Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1979

[p. 101]

Zedelijke verplichting en gezonde staatkunde.
Denken en doen rondom de slavernij in Nederland en koloniën eind 18e eeuw^*

Het heeft, toen en later, verbazing gewekt dat de Grondwet van 1798, tot stand gekomen onder het meest progressieve bewind uit de Bataafse tijd, geen aankondiging van de afschaffing van de slavenhandel en de slavernij bevatte. Immers, Pieter Vreede, de radicale regeringsleider van dat moment, had een jaar tevoren (toen hij nog in de oppositiebanken zat), dienaangaande moeilijk mis te verstane woorden gesproken. Hij had op zaterdag 22 april 1797 bij de behandeling van het ontwerp-Grondwet onder andere gezegd: ‘De Bataafse natie kan niet juichen over haare vrijheid, terwijl zij duizenden van haare medemenschen in slavernij stort - zij kan niet blijde zijn bij haaren voorspoed, die door zugten en traanen van duizende harer natuurgenoten, door haar op de barbaarste wijze in ketens geklonken, verkregen word. Dit waare haar een eeuwige schande! Dit waare haare eigen aangenomen en bezworen beginsels met daden logenstraffen. (...) onze Constitutie bevatte ook een algemeen voorschrift, waar door men een einde zien kan aan dezen afgrijslijken (slaven) handel; waar door wij eenmaal zullen ophouden, om onze natuurgenoten op een barbaarsche wijze te martelen; onze natuurgenoten, die, hetzij zij zwart of blank zijn, niet nalaten onze medemenschen, onze Broeders te zijn - wier eeuwige regten dezelfde zijn als de onze en die wij bij alle gelegenheden onze Broederschap aanbieden.’¹

Vreede's afwijzing van slavenhandel en slavernij werd in principe door alle leden van de Nationale Vergadering gedeeld. Waarom klonk dat dan in haar wetgevende praktijk niet concreet door? Waarom was de slavernij in sommige amerikaanse staten en in het revolutionaire Frankrijk verboden, de slavenhandel door Portugal en Denemarken aan banden

* ... ‘onze Constitutie bevatte ook een algemeen voorschrift, waar door men een einde zien kan aan deezen afgryslyken handel; waar door wy eenmaal zullen ophouden, om onze natuurgenoten op een barbaarsche wijze te martelen; onze natuurgenoten, die, het zy zy zwart of blank zyn, niet nalaten onze medemenschen, onze Broeders te zyn - wier eeuwige regten dezelfde zyn als de onze, en die wy by alle gelegenheden onze Broederschap aanbieden. Wy handelen dus in deezen zoo als een gezonde staatkunde en onze zedelijke verpligting van ons vorderen...’, Pieter Vreede tot de Nationale Vergadering van het Bataafse Volk; Dagverhaal der Handelingen van de Nationale Vergadering V, 728.

1 Dagverhaal, V 727-728. Zie ook G.J. Schutte, De Nederlandse Patriotten en de koloniën (Groningen, 1974) hfk IX.

[p. 102]

gelegd en in Engeland inzet van een niet veel later met succes bekroonde strijd, en deed de Bataafse Republiek die Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap tot leus verheven had, in dezen niets?

Om die vraag te kunnen beantwoorden is het nodig te zien naar het doen en het denken rondom de slavernij en de slavenhandel in Nederland en koloniën in de laatste decennia van de Achttiende eeuw.

Toen de Nederlanders eind zestiende eeuw kennismaakten met de handel in negerslaven, stonden ze daar vrij algemeen afwijzend tegenover. Willem Usselincx veroordeelde deze tak van handel als een paapse stoutigheid waar een goed christen niet aan mee kon doen.² Zo oordeelden meer kooplieden en schippers in die tijd.³ En toen in 1596 een waarschijnlijk op de Portugezen buitgemaakte lading van 130 ‘Mooren en Moorinnen’ in Middelburg werd aangevoerd bleek de magistraat van deze stad van eenzelfde gevoelen en zij stelde deze ongelukkigen ‘in huere natuerlicke liberteyt’.⁴,⁵

De zoete winsten met slavenhandel te behalen deden echter spoedig dergelijke scrupules overboord zetten. De Nederlanders veroverden in de zeventiende eeuw een belangrijk aandeel in de slavenhandel, dat relatief in de 18e eeuw wel minder werd, maar qua absolute getallen zelfs nog toenam. Tegenover een gemiddelde van 1400 slaven per jaar door Hollandse schepen uit Afrika geëxporteerd in de jaren 1625-1675 staan jaarlijkse gemiddelden van 5000 tot 7000 in de jaren 1740 tot 1780.⁶ Na 1780 volgde een drastische vermindering en na 1795 zelfs een praktische stilstand van de Hollandse slaventransporten over de Atlantische Oceaan. Maar de oorzaak daarvan is te zoeken in de ineenstorting van de Surinaamse plantage-economie na de financiële crisis van 1773 en vooral in de oorlogsomstandigheden na 1780. Het einde van de nederlandse slavenhandel was dus gevolg van de ongunstige omstandigheden, niet van een bewuste politieke ingreep.⁷ Integendeel, de reders bleven nieuwe slavenreizen beramen (in 1802 nog zou de grootste nederlandse slavenreder, de Middelburgse Commercie Compagnie, een schip uitreden⁸). Verscheidene scribenten legden in die jaren plannen op tafel om de nederlandse slavenhandel te stimuleren. Ook in officiële kringen bleef men (althans tot 1795) maatregelen bedenken om deze tak van handel bij te staan. Zo heeft bv. een commissie uit de Staten-Generaal, in 1787 ingesteld om wel en vooral wee van de WIC te onderzoeken, uitgebreide voorstellen gedaan om de slaveninvoer in de westindische bezittingen veilig te stellen. Immers, de ‘voornaamste bron van welvaart deezer Republicq ... (is gelegen in) den Koophandel en de ... voortbrengelsen (der) ... overzeesche possessiën ...’ Zowel in zichzelf als in haar betekenis voor de westindische plantageproductie en dus voor de nederlandse economie, oordeelde men in kringen van de Staten Generaal de slavenhandel van het hoogste gewicht; stimulerende maatregelen waren dus vereist.⁹

