Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1973

[p. 3]

[Nr. 21]

I. Twee reisjournalen uit het familie-archief d'Engelbronner

In een familie-archief van enige omvang ontbreken vrijwel nooit de bekende reisjournalen. Dagboeken, die het dagelijks leven beschrijven, werden uiteraard minder vaak bijgehouden. Men vindt ze maar een enkel maal in de archieven. De inhoud van die reisjournalen is meestal teleurstellend. In het familie-archief d'Engelbronner zijn echter drie 18de eeuwse reisjournalen bewaard, van C.C.E. Engelbronner, van zijn nichtje Nina d'Aubigny of Nina Engelbronner en van zijn zoontje Carel Engelbronner, die ieder op hun eigen manier wel heel wat merkwaardigs vertellen.

De familie Engelbronner was sedert het midden van de 17de eeuw in Kleef gevestigd. Daar was Carel Clemens Elias Engelbronner in 1736 geboren. Zoals zovele families uit deze grensstreek had ook de familie Engelbronner vele contacten in de Republiek. Een van de zusters van Elias - zoals hij blijkbaar werd genoemd - trouwde met een Haarlemmer van Varelen en Elias zelf kwam al op jeugdige leeftijd naar Amsterdam. Op 22 augustus 1760 werd hij als poorter van Amsterdam ingeschreven en na een examen toegelaten als apotheker. Hij oefende dat beroep uit op de Haarlemmerdijk. Op den duur werd hij drogist of liever koopman in drogerijen en ging hij op de Keizersgracht wonen. Het was een tak van de handel, waarin een bekwaam man goed kon verdienen. Dat was blijkbaar ook het geval met Elias Engelbronner, Daarnaast had hij enkele liefhebberijen: behalve een goed classicus was hij ook een enthousiast verzamelaar van mineralen. Men vindt zijn naam uiteraard op de onvolprezen ‘Alphabetical List of Dutch Zoological Cabinets and Menageries’, die prof. dr. H. Engel in de 27e aflevering van de Bijdragen tot de Dierkunde publiceerde. De jonge Heinrich Sander, die in 1776 in Amsterdam was, wijdde een uitvoerige beschouwing aan het mineralenkabinet van Elias Engelbronner. Dat bezoek was korter dan Sander had gewild, omdat de heer des huizes op beurstijd weg moest. Toch kreeg hij nog heel wat te zien en bleek hem, dat Engelbronner veel contacten met Linnaeus had. Ongetwijfeld is de verzameling door Engelbronner tot zijn dood toe - hij stierf in 1802 - nog zeer uitgebreid.

Het reisjournaal dateert uit 1759 en is in het nederlands geschreven. Elias woont dan al in Amsterdam en vertrekt vandaar op 20 juni met de trekschuit naar Utrecht. Er zijn m.i. twee

[p. 4]

redenen, die maken dat men dit verslag met zoveel genoegen leest. De eerste is, dat het een reis met een speciaal doel was: bezichtiging van kabinetten van mineralen etc., zoveel mogelijk contacten met geleerden en natuurlijk ook verrijking van de eigen verzameling.

De tweede reden is de zevenjarige oorlog, die dan volop aan de gang is. Dank zij zijn paspoorten - naar ik aanneem meest nederlandse - komt Elias overal goed door, maar de reis is lang niet ongevaarlijk. Voor belangstellenden zal ik de belangrijkste plaatsen van de reisroute, die meest met openbare vervoersmiddelen werd afgelegd, laten volgen.

Over Utrecht gaat Elias naar Nijmegen, Kleef, Emmerik en Wesel, waar hij overal familie heeft en zich daarom wat langer ophoudt. Blijkbaar is hij al enige tijd weg, want in zijn geboorteplaats vallen hem verschillende zaken op, die hij in zijn jonge jaren nooit opgemerkt heeft. Buiten Wesel komt hij voor het eerst met de oorlog in aanraking. Daar komt hij terecht in de Franse armee, die Münster zal gaan belegeren. Vooral zijn Amsterdamse pas helpt hem bij het passeren.

De tocht gaat verder naar Düsseldorf, Keulen, Frankfurt am Main en Kassel, waar zijn broer Jan Coenraad al sedert 1753 woonde en als jurist aan het hof verbonden was. Daar neemt hij dan weer afscheid van zijn familie om via Göttingen en Bremen naar Hamburg te reizen. Hoezeer hij zich al Amsterdammer voelt, blijkt daar. Ondanks de vriendelijke ontvangst heeft hij vier bezwaren tegen de Hamburgers: de wandluizen, het slechte plaveisel, de grofheid van kruiers en voerlieden en ‘een onverdraagelijke Burger-Hoogmoed, die ik aan sommige waarnam in 't defenderen omtrent den evenaar des Handels van Amsterdam en Hamburg’.

