘model’ heeft nagevolgd, maar dat zij veeleer getracht heeft eigen ontwerpen te maken, daarbij in de eerste plaats puttend uit geschriften van ‘verlichte’ filosofen en ‘verlichte’ juridische auteurs, vooral uit de Duitse natuurrechtelijke school, en voorts uit het toentertijd nog geldende geschreven recht van de zeven provinciën, de desbetreffende rechtsgeleerde literatuur daaronder begrepen. Slechts af en toe komt men verwijzingen tegen naar toentertijd ‘moderne’ buitenlandse wetboeken. En àls dat gebeurt, dan wordt vrijwel altijd verwezen naar het Pruisische Allgemeines Landrecht van 1794. Zo o.m. op het stuk van de beginselen van zgn. transitoir of overgangsrecht,⁶¹ op dat van het huwelijks-⁶² en assurantierecht⁶³ en voor wat het strafrecht betreft op dat van de belediging van buitenlandse gezanten, hoogverraad en het begaan van misdaden door onachtzaamheid.⁶⁴

Langs deze weg heeft het van ‘verlichte’ gedachten en opvattingen doortrokken ‘wetboek van Frederik de Grote’⁶⁵ nog als inspiratiebron gediend voor de ontwerpers van een nieuwe codificatie voor een nieuwgeboren ‘Bataafse’ staat, in de constitutie waarvan het principe van de volkssouvereiniteit ten troon verheven was!⁶⁶ De historie geeft wel meer paradoxen te zien...⁶⁷

Mr. O. Moorman van Kappen

57 Uitdrukking ontleend aan: J.Th. de Smidt, Codificatie-Perikelen, inaugurele rede R.U. Leiden (Deventer, 1966) 10.

58 Vgl. nt. 24.

59 Vgl. De Smidt, Codificatie-Perikelen, passim: H. Cohen Jehoram, Over codificatie. Van voor Portalis tot na Meijers (Deventer, 1968) 6-7, 35-38.

60 Vgl. O. Moorman van Kappen, ‘Uitwendige schets der wordingsgeschiedenis van het ontwerp-Lijfstraffelijk Wetboek 1804’ in: Samenwinninge. Tien opstellen over rechtsgeschiedenis geschreven ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het interuniversitair instituut Nederlands Centrum voor Rechtshistorische Documentatie (Zwolle, 1977) 113-132. O. Moorman van Kappen, ‘Bijdrage tot de codificatiegeschiedenis van ons strafrecht rond het begin van de negentiende eeuw: het ontwerp-lijfstraffelijk wetboek van 1804’, in: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, dl 93 (1978) 299-323.

61 J.Th. de Smidt en A.H. Huussen Jr. ed., Bronnen van de Nederlandse codificatie sinds 1798, I, Stukken van algemene aard: de gedrukte ontwerpen van 1804 en hun voorgeschiedenis, verz. d. Mr H. Aa, Werken d. Ver. t. uitgaaf d. bronnen v.h. Oud-Vaderlandsche Recht, 3de reeks no. 22 (Utrecht, 1968) 305-307.

62 A.H. Huussen Jr. ed., Bronnen van de Nederlandse codificatie sinds 1798, II, Huwelijks- en Huwelijksgoederenrecht tot 1820, Werken OVR, 3e r. no. 22 (Bussum, 1975) 47, 94, 101, 175, 177, 181, 237, 240, 288-289, 291-294, 296.

63 C. van Nievelt, Bronnen van de Nederlandse codificatie van het zee- en assurantierecht, 1798-1822, ac. prfschr. R.U. Leiden (1978) 15.

64 Onder leiding van schrijver dezes wordt een bronnenuitgave van het ontwerp-Lijfstraffelijk Wetboek 1804 voorbereid.

65 Uitdrukking ontleend aan H. Thieme, ‘Das Gesetzbuch Friedrichs des Groszen’, in Deutsche Juristen-Zeitung, vol. 41 (1936) 939 vlg.

66 Vgl. Staatsregeling voor het Bataafsche Volk (1798), Burgerlijke en Staatkundige Grondregels, preambule, artt. 5 en 9-12; Acte van Staatsregeling art. 2.

67 Bij het afsluiten van de tekst van deze publicatie kon helaas nog geen gebruik worden gemaakt van P.P. Bernard, The limits of enlightenment, Joseph II and the law (Chicago, 1979).

[p. 68]

Résumé
Le despotisme éclairé et le droit

Parmi les ‘produits’ les plus importants du despotisme éclairé en Prusse et en Autriche dans le domaine du droit il faut sans doute noter les nouveaux codes. Ils furent établis pendant la seconde moitié du

[p. 69]

18ième siècle. Cette ‘vague’ de codifications, qui ne servit pas en dernier lieu des buts politiques, fut inspirée idéologiquement par la doctrine étatique si spécifique du despotisme éclairé (Suarez, von Beck, von Martini), qui influença profondément la pensée et l'attitude juridique et politique de quelques monarques éclairés comme Frédéric le Grand et Joseph II. Cette doctrine même reposait sur les idées plus générales et à longue portée rationelles de l'école de droit naturel allemande, fondée par von Pufendorf et élaborée par Thomasius et Wolff.

En France la ‘grande réforme’ mise en route par les ‘grandes ordonnances’ du règne de Louis XIV, s'arrêta au milieu du 18ième siècle après les ordonnances du chancelier Daguesseau, non seulement à cause de l'obstruction des Parlements, la politique nonchalante de Louis XV et le caractère irrésolu et embarassé de Louis XVI, mais aussi faute d'une doctrine étatique rationelle et systématisée, inspirant la pensée des rois et des dirigeants.

Le mouvement de codification prussien et autrichien n'a pas non plus influencé la République des Provinces Unies, où il n'y avait pas de prince éclairé qui aurait pû transformer l'ordre établi en vertu de la raison d'État. Au contraire les institutions et le droit de cette république et des provinces qui la composaient s'établissaient sur le principe des ‘droits acquis’, principe prévenant chaque tentative de réformation.

Aux Pays-Bas autrichiens, il y eut quelques tentatives de réformation de la part de l'empereur Joseph II, dans le domaine juridique et institutionel. Ce développement n'a pas abouti à l'introduction de nouveaux codes, témoignant d'un esprit éclairé, à cause d'une résistance grandissante aux innovations de Joseph II, menant à la ‘révolution’ brabançonne de 1789-1790.

La Gueldre prussienne, laquelle au 18ième siècle comprenait le nord et le centre de la province néerlandaise actuelle du Limbourg, s'avère l'exemple le plus pur d'une région des Pays-Bas où le code éclairé prussien (Allgemeines Landrecht de 1794) a eu force de loi. Détail remarquable: ce serait justement le code prussien, composé par un ‘despote éclairé’, qui pendant la période 1798-1804 influença à plusieurs égards les projets des codes nationaux de la nouvelle ‘République Batave’. Ceuxci furent alors élaborés par une commission préparant la législation du nouvel état unitaire où la souverainité du peuple était reconnue officiellement par la constitution.