In diezelfde tijd schreven ‘Aristodemus’ en ‘Sincerus’ hun Brieven over het Bestuur der Coloniën Essequebo en Demerary; deze ademen

2 A. van Dantzig, Het Nederlandse aandeel in de Slavenhandel (Bussum, 1968) 18.

3 Bv. Dierick Ruiters, Toortse der Zeevaart. Ed. S.P. l'Honoré Naber. 's-Gravenhage, 1913.

4 Zie W.S. Unger, ‘Bijdragen tot de Geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel’ I, E.H.Jb. 26 (1956) 136.

5 In de oude Nederlandse Republiek bestond geen volkomen duidelijkheid over de vraag of slavernij op Nederlandse bodem rechtens mogelijk was. Het kwam nogal eens voor dat kolonisten uit de Oost en de West zich bij een tijdelijke vestiging in Nederland door een of meer slavenbedienden lieten vergezellen (zie R. Buve, ‘Surinaamse slaven en vrije negers in Amsterdam gedurende de achttiende eeuw’ BKI 119 (1963) 8-17). In Engeland heeft rechter Mansfield in 1772 de beroemde uitspraak gedaan dat de Engelse bodem vrij maakt. Dezelfde materie is bij ons geregeld door een placaat van de Staten Generaal van 23 mei 1776 (Groot Placaatboek IX, 526), waarbij de automatische emancipatie pas na een verblijf van 6, maximaal 12, maanden intrad. Illegaal overgekomen slaven waren hiervan uitgesloten.

6 J. Postma, ‘The Dutch Slave Trade. A Quantitative Assessment’, Revue Française d'Histoire d'Outre-Mer 62 (1975) 232-244.

7 P.C. Emmer, ‘Surinam and the Decline of the Dutch Slave Trade’, Revue Française d'Histoire d'Outre-Mer 62 (1975) 245-251; cf. J.P. van der Voort, De Westindische Plantages van 1720 tot 1795. Financiën en handel. Eindhoven, 1973.

8 P.C. Emmer, ‘De laatste slavenreis van de Middelburgsche Commercie Compagnie’, E.H.Jb. 34 (1971) 72-123.

9 Zie Rapport van haar Hoog Mogende Gecommitteerden tot de Conferentien met Bewindhebberen der West-Indische Compagnie, en Verbaal door dezelfde overgeleevert. Z.pl., z.j. (1787); citaat blz. 35. Verdere gegevens over diverse plannen in de jaren 1780-95: Unger (1956) 163-171, Schutte, 56-59.

[p. 103]

een duidelijk Verlichte geest voor wat betreft de relatie tussen moederland en koloniën en inzake de rechten van burgers (kolonisten) tegenover het bestuur. Wel vertolken de Brieven duidelijk de standpunten van de koloniale plantersgroep. Ten aanzien van de betekenis der koloniën voor de nederlandse economie laten de Brieven eenzelfde geluid als de hiervoor genoemde commissie horen. Concrete aanbevelingen voor verbetering van de slavenhandel (vnl. op fiscaal terrein) gaan in de Brieven gepaard met de erkenning dat de slavernij moreel inderdaad onaanvaardbaar is. Direct hierop volgt echter de verzekering dat ze dit fysiek bepaald niet is: de slaaf is meer verzekerd van zijn levensonderhoud dan de gemiddelde europese arbeider.¹⁰

De Nederlanders hadden dus een royaal aandeel in de achttiende eeuwse slavenhandel of tenminste de wens en het streven daartoe. Voorts mag natuurlijk de slavenhandel door de VOC niet over het hoofd worden gezien, hoe moeilijk het ook is daaromtrent exacte cijfers te verschaffen. Behalve met de handel in slaven hielden de Nederlanders in de achttiende eeuw zich ook op met de directe exploitatie van slavenarbeid. En dat in niet geringe mate. Zo waren er bv. in 1788 in Suriname, Berbice, Essequibo en Demerary gezamenlijk volgens officiële cijfers (die te laag zullen zijn) 87.629 slaven.¹¹ Daaraan kunnen worden toegevoegd de ongeveer 4000 Curaçaose slaven en hun 14.810 lotgenoten die zich naar officiële opgave aan de Kaap de Goede Hoop bevonden. Voor de overige VOC nederzettingen is het bijzonder moeilijk een schatting te maken.¹²

Deze slavenmarkten gebruikte men niet slechts voor werk in de landbouw, maar ook in de huishouding (koloniale dames werkten nooit zelf), in pakhuizen en ambachtelijke werkplaatsen, in de Sumatraanse zilvermijnen, als matrozen op de schepen en toen de nood dwong zelfs als soldaten.¹³ Om met een paar voorbeelden een indruk te geven van de VOC als slavenexploitant: in het Ambachtskwartier en de pakhuizen te Batavia, op de werven van Onrust, werd voornamelijk door slaven gewerkt. Maar ze dienden er ook als ziekenoppassers, laboratoriumhulp en wat al niet. In totaal gaat het hier in Batavia om enkele duizenden slaven en slavinnen; het aantal Compagnieslaven werd min of meer stabiel gehouden (tussen de 1500 en 2000) maar dat is een feitelijk niet erg betrouwbare aanduiding voor de omvang van de slavenarbeid in Compagniesdienst, want er werden ook nog grote aantallen slaven van particulieren gehuurd. Een duidelijke stijging van het Compagnies-slavenbezit valt b.v. in Kaapstad te signaleren. Daar telde de slavenloge in 1767 430 bewoners, in 1777 waren dat er echter 600 en in 1787 942.¹⁴

Van particuliere eigenaren is bekend dat ze hun slaven vooral in huis en hof te werk stelden, maar ook wel, als het om geschoolde arbeidskrachten ging, verhuurden, terwijl het eveneens wel voorkwam dat slaven als zelfstandige ambachtslieden of handelaartjes optraden tegen wekelijkse afdracht van een bepaald bedrag aan hun eigenaar.¹⁵ En soms dienden slaven eigenlijk voor niet heel veel anders dan het aantonen van de

10 Brieven over het Bestuur der Colonien Essequebo en Demerary, gewisseld tusschen de Heeren Aristodemus en Sincerus. Amsterdam 1785-1788. Eerste - Twaalfde Stuk. Bedoelde passages in 7e stuk.

