Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1976

[p. 38]

III Twijfelachtige dateringen en andere onnauwkeurigheden in Dyserinck's uitgave der brieven van Betje Wolff en Aagtje Deken ('s Gravenhage, de gebroeders van Cleef, 1904)

I

Het gaat hier om twee brieven van Betje Wolff aan mr. M.C. van Hall, door Dyserinck opgenomen onder de nummers CLXXXII (blz. 396-397) en CLXXXIX (403-404). Ze zijn in zijn uitgave gedateerd resp. 29 Juny 1802 en 8 October 1803. In beide gevallen maakt de inhoud der brieven deze datering twijfelachtig.

Brief CLXXXII.

Aan het slot van deze brief schrijft Betje: ‘omhels uwe lieve vrouw .... voor uwe hartelijk liefhebbende en hoogste (sic) vererende vriendin

Betje Wolff.’

waarna dan (althans in Dyserinck's uitgave) als datum volgt:

29 Juny 1802

De echtgenote van Maurits Cornelis van Hall, hier bedoeld, is zijn eerste vrouw, Elisabeth Christina Klinkhamer. Zij is gestorven op 19 mei 1802, te Amsterdam.

Gezien de nauwe vriendschapsbanden met de familie Van Hall en de ook toen geregelde postverbinding tussen den Haag en de hoofdstad, mag het als uitgesloten worden beschouwd, dat Wolffje zeven weken na het overlijden van mevrouw Van Hall, daarvan onkundig zou zijn geweest.

Wat kan de oorzaak zijn van deze vergissing? En is de juiste datum van de brief te achterhalen?

Vóór in Dyserinck's uitgave (blz. xxv-xxxii) is een lijst der brieven opgenomen, waarbij doorgaans bij elke brief is aangegeven, waar zich het origineel bevindt. Bij bovenbedoelde brief aan Van Hall is dit niet het geval. Betekent dit, dat Dyserinck zich heeft bepaald tot het overnemen van Van Vloten's tekst, die de brief in zijn artikeltje (‘Nog wat over Aagje en Betje’ Nederland, 1880) reeds had gepubliceerd? Dat in een aantal gevallen beider tekst dezelfde afwijkingen van het origineel vertoont maakt dit waarschijnlijk. Daartegenover staat echter het feit, dat Van Vloten, die de beschikking had gehad over het origineel, als datum 29 Jan. 1802 geeft, wat overeenstemt met de datering van het thans bij de Mij d.Ned.Letterk. berustende ex. van Betje's brief, die eerder, met een aantal andere Wolff-en-Deken documenten in het bezit is geweest van Van Vloten en zijn dochter, mevr. Verwey-van Vloten.

Er is in de tekst, zoals ze door Dyserinck is uitgegeven nog

[p. 39]

een andere plaats, die zowel van het origineel als van Van Vloten's versie afwijkt. Het betreft de ietwat duistere toespeling van Betje op een zekere Hakke, blijkbaar een wederzijdse kennis van haar en Van Hall, die in het huis, door haar vrienden voor de Van Crimpen's gehuurd, is gestorven.

Het origineel luidt als volgt: ‘Onze vrienden hebben reeds een huis voor Van Crimpen gehuurt: de dierbare Hakke is er in overleden.’

Van Vloten maakt ervan: ‘Uwe (dat is dus Van Hall's) vrienden hebben reeds een huis voor Van Crimpen gehuurd: de dierbare Hakker is er in overleden.’

Dyserinck neemt Van Vloten's tekst over tot de dubbele punt. Dan vervolgt hij: ‘de dierbare stakker is er in overleden.’ Overtuigd dat niemand anders dan Van Crimpen bedoeld kan zijn, neemt hij eenvoudig aan, dat Van Vloten Hakker heeft gelezen voor stakker. (Gezien het duidelijke ‘Hakke’ in Betje's handschrift is dit à priori uitgesloten).

Bij brief CLXXXVII van 1 Dec. 1801 (blz. 391-392), waarin Deken uitvoerig ingaat op de vreselijke kwellingen die Van Crimpen te doorstaan heeft, zodat de vriendinnen reeds toen zijn doodsbericht hadden verwacht, geeft Dyserinck in een noot de overlijdensdatum van Van Crimpen: 19 April 1802, kort nadat hij na het verkrijgen van vervroegd emeritaat (2 April) naar Den Haag was vertrokken. Eenmaal aannemend, dat zijn lezing de juiste was, kon dus Dijserinck niet anders denken, dan dat Van Vloten's datering: 29 Jan eveneens op een misverstand berustte. Echter moest de ‘nieuwe’ datering hiermee wat de maand betreft, wel zoveel mogelijk overeenkomst vertonen, om het onderstelde ‘verkeerd lezen’ van Van Vloten te verklaren. Vandaar de keuze 29 Jun(y): een datum, die niet slechts een slag in de lucht is, maar bovendien het bericht waarop het aankomt: het huren van een huis door vrienden in afwachting van de komst der Van Crimpen's, volkomen absurd maakt.

