Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1977

[p. 5]

I De uitgeverij Luchtmans en enkele andere uitgeverijen uit de 18de eeuw

Gemiddeld wel eenmaal per maand krijg ik op het Amsterdams Gemeente-archief een vraag over een uitgever en meestal of zijn archief bewaard is. De vorige week nog was het Rey, over wie morgen zal worden gesproken. Dit laatste geval toont, dat de vragers een enkel maal succes kunnen hebben. Ik hoef hier niet te vertellen over de correspondentie van Rey, die bij de Vereniging van de Boekhandel en het Koninklijk Huisarchief bewaard bleef. Maar vrijwel altijd is het antwoord negatief, wat niet wegneemt dat we soms de vragers nog wat kunnen helpen, b.v. met notariële akten.

In Amsterdam is op het gemeente-archief vrijwel niets aan archieven op dit gebied bewaard, slechts restanten. Ik noem J.L. de Lorme, uit circa 1700, die het uitgangspunt voor mijn boekhandelsgeschiedenis werd, één copieboek van brieven van Jac. Loveringh (1739-1749), een aantal delen van de drukkerij de Erven C. Stichter (1786-1796), drie delen van de kunstkoper Corn. Focking (1787-1790) en Zacharias Zegelke, papier- en boekverkoper (1788-1804), het laatste het enige tamelijk volledig bewaarde archiefje. Het is een kleine oogst in de verder flinke collectie van zakenarchieven, maar als percentage zal het wel ongeveer kloppen. De boekhandel was belangrijk, maar slechts een miniem onderdeel van de grote Amsterdamse handel.

Als grote archieven ken ik in andere landen als allervolledigste Plantijn-Moretus in Antwerpen (publicatie Voet), die al zeer volledig zijn voor de 16de eeuw, dan de drukkerij van de Universiteit van Cambridge (1696-1712 publicatie Mc Kenzie), en de Société Typographique te Neuchâtel in de tweede helft van de 18de eeuw, boekhandel-uitgeverij (publicaties Darnton). Voor ons land heeft men het archief van de firma Enschedé te Haarlem, dat met zijn beroemde krant reeds in de 17de, met het echte archief in de 18de eeuw begint en tot heden doorgaat (publicatie Fonderies de caractères, waarvan een nieuwe bewerking van mevr. Hellinga-Querido ter perse is) en tenslotte het archief van de Leidse firma Luchtmans, boekhandel-uitgeverij, van het einde van de 17de

[p. 6]

tot het midden van de 19de eeuw. Uit dit archief is de laatste tijd wel veel gepubliceerd, maar nooit op groter schaal of in de vorm van een goed overzicht. Over inhoud en eventuele publicaties zal ik daarom vandaag wat meer vertellen.

De firma heeft van 1683 tot 1848 in Leiden bestaan, met achtereenvolgens aan het hoofd: Jordanus L. 1683-1708, Samuel L. 1685-1755 (dan uit de zaak), zijn zonen Samuel L. 1755-1780 (dan zijn zoon Samuel st. 1812) en Johannes L. 1755-1809 en tenslotte diens kleinzoon Joh. Tiberius Bodel Nijenhuis, geb. Amsterdam 1797, sedert 1799 opgevoed in Leiden, aartsverzamelaar, in 1848 uit zaken, st. 1872.

Sedert 1730, na het uitscheiden van Pieter van der Aa, waren ze stads- en academiedrukker. Een eigen drukkerij hadden ze niet, pas sedert 1803 was er een vaste relatie met de drukker Joh. Brill.

Voor 1983 is er een gedenkboek op touw gezet, dat de geschiedenis van de familie en van de uitgeverij (met vooral de auctores classici) zal geven. Naar ik hoop, zal dan ook een inventaris van het archief gepubliceerd worden, die thans nog niet bestaat. Voor de schrijver van het gedenkboek zal het zeker moeilijk zijn, dat er slechts 1 financieel overzicht in het archief is te vinden en wel van 1714, dat buitengewoon interessant is, daarna pas werkelijke algemene financiële registers van 1810 etc., na de dood van Johannes Luchtmans. Ik krijg niet de indruk, dat ze verloren zijn gegaan. Men had blijkbaar genoeg aan de straks te bespreken boekverkopers- en particulieren grootboeken. Pas sedert 1 jan. 1810 krijgt men dus een direct en duidelijk overzicht van de zaken.