11 Opgave van Bewindhebber C. van der Oudermeulen aangehaald in W.S. Unger (1956) 170.

12 H.R. Hoetink, Het patroon van de oude Curacaose samenleving (Assen, 1958) 73; C. Beyers, Die Kaapse Patriotte gedurende die laaste kwart van die agtiende eeu en die voortlewing van hul denkbeelde (Pretoria, 1967) 348. Tot nog toe ontbreken mij preciese cijfers voor Batavia. F. de Haan (Oud-Batavia, Bandoeng, 1935², 351) geeft voor 1816 een getal van ca. 12.000 slaven in Batavia + Ommelanden. Overigens werden rond 1780 jaarlijks ongeveer 4000 slaven in Batavia aangevoerd (F. de Haan, I 350; C. van der Oudermeulen (1785) gaf eenzelfde cijfer: Dirk van Hogendorp, Stukken raakende den tegenwoordige toestand der Bataafsche Bezittingen in Oost-Indië. Den Haag, 1801 p. 218).

13 Cf. J.A. van der Chys, Ned. Indisch Plakaatboek XII 355, 869. Resoluties van 20-1-1797 en 11-9-1798.

14 Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken 1790, 1023.

15 Cf. bepalingen dienaangaande in Westindisch Plakaatboek I. Suriname, ed. J.A. Schiltkamp, J.Th. de Smidt. (Amsterdam, 1973) no. 400.

[p. 104]

in de koloniale maatschappij zo hooggeachte rijkdom en status van de eigenaar. Wat anders moest een predikant als ds. De Mey op Ceylon met 32 slaven?¹⁶

Het leven van een slaaf was streng gereglementeerd. Een korte blik in het Surinaamse, Kaapse of Bataviase plakkaatboek kan duidelijk maken dat slaven veel moesten en weinig mochten. In Paramaribo bv. mochten slaven 's nachts niet zonder permissie-briefje op straat; overdag mochten ze er niet samenscholen, niet luidruchtig schelden, zingen of fluiten en slechts op bepaalde plaatsen en tijden feestvieren (‘baljaaren’) en dan nog zonder gebruik van alcoholica - zij mochten überhaupt in herbergen geen drank drinken, kaarten of dobbelen. Slaven mochten uiteraard geen wapens dragen, maar ook geen kousen, schoenen, ‘opgetoomde hoeden’ en goud of juwelen (buiten oorringetjes). Zelfs begrafenissen van slaven waren aan banden gelegd: er mochten niet meer dan 12 mensen de baar volgen.¹⁷ In Batavia waren de bepalingen iets minder uitgebreid. Maar ook daar waren¹⁸ ‘placcaten en ordonnantiën tot beteugeling van der slaven moetwil en insolentie’, van wie velen, zo werd in 1752 geconstateerd ‘sich niet alleen ontzien genoegsaam dagelijks tot allerhande brutaliteyten en onordentlijkheden en dikwijls selfs tot publique straetschenderije over te slaan, ja dat meer is, moorden en doodslagen door dese en geene booswichten van slaven gepleegt werden op 's heeren weegen, in zo verre, dat sommige quartieren en passages, sou binnen als buyten de stad, 's avonts en by ontyden niet veylig te gebruyken syn voor de goede gemeente.’

En dus bepaalden Gouverneur-Generaal en Raad ‘dat een slaaf of slavinne, die zyn lyvheer of lywrouwe g'injureert, eenige hoon of smaet aangedaan, gecalumnieerd of met eenige schande valschelyk betigt zal hebben, daar over gegeesseld en in de ketting geklonken of wel anders gestraft sal werden, naar den aard en gelegenheyd der zaken.’

Slaven die metterdaad de hand aan hun eigenaar sloegen, zo bepaalt het reglement voorts, zullen zonder enig pardon ter dood gebracht worden. En verder volgen dan de bekende verboden: slaven mogen geen vuurwerk afsteken, ze mogen niet op de trottoirs lopen, ze zullen zich niet te paard mogen verplaatsen, geen arak of andere sterke drank in herbergen mogen drinken, niet in topbanen (speelholen) mogen verblijven, niet na zessen in groepjes van meer dan drie mogen samenscholen, geen wapens mogen dragen, niets mogen verhandelen zonder geschreven opdracht van hun eigenaar. In veel plaatsen was bovendien bepaald, dat onder kerktijd slaven zich niet in de nabijheid van de kerkgebouwen mochten ophouden.¹⁹

Nu was het recht en zeker het strafrecht in die eeuwen hard en dat heus niet alleen tegenover slaven. De disciplinaire voorschriften bij leger en vloot en voor het Compagniespersoneel logen er ook niet om.²⁰

Tegenover deze voorschriften ter handhaving van een gepast slavengedrag stonden trouwens ook voorschriften voor de slaveneigenaren hoe hun slaven zo te behandelen dat zij ‘aan geen meerder last of ongemak-

16 J. van Goor, Jan Kompenie as Schoolmaster (Groningen, 1978) 46.

17 Westindisch Plakaatboek nrs. 184, 185, 400, 408, 485, 556, 574, 591, 701, 778, 838, 876, 924.

18 Van der Chys, N-I Plakaatboek VI, 281 vgl.

19 Westindisch Plakaatboek nr. 426.

20 Cf. Artikelbrief VOC in G.C. Klerk de Reus, Geschichtlicher Ueberblick der administrativen, rechtlichen und finanziellen Entwicklung der Niederländisch-Ostindischen Compagnie (Batavia 1894; Verhandelingen Bat. Genootschap 47) bijl. I. Cf. J. de Hullu, ‘De handhaving der orde en tucht op de schepen der O.I.C.’, BKI 67 (1913) 516-540.