De reis gaat dan naar Berlijn, waar hij bij Sans Souci de vroegere tuinman van de Pinto gaat opzoeken. Blijkbaar was Elias dus een trouw bezoeker van de tuinen van Tulpenburg aan de Amstel geweest. Onwillekeurig denkt men even aan Linnaeus, die ook wel eens hortucalanus of tuinman van de heer Clifford van de Hartekamp wordt genoemd. Langs Maagdenburg en Leipzig trekt Elias daarna naar Dresden. Ondanks de oorlogswoede kan hij hier het prachtige kabinet van mineralen bezichtigen, dat naar zijn mening het allerbeste van de gehele wereld is ingericht. Wat later krijgen de bewoners van 84 huizen aanzegging om negen uur 's ochtends dat hun huizen om vijf uur in de middag in brand zullen worden gestoken. De herberg van Elias ligt

[p. 5]

ook in de gevarenzône; er is geen kruier te krijgen en met grote moeite sleept hij zijn koffer zelf naar een veiliger plaats.

Op zijn tocht van Dresden naar Praag ondervindt hij de oorlog pas recht aan de lijve. Op een steile weg verzoekt de postillon hem te voet te gaan en geheel alleen wordt hij overvallen door kalmukken. Zij beroven hem van zijn geld en zijn rok. Hij probeert Latijn, Italiaans, Frans, Hoogduits, Hollands of Engels met hen te praten en tenslotte ook nog Grieks. Uiteindelijk is hij blij, dat hij er het leven afbrengt. Later ontmoet hij Pruisische huzaren en die gaan dan achter de kalmukken aan. Elias houdt er tenslotte drie koperen afgoden, een kalmukkenmes en een paard aan over.

Dat paard komt hem uitstekend te pas op zijn verdere tocht. Want na een bezoek aan Praag gaat hij te paard de bergen in, naar Karlsbad en Freiberg, het eldorado voor de verzamelaar van mineralen. Daar blijft hij negen dagen om zich nog eens in de mineralogie te oefenen en zijn verzameling te verrijken.

Het dagboek eindigt in Bayreuth. Er zijn af en toe gedeelten van pagina's opengelaten en blijkbaar werd het nooit helemaal voltooid.

Is het dagboek van Elias Engelbronner een merkwaardig getuigenis van de jonge jaren van een bijzonder 18de eeuwer, het dagboek van zijn nichtje is veel meer. Het geeft namelijk een uitstekend beeld van een bepaalde groep van de Amsterdamse samenleving kort vóór de omwenteling van 1795. Ik kan er hier niet uitvoerig op ingaan. Belangstellenden verwijs ik naar mijn artikel in het maandblad van Amstelodamum van 1973, pag. 1-8: ‘Het dagboek van Nina d'Aubigny’, Nina heette eigenlijk Janna Wijnandine Engelbronner - d'Aubigny was haar moeders naam - en was de dochter van de reeds genoemde Jan Coenraad Engelbronner. Daar zij ongetrouwd bleef en het dagboek vrijwel geheel in Nederland speelde, werd het na haar dood blijkbaar naar de familie in ons land gestuurd. Het is nu net als het journaal van oom Elias Engelbronner eigendom van een nakomeling van deze laatste, de heer E.R. d'Engelbronner in Den Haag. Hij vertaalde deze Franse reisbeschrijving in het Nederlands en liet daarvan een stencil maken.

Nina d'Aubigny was geboren en getogen in Kassel in een kring, die tot de naaste omgeving van het hof daar behoorde. Met haar ouders, haar oudere zuster en haar jongere broertje

[p. 6]

kwam zij in 1790/91 naar Holland, toen ze twintig jaar was. Net als haar oom was zij weliswaar geen bekendheid, maar toch zeker ook niet de eerste de beste. Nina en haar zuster Susette waren beide begaafde zangeressen en er staat zelfs een publicatie op Nina's naam, waarvan een exemplaar bij de familie berust. Van Nina d'Aubigny von Engelbrunner verscheen in 1803 in Leipzig een ‘Handbuch für Freunde des Gesanges’ met als ondertitel: ‘Briefe an Nathalie über den Gesang als Beförderung des häuslichen Glückseligkeit und des geselligen Vergnügens’. In zijn Naschrift vertelt de heer E.R. d'Engelbronner iets over haar verdere leven. Een jonger zusje van Nina ging als gouvernante naar Brits Indië en richtte daar later een kostschool voor meisjes op. Daarheen trok toen ook Nina om op de school muzieklessen te geven. De beide zusters keerden terug naar hun geboorteland en daar stierf Nina ongetrouwd, zoals uit een brief van haar zuster van 4 februari 1847 in het familie-archief blijkt.