Op zichzelf beschouwd is de onderstelling, dat de Van Crimpen's bij hun aankomst in Den Haag het reeds voor hen gehuurde huis hadden betrokken, niet onlogisch. Maar eerst na het overlijden van haar man heeft zijn weduwe zich in Herderinnenstraat 437 geïnstalleerd, waarna ‘de tantes’ in mei bij haar introkken (zie noot Dys. blz. 396).

Was het mogelijk vast te stellen, waar de Van Crimpen's bij hun komst in Den Haag voorlopig onderdak hebben gevonden?

[p. 40]

Dank zij dr Mol, gemeentesecretaris van 's Gravenhage, tot wie ik mij destijds om inlichtingen heb gemeld, was het mogelijk het volgende vast te stellen: Volgens de begrafenisboeken is op 24 April 1802 voor ‘Adriaan van Krimpen, oud 45 jaar, wonend in de Nobelstraat’ begrafenisgeld voldaan. K. voor C. als beginletter van zijn naam op rekening stellend van de klerk die het inschreef, staat dus ook deze bijzonderheid van zijn overkomst met haar tragische achtergrond vast!

Dijserinck's ‘Dierbaare stakker’ heeft het voor hem met zoveel zorg uitgezochte huis met zijn mooie tuin nooit mogen betreden.

II

Brief CLXXXIX

Evenals de eerstbehandelde brief is ook de tekst van de onderstaande, die de datering 8 October 1803 draagt, door Dyserinck ontleend aan het artikel van Van Vloten in Nederland 1880. Ditmaal echter neemt Dyserinck de door Van Vloten gegeven datum onveranderd over.

Vergelijking met de oorspronkelijke brief stelt de juiste datering: 8 October 1802 onmiddellijk vast.

Van Vloten leidt dit gedeelte van zijn artikel aldus in: ‘In 't najaar van 1803 schreef (Betje) aan Van Hall, die inmiddels zijn vrouw verloren had’ en vervolgt dan met de brieftekst, zoals we die bij Dyserinck vinden. De toespeling op het overlijden van mevrouw Van Hall (19 Mei 1802) slaat op het laatste gedeelte van Wolffje's brief, waarin zij haar vriend, die niet over de dood van zijn vrouw heen kan komen, en zich nergens vertoont, troost en bemoedigt. Deken en zij hebben tevergeefs op zijn overkomst gehoopt en het is in dit verband, dat Wolffje over de vreselijke kwaal komt te spreken, die haar sedert een jaar machteloos heeft gemaakt en waarvan zij ‘eerst voor acht dagen eenigszins begint te herstellen.

Precies herinnert ze zich de fatale datum: 't Is vandaag een jaar, dat mijn ijselijke kwaal mij aanviel’ en wat verder nog eens ‘jammer dat deze ziekte zoveel kost en ik een geheel jaar niets deed ter verbetering onzer finantiën.’

Evenmin als van brief CXXXII heeft Dyserinck de oorspronkelijke tekst van CLXXXIX in handen gehad. Maar ditmaal had hij wel de mogelijkheid van vergelijking. Want in een brief van begin 1804, waarin Deken uitvoerig verslag doet van Betje's ziekte, dateert ze de eerste fatale aanval in October 1801 en preciseert: ‘van dien tijd af tot nu toe, dus bijna twee jaar en

[p. 41]

vier maanden, lijdt zij bijna zonder tusschenpoosingen.’

En deze brief, door Dyserinck opgenomen onder nr. CXCI, bl. 406 en volg, 19 January 1804 berust, blijkens de letter L (zie verkortingen der Namen van de eigenaars der Brieven, voor in het werk) in de brievenlijst wel op de originele tekst.