[p. 105]

ken werde subject gemaakt als de dienst en veiligheid der meesters vordert.’²¹

Zo waren er door de VOC dan ook allerlei bepalingen omtrent de voeding, kleding en ligging der slaven uitgevaardigd en deze werden regelmatig aangepast. De Compagniesslaven in Batavia kregen behalve voedsel en kleding zelfs een maandsalaris, variërend van 1 Rijksdaalder voor een mandoer tot vijf stuivers voor een kind beneden de zeven jaar.²²

Herhaaldelijk werden slaveneigenaren ook herinnerd aan hun plicht tot redelijke omgang met hun slaven. De lichamelijke kastijding was aan banden gelegd, delicten van ernstige aard mochten niet door de eigenaar zelf berecht worden maar moesten in handen van de Fiscaal en de Raad van Justitie gelegd worden.²³

Slaven bezaten ook een klachtrecht: bij onverdiende mishandeling konden zij naar de justitiële autoriteiten lopen.²⁴ In Suriname werd in 1782 zelfs de gescheiden verkoop van moeders en kinderen verboden.²⁵

Dit alles lijkt natuurlijk heel mooi en het is met behulp van deze en allerlei andere rechtsvoorschriften en officiële regelingen en uitspraken niet moeilijk een samenhangend beeld van een tamelijk redelijke, op utiliteit en Christendom gebaseerde ‘ethische politiek’ tegenover slaven en inboorlingen op te stellen. Zo'n paternalistische, goedwillende koloniale ideologie heeft inderdaad bestaan.²⁶ Het grote probleem hierbij is natuurlijk wat er in de praktijk van al dit moois terecht kwam. Belangrijker immers dan de letter van de wet is de geest waarin ze uitgevoerd werd.

Welnu, in een slavenhoudende maatschappij met zo duidelijke heren- en slaven-gedragspatronen²⁷ behoeft men zich dienaangaande weinig illusies te maken. In de contemporaine literatuur hadden de Nederlandse slavenschippers en de Westindische planters niet zelden een slechte reputatie. Overigens moet hieromtrent nodig onderzoek verricht worden, onze kennis is tot nu toe te zeer impressionistisch van aard. Belangwekkend is hierbij ook de vraag of Compagniesslaven anders behandeld werden dan de slaven in particulier bezit.

Wat er verder ook allemaal over de praktijk te zeggen moge zijn, voor ons lijkt thans de tijd aangebroken om de vraag te stellen hoe men deze theoretisch verdedigde - als men dat tenminste al deed, wat uiteraard veel vaker niet dan wel het geval was.

De Vlissingse arts D.H. Gallandat verschaft met zijn uit 1769 daterende ‘Noodige onderrichtingen voor de slavenhandelaren’ een geschikte samenvatting van wat velen in zijn tijd dachten.

‘Indien men aanmerkt, dat door den slavenhandel een groot getal nuttige menschen in 't leven behouden worden; dat de slaven een veel beter leven in onze Americaansche landen hebben dan in hun vaderland; dat het voordeelig is voor de negervolken, dat hunne misdadigers door dezen handel voor altoos weg gevoerd worden; en indien men daar en boven gade slaat de voordeelen, welke daar uit spruiten voor onze Ame-

21 Citaat uit een Resolutie van de Staten Generaal aangehaald door W.S. Unger (1956) 168.

22 Klerk de Reus, 128. In 1805 liggen deze bedragen 50 procent hoger, in 1808 100 procent (Van der Chys, XIV 85, 615).

23 Van der Chys, VI 281 vgl.

24 Klerk de Reus, 129-130.

25 Westindisch Plakaatboek no. 862. Dit gebeurde overigens nadat men herhaaldelijk ‘disorders’ ten gevolge van dergelijke gescheiden verkoop had moeten constateren.

26 J. van Goor, ‘Elementen van een koloniale ideologie in de zeventiende en achttiende eeuw’, Kleio 18 (1977) 808-812; cf. ook wat J. van Goor, Jan Kompenie, 7-37 heeft geschreven over de Compagniesvisie op de eigen taak tegenover de inheemse bevolking speciaal toegespitst op onderwijs en kerstening. Zie ook bv. de door H.A. van Reede tot Drakestein uitgevaardigde bepalingen aan de Kaap de Goede Hoop, 1685 (Kaaps Plakaatboek en A. Hulshof, ‘H.A. van Reede tot Drakestein, Journaal van zijn verblijf aan de Kaap’, BMHG 62 (1941) 1-245.

27 Hoetink, 124-127.

[p. 106]

ricaansche volksplantingen, alwaar de negers tot den landbouw veel bekwaamer zijn dan de blanken of de Americanen [Indianen], dan zal men moeten bekennen, dat het voordeel, 't welk daar uit voort komt zoo wel voor de negervolkeren als voor de slaven, voor de kooplieden in 't algemeen, en voor de volksplantingen in 't byzonder, de ongevoeglykheden of alle andere tegenwerpingen, welke men te berde zoude kunnen brengen, verre te boven gaat. Waar uit ik besluite dat deze handel, zonder kwetzinge van 't geweten, kan en mag voortgezet worden.’²⁸

Gallandats goedkeuring van de slavenhandel heeft uiteraard als premisse de aanvaarding van de slavernij. In een veelszins classicistische tijd als de zijne kon hij ter staving van die aanvaarding drie autoriteiten met groot gezag aanhalen: de Bijbel, de klassieke auteurs, de eeuwenlange praktijk.

Op het gezag van de laatste twee autoriteiten - door velen aanvaard, door anderen juist aangevochten in die tijd - wil ik niet ingaan, al zal men de invloed van auteurs als bv. Hugo de Groot niet mogen onderschatten, die de slavenhandel als roof veroordeelde, maar de slavernij in het voetspoor van klassieke auteurs aanvaardbaar achtte.

Iets meer moet worden gezegd over Gallandats verwijzing naar de Bijbel. We zagen immers dat juist op Christelijke gronden de slavenhandel afgewezen werd door een man als Usselincx. Dat geluid is nooit geheel verstomd. De bekende ds. Bernardus Smytegelt bv. veroordeelde de slavenhandel met een aanhaling uit Exodus 21:16: ‘die eenen mensche steelt, zeid God, zal zekerlijk gedood worden’.²⁹ In het laatst van de achttiende eeuw gaat dit geluid weer helderder klinken.

