Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1976

[p. 43]

IV Tentoonstellingen - congressen - nieuwe uitgaven

Cornelis Ploos van Amstel 1726-1798

Op 4 januari 1976 zal het 250 jaar geleden zijn dat de bekende verzamelaar, prentuitgever, kunsttheoreticus en oudheidkundige Cornelis Ploos van Amstel geboren werd. Om het leven van deze man te herdenken, die een middelpunt was in het culturele leven van Nederland in de tweede helft van de 18de eeuw, wordt in het Rijksprentenkabinet (Rijksmuseum) te Amsterdam een tentoonstelling aan hem gewijd. Zij zal behalve het complete door Ploos van Amstel uitgegeven prentwerk, in allerlei drukken, proefstaten en varianten, ook een aantal van zijn-zeldzame- tekeningen bevatten, en bovendien portretten, brieven, documenten en voorwerpen die een indruk geven van het zeer veelzijdige en werkzame bestaan van deze 18de-eeuwer. De tentoonstelling, die te zien zal zijn van 7 februari tot begin mei 1976, en voor de bezoekers van het Rijksmuseum vrij toegankelijk is, wordt begeleid door een vouwblad met een inleiding en met een volledige lijst der tentoongestelde zaken.

In het herdenkingsjaar 1976 is bovendien de uitgave te verwachten van een monografie over Ploos van Amstel. Deze zal hoofdstukken bevatten over Ploos' afkomst en familie, over zijn activiteiten als verzamelaar, zijn drukonderneming en medewerkers daarbij, zijn werk als zelfstandig kunstenaar, zijn rol in het maatschappelijk en cultureel leven van zijn tijd, en voorts een nieuwe catalogus van zijn grafisch oeuvre, waarin ook de zgn. ‘bijprenten’ worden opgenomen.

Bij de voorbereiding en gedurende het onderzoek is zeer veel nieuw archiefmateriaal tevoorschijn gekomen, zodat het werk voor een belangrijk deel ook als bronnenpublicatie beschouwd zal kunnen worden.

Aan het boek werken drie auteurs samen: Th. Laurentius, Dr. J.W. Niemeijer en Jhr. G. Ploos van Amstel. Leden van de Werkgroep 18de eeuw zullen t.z.t. een intekenfolder ontvangen.

J.W.N.

[p. 44]

Bicentennial Symposium of Philosophy

The American Philosophical Association, the Society for the Advancement of American Philosophy, the American Catholic Philosophical Association and other U.S. members of the International Federation of Philosophical Societies (FISP) are pleased to announce that in connection with the Bicentennial of the American Revolution an International Symposium will be held in New York City from October 7-10, 1976, on the theme ‘Philosophy in the Life of a Nation.’ The organizers do not intend this as merely a celebratory occasion but as a serious examination of the roots and development of American philosophy, with special reference to the relation between thought and power in the modern state and to the future role of philosophy in national life, not only in America but in other nations as well.

Voor verdere informatie wende men zich tot Mr. Peter Caws, CUNY Graduate Center, Room 1613, 33 West 42nd Street, New York, N.Y. 10036.

P.N. Holtrop, Tussen Piëtisme en Réveil. Het ‘Deutsche Christentumsgesellschaft’ in Nederland, 1784-1833. Amsterdam, Rodopi, 1975. 311 pp., 19 ill, prijs: ƒ 38,-

Op 11 april 1975 promoveerde de auteur van deze kerkhistorische dissertatie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam tot doctor in de godgeleerdheid. Omdat gevreesd moet worden, dat zelfs het bestaan van een Nederlandse vertakking van het Deutsche Christentumsgesellschaft aan de meeste mensen onbekend zal zijn, vooraf enige informatie.

Het in 1780 door de Lutherse predikant Johann August Urlsperger (1728-1806) opgerichte genootschap, dat later de naam van Deutsche Christentumsgesellschaft zal voeren, hoort thuis in de grote opwekkingsbeweging die eind 18e eeuw een dam poogde op te werpen tegen de Verlichting. Hoewel bij de oprichter een duidelijk apologetische bedoeling - de strijd tegen de neologen - vooropstond, kwam het accent toch al gauw helemaal te liggen op onderlinge stichting, waartoe men geregeld huiselijke samenkomsten belegde. Plaatselijke afdelingen onderhielden bovendien met het centrum in Basel een levendige correspondentie - terloops gezegd: toch weer een kenmerk van die verfoeide Verlichtingsgeest!