De familie Engelbronner uit Kassel logeerde in 1970/91 hoofdzakelijk bij Elias Engelbronner, meest in zijn huis op de Keizersgracht, maar ook wel op zijn buitenverblijf te Sloterdijk. Die logeerpartij werd alleen onderbroken door een kort reisje naar Den Haag en Leiden. Tot besluit bleef men wel enige tijd in Haarlem bij de familie van Varelen te gast. Op 27 oktober 1790 keren de ouders en het broertje terug naar Kassel. Susette en Nina Engelbronner worden dan achtergelaten in de hoede van hun oom. Ze vinden het heerlijk in Amsterdam, maar wanneer ze zich in augustus 1791 weer bij hun ouders, die dan naar Kleef komen, moeten voegen, betreuren ze dat niet. Er is in de tussentijd heel wat gebeurd!

Elias Engelbronner, die we als 23 jarige jongeman hebben leren kennen, is nu een ruim 50 jarige pater familias. Nina d'Aubigny is eerst enthousiast over hem en betitelt hem als ‘mon cher oncle’, maar in feite voelt ze zich toch wel meer aangetrokken tot tante Mietje, de tweede vrouw van haar oom, die een Van Oven uit Nijmegen is. ‘Mon cher oncle’ wordt langzamerhand ‘mon oncle’. Hij mag zich, vooral na het vertrek van de ouders, steeds minder in de gunst van zijn beide nichtjes verheugen. Ook hun ouders hebben niet altijd alles goedgekeurd wat hun dochters deden. De lange reis naar Holland moest mede dienen om hun vriendschap met een getrouwde man in Kassel te beeindigen. Toch laat de 18de eeuwse moraal hun veel vrijheid.

[p. 7]

Op 27 juli 1790 schrijft Nina: ‘C'est une chose bien plaisante de voir les diferente manières qu'ont les hommes pour produire de leur mieux les fantaisies (ce qu'eux apellent amour) près des femmes’. Het gaat hier om een Italiaans vrijgezel te Amsterdam van middelbare leeftijd, maar ook door getrouwde heren laten Susette en Nina graag af en toe hun fantasie opwekken. Ze zijn beiden aantrekkelijke, ontwikkelde en bovendien begaafde meisjes en hebben in Amsterdam veel succes.

Ze gaan daar uit in een zeer gemengde kring van mensen, die blijkbaar vooral verbonden worden door hun liefde voor muziek en toneel. Regeringsleden, gewone burgers, Portugese Joden, geleerden en allerlei buitenlanders vinden elkaar hierin. Ik was wat verbaasd daarover, maar bleek mij in goed gezelschap te bevinden; Nina schrijft op 16 februari 1791: ‘d'ordinaire les échevins de cette ville portent le nez trop haut pour entrer dans un Kränzchen avec d'autres particuliers’. Er klinkt enige satisfactie uit en men kan zich voorstellen, dat de Amsterdamse dames niet altijd met evenveel genoegen deze twee concurrenten begroetten.

Wij danken er intussen een zeer boeiend beeld van deze speciale Amsterdamse wereld aan, zowel bij openbaar muziek- en toneelleven als bij huisconcerten. Ze genieten van beroemde zangeressen, zoals Todi, met wie ze persoonlijk kennis maken, en moeten aan de andere kant beleefd blijven, wanneer een dilettante uit deftige kringen ergens aan huis optreedt.

Als slot van het Amsterdamse verblijf is er een tocht met het jacht van de Oost-Indische Compagnie naar Texel van 14 tot 21 augustus 1791. Oom Elias is ook mee en vindt het nu nodig voor de goede zeden te waken. Na al enige malen kleine festiviteiten verstoord te hebben, tracht hij zijn nichten een bezoek aan een Vauxhall te Hoorn te beletten tot grote ergernis van de gastheer en gastvrouw Hartsinck. Oom Elias slaagt er overigens niet in en de tocht wordt volgens plan voltooid, maar toch zijn de nichten diep gegriefd en niet rouwig dat ze het huis van hun lastige oom gaan verlaten. Nina laat in Holland een geliefd persoon achter, maar haar gedachten spelen ook alweer met de getrouwde man in Kassel.