Veel krachtiger was echter de mening dat de slavernij als maatschappelijke instelling aanvaard kon worden. Tot die conclusie kwam bv. ook nog ds. J.G. Kals, die de mishandeling der slaven maar al te goed kende en ‘het versuim van de bekeeringe der heidenen’ aanwees als ‘Neerlands hooft- en wortel-sonde’.³⁰

Soms werden slavenhandel en slavernij trouwens aanvaardbaar geacht vanuit de mening - waarschijnlijk van Iberische geestelijken overgenomen - dat ze een middel Gods waren om mensen uit de duisternis van het heidendom te rukken en zo in aanraking met het heil te brengen.³¹

Van Protestanten mocht niet verwacht worden dat ze uit deze opvatting dezelfde conclusie trokken als de R.K. Portugezen, die hun scheepsladingen slaven bij het vertrek uit Afrika en masse doopten.³² Toch heeft deze opvatting - behalve dat ze dus de slavenhandel billijkte - enige invloed uitgeoefend. Slaven, zo was een wijdverbreide zeventiende eeuwse gedachte, moet men in de Christelijke leer onderwijzen. Tot de huishouding behorende slavenkinderen mochten van de Dordtse Synode gedoopt worden. Slaven die het Christelijk geloof omhelzen behoort men na enige tijd vrij te laten.³³ Naarmate de tijd voortschreed verwaterde deze opvatting echter en er bleef tenslotte niet veel meer van over dan een verbod christen-inlanders tot slaaf te maken of christenslaven aan niet-christenen te verkopen; ook behoorde men hen beter te behan-

28 D.H. Gallandat, ‘Noodige onderrichtingen voor de slavenhandelaaren’, Verhandelingen Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen I (1769) 426.

29 B. Smytegelt, Des Christens eenige troost in leven en sterven (Middelburg, 1747) 636 aangehaald door W.S. Unger, ‘Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel, II’, E.H.Jb. 28 (1961) 93. Enkele andere voorbeelden bij J.M. van der Linde, Het visioen van Herrnhut en het apostolaat der Moravische Broeders in Suriname 1735-1863. (Paramaribo 1956) 29, 30, 38. Op iets andere gronden kantte ook Hugo de Groot zich tegen de slavenhandel (Van Dantzig, 113).

30 J.G. Kals, Neerlands Hooft- en wortelsonde, het Versuim van de bekeeringe der heidenen aangewesen en ten toon gespreit door Drie Leer-redens ---” Leeuwarden, 1756. Zie voor Kals Van der Linde, 32-45.

31 Van Dantzig, 30, 31; cf. Van der Linde, 29.

32 Van Dantzig, 98.

33 Cf. Van Dantzig, 31; Klerk de Reus, 129; A.J. Böeseken, Slaves and Free blacks at the Cape 1658-1700 (Cape Town, 1977) 25-28.

[p. 107]

delen dan niet-christenslaven en mochten ze zonder kosten worden gemanumitteerd.³⁴

Tegenover de oproep tot bekering der heidenslaven hoort men echter meer en meer de mening verkondigen dat negers niet geschikt zijn voor kerstening, dan wel geen kerstening willen of zelfs dat ze ‘voor de verdoemenis geschapen zijn.’³⁵ De plicht tot kerstening is verworden tot een verhindering van de kerstening, niet zelden onder opgave dat een christen-slaaf een waardeloos bezit is.³⁶

Uiteraard is deze tegenwerking van de evangelieverbreiding onder de slaven niet onbestreden gebleven. Juist in de tweede helft van de achttiende eeuw herleefde de missionaire gedachte. Soms probeerde men de kerstening der slaven aan de slavenhouders te ‘verkopen’ met het argument dat christenslaven juist dubbele trouw en ijver aan de dag zouden leggen - in Hernhutterkringen komt men die mening wel tegen.³⁷ Maar ook elders wordt ze aangetroffen, bv. in het bekende werk van Jacobus Elisa Johannes Capitein.³⁸ Deze negerslaaf geniet enige bekendheid vanwege het wrange feit dat hij als eerste zwartman uit Afrika die te Leiden een academische studie voltooide nu juist een boekwerk op zijn naam heeft staan waarin gesteld werd dat ‘... De slavernij... niet strijdig tegen de christelijke vrijheid...’ is. Capitein verdedigde de ongetwijfeld rechtzinnige Calvinistische stelling dat de vrijheid van de christenmens een vrijheid van de Boze en tot de dienst aan God is en dat deze vrijheid niet hetzelfde is als maatschappelijke of persoonlijke vrijheid: ook als slaaf kan men aan deze christelijke vrijheid deel hebben. De spits van Capiteins' betoog, dat veel misverstaan en nog meer misbruikt is, richtte zich tegen hen die uit verwarring van die twee vrijheden - en uit eigenbelang - de kerstening der slaven achterwege lieten. Capitein schreef uit missionaire aandrang. Een lofwaardid doel. Maar zijn boek lijkt meer gebruikt om de slavernij als Bijbels te verdedigen³⁹ - en door zijn eenzijdige behandeling van de geestelijke vrijheid alleen gaf hij daartoe ook alle gelegenheid.

Het is, tussen haakjes, opmerkelijk dat in de vele lofdichten op de als een mirakel beschouwde ds. Capitein herhaaldelijk verwijzingen voorkomen naar zijn afkomst als ‘Een Moor uit Chams vervloekt geslacht!’ Een uiteraard hier niet kwetsend bedoelde zinspeling op de vervloeking van Noachs kleinzoom Cham als oorsprong van de negerslavernij.⁴⁰

Nauw met het voorgaande samenhangend maar niet geheel ermee samenvallend is de kwestie van het Europees superioriteitsgevoel als oorzaak van het zonder bezwaar aanvaarden van de slavernij. Dat negers mensen zijn werd voorzover mij bekend eind achttiende eeuw in Nederland door niemand openlijk meer betwist^40a, ook niet door lieden die hen overigens voor niets anders geschikt achtten dan de slavernij. Of negers - en gekleurde volken in het algemeen - evenveel mens zijn als bv. Nederlanders is weer een andere kwestie. Wie uit reisjournalen en landbeschrijvingen een indruk tracht te verwerven van het beeld dat de Ne-

34 Van der Chys, XIV, plakaat 1770, herhaald in 1790, 1807; cf. Klerk de Reus, 129-130; Böeseken, 2,3.

35 Aldus een Surinaamse slavenopzichter tegen een Herrnhutter zendeling: F. Staehelin, Die Mission der Brüdergemeine in Suriname und Berbice im achtzehnten Jahrhundert (Paramaribo, o.J.) III, 1, 97.