Holtrop schetst eerst in het kort Urlsperger's bedoelingen en de uiteindelijke realisatie daarvan, om zich verder vooral te

[p. 45]

concentreren op het in Amsterdam aktieve Partikulargesellschaft (andere Nederlandse cercles vielen weldra weer uiteen). Het betreft hier een zeer kleine groepering van, bijna zonder uitzondering uit Duitsland afkomstige, Lutheranen. Het zijn typische kleine luyden, meest handwerkslieden, die ook sociaal gesproken in oppositie staan tegenover de voormannen van de Lutherse gemeente te Amsterdam. Voortdurend voeling houdend met en gesteund door het centrum in Basel, beleggen de Amsterdamse leden hun wekelijkse samenkomsten, waartoe ook geestverwanten buiten de eigen Lutherse kring kunnen worden geïntroduceerd. Hun intense belangstelling voor het zendingswerk schiep anderzijds een noodzakelijk tegenwicht tegen geestelijke introvertheid.

Het toeval (?) wilde, dat het eerste optreden van het Amsterdamse gezelschap samenviel met een controverse tussen orthodox en ‘verlicht-vrijzinnig’ binnen de Lutherse gemeente. Toen in 1791 een grote groep bezwaarden zich afscheidde en een Herstelde (Evangelische) Lutherse Gemeente vormde, sloot het Amsterdamse Partikulargesellschaft zich daarbij geheel aan. Dat zegt al iets over de geestelijke signatuur van de leden.

De hoofdtitel van Holtrop's boek duidt trefzeker aan hoe de beschreven opwekkingsbeweging te situeren valt. Tussen Piëtisme en Réveil moet zowel in temporele als in spirituele zin worden opgevat. Het blijkt echter bijzonder moeilijk om die eigen spiritualiteit van het Amsterdamse gezelschap nader te karakteriseren. Geprononceerde figuren of geschriften heeft het nauwelijks voortgebracht. Holtrop ziet het Deutsche Christentumsgesellschaft in Nederland als component van een bredere kerkelijk-religieuze stroming in het laatste kwart van de 18e eeuw ‘die als “Evangelisch” aangeduid kan worden’. Maar juist op dit cruciale punt houdt hij zich helaas op de vlakte. Het doet dan ook wat vreemd aan, wanneer dr. Holtrop op p. 6 eerst verklaart, dat het ‘bestek van deze studie’ hem niet toeliet ‘een meer diepgaand onderzoek naar het voorkomen van deze “Evangelische” stroming’ in te stellen, en tegelijk de hoop uitspreekt dat zijn boek, ‘zij het van terzijde, tot de bestudering van deze stroming een bijdrage zal kunnen leveren.’ Immers juist voor die plaatsbepaling ware zekerheid vooraf aangaande het bestaan en het karakter van een duidelijk herkenbare ‘Evangelische’ stroming noodzakelijk.

Het belang van Holtrop's zeer gedetailleerde, op uitvoerig bronnenonderzoek berustende monografie dunkt ons tweevoudig: Allereerst heeft hij een bescheiden lacune in onze kennis van het kerkelijk-religieus leven in Nederland aan het einde van de

[p. 46]

18e en het begin van de 19e eeuw op voortreffelijke wijze opgevuld. Zijn bijdrage op dit punt is des te opmerkelijker omdat we in zijn relaas voortdurend geconfronteerd worden met het doen en laten van de simpele galovige, de ‘kleine man’, zoals hij het zelf formuleert. Daarnaast demonstreert Holtrop op vrijwel iedere bladzijde de internationale samenhang van de eind-18e-eeuwse opwekkingsbeweging - de contra-Verlichting als men wil. Er loopt in de meest letterlijke zin een netwerk van correspondenties door heel Europa. Binnen dat geheel is de rol van het Amsterdamse Partikulargesellschaft onopvallend. Maar het gaat als met een kluwen wol: wie een stukje van de draad te pakken heeft, wikkelt alles los. Vandaar ook dat er zoveel belangrijke kwesties die direkt of zijdelings met het Christentumsgesellschaft samenhangen, aan de orde komen. Ik noem slechts het probleem van de zending.

Het goedgeschreven, hecht gecomponeerde werk van dr. Holtrop is uitstekend gedrukt (iets wat tegenwoordig voor een proefschrift uitzondering begint te worden). Alleen de illustraties doen wat flets aan, maar dat kan ook aan het origineel liggen.

P.J. Buijnsters