Vooral de eerste serie is van uitzonderlijk belang. Het oudste deel is niet bewaard, de 32 delen lopen over 1697-1845 en vertonen vrij weinig waterschade. Elke boekverkoper heeft hier zijn credit- en debetzijde. Als voorbeeld van gebruik noem ik het grachtenboek van Amsterdam, waarvan slechts bekend was, dat vóór 1768 moest worden ingetekend. Hier vindt men op de creditzijde van Bern. Mourik (een debetzijde had hij niet) alles over de aflevering en betaling, van 1768 tot 1771. In verband met de andere lezingen noem ik hier

[p. 7]

nog Rey met vele jaren van rekening-courant, en Isaac van Cleef in den Haag, die van 1777-1804 uitgaven van Wolff en Deken bracht. Ook de Engelse boekverkoper Nourse, over wie we vandaag zeker nog zullen horen, is vertegenwoordigd. Daarnaast ook in het changeboek, waarin ruiltransacties, die vooral veel met het buitenland werden gedaan, staan opgetekend.

De particulieren grootboeken zijn van minder belang, ze hebben veel waterschade opgelopen. Hier vindt men uiteraard alleen voor ieder een debetzijde, met uitzondering van credit en debet voor enkele auteurs, die voor de firma werkten. Er zijn 9 delen, die lopen over 1702-1839. Als aanvulling op de boekverkopers grootboeken zijn ze van veel belang. Hier vindt men de verkoopsprijzen, bij de andere serie de zeer uiteenlopende handelsprijzen.

Dat we hier de gebruikelijke boekverkopersadministratie voor ons hebben, blijkt uit de inventaris na het overlijden van Daniel Elsevier en echtgenote van 1681. De series heten daar boekverkopersschuldboeken en studentenboeken.

Buitengewoon interessant zijn in het Luchtmansarchief de delen, waarin zowel de onkosten, gemaakt voor de nieuwe uitgaven, als een opsomming van het ingekochte op de grote boekverkopersaucties zijn ingeschreven. De onkosten beginnen daar met een uitgaaf van 1712, de aucties met het aangekochte op de veiling van de compagnie van Blaeu in 1706 te Amsterdam. Voor de bijzonder belangrijke geschiedenis van het veilingwezen onder de boekverkopers is het feit, dat men hier de grote aucties in Holland en Utrecht tot in het begin van de 19de eeuw kan vinden, van geweldige betekenis.

Het is een Leids archief, maar daar vindt men één zuiver Amsterdams stuk. Het is het notulen- en rekeningboek van de compagnie, bestaande in 3 Amsterdammers, 1 Dortenaar, 1 Leidenaar (uiteraard Luchtmans) en 1 Harlinger, die in 1779 samen het fonds van de overleden boekverkoper Tirion overnamen. Met uitzondering van 1 boekje van de Amsterdamse bijbelcompagnie uit de 17de eeuw, ken ik verder niets op het gebied van de vele grote boekverkoperscompagnieën, die

[p. 8]

in het einde van de 17de eeuw in zwang kwamen. Ik heb hier geen tijd meer over deze laatste compagnie te vertellen. Men begrijpt, dat deze tenslotte in het begin van de 19de eeuw vóór het stopzetten bij Luchtmans een einde nam. Ik hoop er later een apart artikel aan te wijden.

Het is het enige in het archief wat Amsterdams is. Bodel Nijenhuis schonk het archief aan de Vereniging van de Boekhandel bij de opheffing van de firma Luchtmans en zo kwam het in Amsterdam terecht. Voor Leiden is dat jammer, maar voor hen, die het archief gebruiken, is het een nuttige plaatsing. Het betekent immers veel meer dan de geschiedenis van één firma, en wel een bron voor de 18de eeuwse boekhandel in Nederland. Die bron moet ontgonnen worden. Ik schreef voor deel V van mijn Boekhandel een stuk over het gebruik ervan, waarbij ik voornamelijk Amsterdamse gegevens aanhaalde. In 1983 zal hopelijk het besproken gedenkboek verschijnen. Maar m.i. moet er stellig een algemener bewerking van het unieke materiaal komen. Misschien gebeurt dat nog eens in samenwerking met de Tiele Stichting en haar leerstoelen aan de Universiteit van Amsterdam.

I.H. van Eeghen