36 De Koopman V (1776) 193; cf. A. Eekhof, ‘De negerpredikent Jacobus Elisa Joannes Capitein’, Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe serie 13 (1917) 160 nt.

37 Staehelin, I, 16. Ook in J. Nuys van Klinkenberg, ‘Antwoord op de vraag... welke zijn de beste middelen om... het Evangelie onder de bewoners der Colonien... voort te planten’, Verhandelingen Holl. Maatschappij wetenschappen Haarlem 17 (1776) 305. Hoewel de Herrnhutters in Suriname in vele opzichten naast de slaven gingen staan, zagen ze geen bezwaren in het bezit van slaven, waartoe ze ook spoedig zelf overgingen.

38 J.E.J. Capitein, Dissertatio politico-theologica de Servitute, libertati Christianae non contrario. Leiden 1742. Nederlandse vertaling Staatkundig-Godgeleerd Onderzoekschrift over de Slavernij, als niet strijdig tegen de Christelijke Vrijheid. Leiden 1742. Over Capitein het artikel genoemd in nt. 36.

39 Gallandat, 423 vgl.

40 Andere voorbeelden bij Van der Linde, 41-44.

40a P. Vreede stelde in de Nationale Vergadering de retorische vraag: ‘Zyn zy een soort van Wezens, dat door hunne gedaante, tusschen de Ourang Outang en de mensch in staat - zyn zy dus geen menschen? Gaat voort dan, met ze op de eene Kust te vangen, om ze in een ander waerelddeel tot uwen dienst te gebruiken’, Dagverhaal VI, 10.

[p. 108]

derlandse reiziger en zijn lezer van de niet-blanken hebben opgedaan, wordt getroffen door de Europacentrische maatstaf die werd gehanteerd.⁴¹ Grosso modo mag men stellen dat de waardering voor nietwesterse mensen toenam naarmate zij meer op westerlingen leken, in kleur, lichaamsbouw en cultuur. Onbeschaafd en wild gedrag, geen of gebrekkige kleding, techniek, economische ontwikkeling, zwakke of barbaarse maatschappelijke en politieke stelsels - dit alles gemeten aan vaderlandse maat - en vooral godsdienstige andersoortigheid bevestigden de superioriteitsgevoelens. Een sterk, cultureel superioriteitsgevoel valt dus niet te ontkennen; het werd in de achttiende eeuw steeds sterker. Biologisch racisme heeft weliswaar niet geheel ontbroken maar is pas langzaam gegroeid, en niet overal in even sterke mate. Men moet al redelijk ver in de achttiende eeuw intrekken om het te ontmoeten.⁴² En er staan vele gevallen van kleurenblindheid tegenover, zoals tal van huwelijken over de kleurlijn en carrières van gemengdbloedigen en niet-Europeanen bewijzen. Voor wat Nederland zelf betreft, kan ik me niet herinneren ooit schampere, racistische denigreringen aan het adres van een Indo-Europeaan als de Patriottenleider Ondaatje of een kleurling als Fennekol (juist onder zijn vrienden als Moortje bekend staand) tegen te zijn gekomen.⁴³ Waar men daarentegen wel mee te maken heeft is de groeiende verering van de ‘edele wilde’, zoveel eerlijker, natuurlijker, onbedorvener dan de Europeaan.

Met de verering van de bon sauvage is een kenmerk van de Verlichting genoemd. Die beweging heeft juist ook voor ons onderwerp een geweldige betekenis gehad, al moet hieraan gelijk worden toegevoegd de eveneens zeer grote invloed van de evangelische beweging (Piëtisme, Methodisme). In feite bestreed de abolitionistische beweging ‘het hoogst mogelijk tafreel der menschlijke Ellende’, zoals dr. Nieuwenhuyzen van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen de slavernij noemde⁴⁴, en de ‘afschuwelyke’, de ‘Godonterende’ slavenhandel met argumenten aan beide bronnen ontleend: wat on-menselijk en on-natuurlijk is, is immers ook on-christelijk?

In Nederland is geen Abolition Society geweest, geen Société d'Amis des Noirs. Onder de Nederlandse auteurs vinden we geen Raynal of Frossard, en ook de Clarksons en zeker de Wilberforces ontbraken. Een verklaring voor de betrekkelijke zwakte van de anti-slavernij-beweging in organisatorische zin is niet gemakkelijk te geven. Hoe dat ook zij, een afkeer van de slavernij werd in vrij brede kring openbaar, tot in de koloniën toe, al is het onmogelijk de preciese reikwijdte van dergelijke gedachten te meten.⁴⁵ In typisch Verlichte genootschappen als het Nut, de Oeconomische tak van de Haarlemse Maatschappij en ook het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen werd erover gesproken. Het Bataviaasch Genootschap schreef in 1784 een prijsvraag uit over de vraag hoe huisslaven te vervangen door vrije christen inlanders. Het Nut stelde in 1792 de vraag ‘Is, zelfs volgens de regelen eener gezonde Staatkunde, de Slaavenhandel, onder het voorwendsel van belang noodzakelijk, en is dezelve naar Goddelijke en menschelijke wetten

41 Van een dergelijk onderzoek hoop ik over enige tijd de resultaten te publiceren.

42 Eenzelfde opinie bij Van der Linde, 29.

43 Zelfs de schrijver van de anti-patriotse ‘Eenige aanteekeningen wegens het gebeurde te Utrecht in 1786 en 1787’ (Kroniek Historisch Genootschap Utrecht 26 (1870) 352) vermeldt niets racistisch als hij schrijft over de onbegrijpelijke invloed die Ondaatje, ‘een vreemdeling, een Oostindische’, op de Utrechtse ingezetenen uitoefende.