De heenreis is langs de kortste weg gegaan, over Münster, Wesel en Kleef. De terugreis gaat weer over Nijmegen en Kleef, maar vandaar naar Krefeld, Düsseldorf, Keulen en Koblenz, waar een vroegere zanglerares van de meisjes woont. Over Limburg en

[p. 8]

Marburg keert men tenslotte naar Kassel terug. Het is een rustige tijd, heel anders dan dertig jaar eerder, toen oom Elias zijn Duitse reis maakte. Op de heenweg is het zo warm, dat Nina op 25 juni noteert: ‘Avant-hier nous avons soufert extrêmement de la chaleur, et (mais ceci n'est ecrit que pour moi) pour être bien a notre aize nous fumes or mi la chemise et le Staubmantel en pürüs natüralibüs’. Een klassieke opvoeding zoals haar oom had Nina blijkbaar niet ontvangen!

Die twee reisbeschrijvingen van oom en nicht uit 1759 en 1790/91 brachten nog een pluspunt naar voren, dat ik bij de reis van Elias Engelbronner van 1759 niet noemde. Overal in Duitsland had de familie Engelbronner familie of andere relaties. Dat is iets, wat ook nog zo'n relief aan de beide verslagen van de reizen geeft. In de meeste beschrijvingen van reizen in het buitenland blijven de reizigers toeristen. Ze vertellen over bezienswaardigheden, over herbergen en vervoersmiddelen. Hoewel uiteraard de rake typeringen van Nina uit haar Amsterdamse tijd het belangrijkst zijn, vindt men in het verhaal van de tocht van en naar Kassel toch ook veel aardigs.

Tenslotte bezit de heer d'Engelbronner nog een derde 18de eeuws reisjournaal uit zijn familie, namelijk van de zoon van C.C.E. Engelbronner, de 11 jarige Elias Carel Engelbronner. Met zijn vader maakte hij van 25 februari tot 10 maart een reisje door de provincie Holland en tot en met 26 maart zette hij het dagboek, dat hij van zijn reis maakte, voort met een opsomming van zijn dagelijkse bezigheden.

De jeugdige Carel was blijkbaar een soort wonderkind wat zijn kennis van Latijn en Grieks - hem bijgebracht door zijn vader - betreft. Overal gaf hij zich met meer of minder succes uit voor Romein of Griek, o.a. op straat in Leiden, waar de studenten hem slechts kunnen antwoorden met ‘Salve Domine’ en dan met de vinger nawijzen. Bij de blinde Mr. Gerrit Pieter Hooft in Den Haag heeft Carel bijzonder veel succes. Uit diens huwelijk met Gerarda Henrietta Proebentau von Wilmsdorf was één zoon geboren, Gerrit, een tijdgenoot van Carel. Tijdens hun Haagse verblijf komen vader en zoon Engelbronner daar voortdurend. Op 4 maart schrijft Carel: ‘Toen ging ik naar de jongenheer Hooft. Aldaar kwamen de jongenheeren C.G. en C. Bisdom, bij wien ik mij voor Romijn uitgav en Latijn sprak en ik kreeg geen antwoort & toen betooverde mij de heer Hooft dat ik hollandsch kon’.

[p. 9]

Het is een vermakelijke bezigheid om de jonge Carel op zijn Griekse - zelfs bij de prins geeft hij zich als Griek uit - en Latijnse escapades te volgen en men krijgt uit de Amsterdamse verslagen ook een goed idee van de gevulde dagen van de jonge kinderen.

Voor belangstellenden is echter de lectuur van het journaal van Nina d'Aubigny het belangrijkst. Wil men het oorspronkelijke Franse handschrift raadplegen, dan hoeft men toch de heer d'Engelbronner in Den Haag niet lastig te vallen. Fotocopieën van de reisbeschrijvingen van Nina d'Aubigny van 1790/91, van Elias Engelbronner van 1759 en van Carel Engelbronner van 1790 berusten bij de Gemeentelijke Archiefdienst te Amsterdam. Exemplaren van de gestencilde vertaling van het dagboek van Nina d'Aubigny zijn aanwezig te Amsterdam bij de Gemeentelijke Archiefdienst en op de Universiteits bibliotheek, te Haarlem op het Gemeentearchief, op de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en op de Universiteitsbibliotheken van Groningen, Nijmegen en Utrecht.

I.H. van Eeghen