Met ziet bij vergelijking van de inhoud, hoe beide brieven op elkaar inspelen. Over jaar en maand van de eerste fatale aanval laat die van Deken geen twijfel: October 1801. Maar door het langere tijdsverloop durft ze de dag zelf niet noemen. Voor Betje, met het jaar van ellende pas achter zich is die datum volstrekt zeker: de achtste October. En, tijdens een korte vleug van beterschap zal ze, op de dag af een jaar later: 8 October 1802 zich eindelijk in staat voelen te schrijven aan Van Hall, wiens moedeloosheid na de dood van zijn vrouw Deken en haar en velen uit hun vriendenkring bezorgd maakt.

Had Dyserinck deze relatie opgemerkt, dan had hij ditmaal een gemotiveerde correctie op Van Vloten's datering kunnen maken en Betje's brief voor Van Hall was terecht gekomen waar hij hoorde: na Deken's brief van 9 Sept. 1802 (nr. CLXXXV).

Tenslotte nog iets over het gedeelte, waarin Betje haar vriend troost en opbeuring tracht te geven. Van Vloten heeft hiervan, zonder dit op enigerlei manier aan te geven, slechts een fragment opgenomen; het ontbrekende is bij gevolg ook bij Dyserinck niet te vinden. Het staat in de originele brief tussen de zin, die besluit met: ‘de allersmartelijkste aandoening’ en die beginnend met: ‘Beween uwe lieve.’ Ik zelf heb er in mijn Wolff-en-Deken biografie Dapper Vrouwenleven wel gebruik van gemaakt bij een poging om Wolffje's levensaanvaarding en stervensmoed in haar laatste dagen te schetsen. Maar het is bij mijn weten nooit in zijn geheel gepubliceerd. Het hieronder geplaatste begint met enkele zinnen vóór het hiaat (Dys. 403 laatste regel):

‘Ik hoor, mijn lieve vriend, dat gij zeer treurig zijt; ik weet uw smartelijk verlies en deel er met mijne geheele ziel in. Verre zij het van mij u te berispen; een hart als het uwe kan eene lieve vrouw, de moeder zijner kinderen, niet voelen van zich scheuren zonder de allersmartelijkste aandoening. De godsdienst alleen is in staat om u, als de tijd uw wonde zal verzacht hebben, te troosten! Dan zult gij helderder doorzien, dat ons Lot geheel en alleen afhangd van onzen hemelschen vader, die altoos voor ons het beste wil, en ons in deez tijd van voorbereiding en ontwikkeling juist dat ten deele geeft, 'twelk onze zedelijke natuur (zo wij aan de hoofdbedoeling

[p. 42]

voldoen) moet verhoogen. Alles moet eindelijk dienen, om de som onzer aanstaande gelukzaligheid te vermeerderen. Poog dan, mijn vriend, (hoewel met traanen) u geheel te onderwerpen aan den wil onzes algemeenen vaders. God ziet meer op onze pogingen dan op onze vorderingen. Kan er voor de mensch iets troostrijkers, iets bemoedigender(s) zijn? Ik voor mij kan in den Godsdienst van Jezus niet zo geruststellender (sic) voorstellen. Beween uwe lieve ....’ enz.

Er is iets ontroerends in deze ernstige woorden van Godsvertrouwen en lotsaanvaarding, geschreven door een zo zwaar zieke als Betje in haar laatste levensjaren. Dit tilt ze uit boven de conventionele vorm en maakt ze even treffend als de raad vol praktische levenswijsheid, die er op volgt en die door Van Vloten wel is opgenomen.

De brief van 8 October 1802 zou de laatste zijn die Van Hall van Betje Wolff ontving.

Domburg October 1975

H.C.M. Ghijsen

Naschrift

Het bovenstaande geeft de verkorte inhoud weer van enkele puzzels, waarvoor Dyserinck's uitgave der Brieven van Betje Wolff en Aagtje Deken mij plaatste bij de voorbereiding van mijn biografie over de vriendinnen, die onder de titel Dapper Vrouwenleven in 1954 het licht zag. Dat ik in overleg met dr. Buijnsters het gewaagd heb op dit onderwerp terug te komen heeft zijn oorzaak in mijn overtuiging, dat een zo volledig mogelijke contrôle op Dyserinck's uitgave door vergelijking met de bij de Mij. d.Ned. Letterkunde en elders bewaard gebleven originelen aan de kennis van Wolff en Deken's correspondentie ten goede zou komen. Dat ik, geboren in 1884, deze taak niet meer kan ondernemen, zal duidelijk zijn. Moge het onderstaande -enkele voorbeelden uit vele - een prikkel zijn voor de jongere generatie, om deze taak aan te vatten.

Domburg, oktober 1975

H.C.M. Ghijsen