44 M. Nieuwenhuyzen, De Mensch. Een Gezang, uitgesproken in de Maatschappij Felix Meritis (Amsterdam, 1789) 5, 6.

45 Bronvermeldingen in Schutte, 7, 146-147.

[p. 109]

geoorloofd?’ En op de Algemene Vergadering van het Nederlandsch Zendings Genootschap in 1799 verklaarde ds. H.J. Krom 't wankelen van de slavenhandel als een teken van de volheid des tijds te zien.⁴⁶

Er bestond voorts in Nederland een markt voor abolitionistische lectuur, buitenlandse die in oorspronkelijke editie of in vertaling werd gelezen, maar ook produkten van eigen bodem. Bekend is bv. Betje Wolffs vertaling van Frossards De zaak der negerslaven in 1790. Ook werk van Newton verscheen hier in vertaling, evenals trouwens Raynals Histoire des deux Indes.⁴⁷ Originele bijdragen vormden een aantal toneelwerken met abolitionistische strekking, zoals Monzongo, of de Koninklijke slaaf, een Treurspel van Nicolaas Simon van Winter die zijn lezers hiermee ‘de onbetamelykheid der slavernye’ onder het oog wilde brengen, hen ‘de stem der menschlykheid’, ‘het recht der eenvoudige natuur’ wilde doen horen.⁴⁸ Kraspoekol van Willem van Hogendorp moet eveneens vermeld worden, maar er is meer.⁴⁹

Voorts kan nog gewezen worden op een aantal dissertaties en soortgelijke academische geschriften, die soms, als Pieter Paulus' Verhandeling over de vrage: in welken zin kunnen de menschen gezegd worden gelijk te zijn? fel en radicaal abolitionistisch waren: wat voor recht heb ik een ander mijn werk te laten doen?⁵⁰

We komen nu terug tot de vraag waarom bij een vrij brede en nauwelijks tegengesproken veroordeling van slavenhandel en slavernij deze toch niet in 1797 of 1798 door de Nationale Vergadering zijn verboden. Bij het zoeken naar een antwoord moeten we een aantal factoren overwegen.⁵¹

Anti-koloniale tendenties ontbraken niet in het Verlichte denken. Maar sterker was een positieve beoordeling van het bezit van koloniën. De voorstanders van koloniaal bezit waren het onderling niet eens over de verhouding tussen kolonie en moederland. Sommigen wilden gelijkheid tussen die twee en stelden dat alwat in patria recht en billijk mocht heten ook in de koloniën verwezenlijkt moest worden.

Anderen hadden geen bezwaar tegen onderschikking van de koloniën aan de moederlandse belangen. En zelfs fervente aanhangers van de gelijkheidsideologie moesten vroeger of later toegeven dat vrijheid, gelijkheid en broederschap in overzeese bezittingen met een grote, niet-westerse bevolking op dat moment, door wat voor betreurenswaardige oorzaken ook, onmogelijk was in te voeren. En zo verkreeg de winge westgedachte de overhand: koloniën zijn er ten bate van het moederland.⁵²

Maar dan komt automatisch het probleem op hoe de koloniale produktie veilig te stellen zonder de verfoeide slavernij. Sommigen hadden daarvoor een oplossing. Geef de homo economicus de vrijheid en alles komt goed. Dat wilde Dirk van Hogendorp op Java.⁵³

Vervang slavenarbeid door vrije arbeid, zei men, ook wel met het oog op de Westindische plantages.⁵⁴ Soms bedoelde men met vrije arbeid Europese kolonisten (er zijn toch arme Duitsers genoeg, schreef iemand⁵⁵), soms de vrijgelaten slaven. Voor beide groepen is uitgerekend

46 P.N. Holtrop, Tussen piëtisme en Réveil. Het ‘Deutsche Christentums-gesellschaff’ in Nederland 1784-1833. (Amsterdam, 1975) 60.

47 B.J. Frossard, De zaak der negerslaven. Uit het Fransen vertaald. 's-Gravenhage, 1790. John Newton, Redevoering...; benevens gedachten over den Afrikaanschen slavenhandel...; ... bericht aangaande den slaavenhandel op de kust van Afrika door Alexander Falcombridge... vertaald door M. van Werkhoven, Amsterdam, 1788; G.Th. Raynal, Wijsgerige en Staatkundige geschiedenis van de bezittingen en den koophandel der Europeaanen in de beide Indien, Amsterdam, 1775-1783, 10 dln.; G.Th. Raynal, Tafreel van de Bezittingen en den Koophandel der Europeaanen in de beide Indiën; uit het Fransch. Amsterdam, 1784.

48 N.S. van Winter, ‘Monzongo, of De Koninklijke Slaaf, Treurspel’, in Toneelpoëzy van N.S. van Winter en Lucr. Wilh. van Merken (Amsterdam, 1774) 229-336; citaten uit 't Voorbericht.

49 Willem van Hogendorp, Kraspoekol of de droevige gevolgen eener te verre gaande strengheid, jegens de Slaaven. Zedekundige vertelling, Batavia, 1780.
Voorts S. Rivier, Amida, of de verloste Afrikaansche Slaaf; toneelspel. Rotterdam, 1779. Zie ook de bijdrage van A.N. Paasman over E.M. Post, Reinhart.

50 Pieter Paulus, Verhandeling over de vrage: in welken zin kunnen de menschen gezegd worden gelijk te zijn? en welk zijn de regten en pligten, die daaruit voordvloeien? (Haarlem 1793) 203.

51 Het volgende breder in Schutte, a.w., alwaar ook iets over deze materie in internationaal verband; in dit artikel heb ik me om practische redenen tot Nederland beperkt.

52 Mijn verhaal loopt hier parallel aan een rapport ingediend in de Nationale Vergadering 1 juni 1797 en de erop volgende discussie: Dagverhaal VI, 3-21.

53 Cf. Schutte, 149, 179. Dirk van Hogendorp schreef 1796 een ‘Proeve over den slavenhandel en de slavernij in Nederlands Indië’, die hij in zijn hierboven in noot 12 genoemde werk publiceerde (p. 451-464).

54 De Koopman IV (1773) 249 vgl. Verhandelingen Bataviaasch Genootschap II en III.

55 De Koopman IV (1773) 254 (brief van ‘Colonius Agricola’).

[p. 110]

dat deze soort arbeid ook voor de plantage-eigenaar voordeliger zou zijn dan de dure slavenarbeid. Maar tegenover dergelijke berekeningen konden andere worden geplaatst. Bovenal konden achter de uitgangspunten ervan vraagtekens worden gesteld: waren de tropen wel geschikt voor Europese boeren? Zouden de vrijgelaten slaven zich wel als arbeiders willen verhuren? Vrij algemeen was de vrees dat dit niet het geval zou zijn. Dan zou opheffing van de slavernij dus de ondergang van de koloniale produktie, van de koloniale maatschappij betekenen. Dit kon noch voor de Nederlandse handel, noch voor de koloniën, noch voor de slaven zelf een wenselijk toekomstbeeld heten: de vrijheid zou de slaven dan in nog grotere ellende storten - het voorbeeld van San Domingo na 1792 bewees dat zoiets inderdaad niet denkbeeldig was. Wat bleef dan over? Geleidelijke afschaffing, zeiden sommigen. Begin met slavenkinderen vrij te laten of beperk de duur van iemands slavendienst tot bv. 20 of 25 jaar. Bereid de slaven ondertussen voor op de vrijheid: leven in vrijheid moet immers geleerd worden. Bovendien kan dan ondertussen een financieringsregeling worden ontworpen: het eigendom is heilig voor de Verlichte mens, de slavenhouders zullen dus schadeloos gesteld moeten worden. Maar schaf in ieder geval onmiddellijk de slavenhandel vanuit Afrika af.

Ook daartegen kwamen bezwaren: als Nederland deze handel verbiedt, zullen buitenlandse handelaars gaarne leveren; het kwaad wordt dus slechts verschoven en het enig gevolg is minder werk en winst voor de eigen economie. En het is bovendien onlogisch en onmogelijk de slavernij te handhaven maar de slavenhandel stop te zetten: de slavenmacht behoeft gedurige aanvulling. Hier wreekte zich uiteraard de oude en ook in de Verlichting niet overwonnen onderscheiding van slavernij en slavenhandel, - het ene met tegenzin aanvaard, het andere afgewezen, een inconsequente positiebepaling.

Het zal duidelijk zijn dat waar aan deze materie zoveel haken en ogen geconstateerd werden, in de Nationale Vergadering in 1797 de vaderlandse deugd der voorzichtigheid hemelhoog geprezen werd. Immers daartoe werd men wel genoodzaakt door ‘de ontzettende en onherstelbare gevolgen welke het aanraaden en ten uitvoer brengen van verkeerde en niet wel doordagte maatregelen in dezen voor het heil van den ganschen Staat na zich moeten sleepen; de strenge worsteling in dit opzicht tusschen loutere wijsbegeerte en waare Staatkunde; tusschen menschlievendheid, en zorg voor het behoud en aanzien van den Burgerstaat; tussen de inspraaken van het hart en de voorschriften van het verstand; en eindelijk tusschen den plicht van den natuurlyken zedelyken mensch, als een onafhankelyk wezen, en den plicht van den Wetgever eener Maatschappij, als gebonden aan gebiedende omstandigheden, die geenszins ter zyner beschikking staan.’⁵⁶

Inderdaad ag niet worden vergeten dat de omstandigheden de Haagse politici na 1795 tot de uiterste voorzichtigheid in hun koloniaal beleid dwongen. Gebrek aan macht verbood immers de koloniale elite in Oost en West tegen zich in te nemen, want tegen verlies der koloniën door

56 Dagverhaal VI, 3.

[p. 111]

opstand, onafhankelijkheidsverklaring of zich onder Engelse bescherming plaatsen, zou men niets kunnen ondernemen. De verwijzing naar San Domingo moet eveneens serieus worden genomen. Ook de economische situatie maande tot voorzichtigheid. De economische achteruitgang van de Republiek in de late achttiende eeuw was aanzienlijk en ze vervulde de tijdgenoot met schrik: handel, scheepvaart, visserij, nijverheden en trafieken, overal was grote neergang te constateren. Het is niet verwonderlijk dat men in die omstandigheden het (waarschijnlijk overschatte) aandeel van de koloniale produktie in de nationale economie niet meende te kunnen missen.

Samenvattend kan men het volgende stellen. In een wereld die sinds eeuwen de slavernij aanvaardde en hooguit op een menslievende, christelijke behandeling van de slaven aandrong, rees bij de aanhangers der Verlichting sterke twijfel aan en afkeer van deze onmenselijke en onnatuurlijke situatie. Maar het Verlichte denken inzake slavernij en slavenhandel kende tegenstrijdigheden.⁵⁷ ‘Zuivere filosofie’ botste met ‘de eisen der practische staatkunde.’ Tegenover een diepe afkeer van de onmenselijke slavernij stond het geloof in de rechtvaardigheid van het bezit van koloniën als wingewesten. Daar de voorstanders van abolitie geen concrete maatregelen konden voorstellen die de kool èn de geit spaarden moesten ze het afleggen tegen hen die de economische noodzaak van slavenarbeid voor de instandhouding van de koloniale en moederlandse economie vooralsnog lieten prevaleren. Klemgezet door theoretische tegenstrijdigheden en praktische moeilijkheden verkoos een meerderheid van de Nationale Vergadering een beslissing uit te stellen tot een geschikter en helderder moment. Feitelijk betekende dat het voortbestaan van de slavernij.⁵⁸

Roeltjesweg 10
Hilversum

G.J. SCHUTTE

57 Evenals de praktijk. Er waren overtuigde Verlichtingsaanhangers die direct of indirect geld uit de slavenhandel verdienden (Raynal, I.J.A. Goldberg - zie Schutte, 149); anderen verklaarden daar juist erg op tegen te zijn (zo het lid van de Nationale Vergadering Gevers: Dagverhaal V, 729).

58 In de instructie voor de Gouverneur-Generaal van 1804, art. 27, idem 1807, art. 30 wordt hem opgedragen zich het lot van slaven en lijfeigenen aan te trekken en te adviseren ‘of, en in hoe verre, het uitvoerlijk, en, met het belang van de Bezittingen van de Staat in Indië overeenkomstig zoude zijn, om den Aanvoer van nieuwe slaven te prohiberen’ dan wel op den duur kan worden geprohibeerd (P. Mijer, Verzameling van Instructiën... Batavia, 1848, p. 278, 353).