Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1973

[p. 17]

II. Een onbekende vriendin van Aagje Deken

In de bundel Stichtelyke Gedichten van Maria Bosch en Agatha Deken (Amsterdam 1775) komt op blz. 83 een sonnet voor, getiteld Ter verjaaringe van myne vriendinne B.W.. Onder het gedicht staan de initialen A.D. en het jaartal 1768.

De gelukwens luidt als volgt.

Een teedre Godsvrucht in het tederste uwer jeugd;

Een' onverzaadbren lust om 't Bybelwoord te leezen;
Een zucht om God oprecht en bovenäl te vreezen;

Een hart, geheel gezet op heiligheid en deugd;

Een ziel, die vreugd bemint, en walgt van ydle vreugd;

Een vuurig haaken om geheel volmaakt te weezen;
Een bly gemoed, wanneer de Godheid wordt gepreezen;

Een heilge droefheid, die den Hemel zelfs verheugt;

Een ligchaam 't welk gezond en vry van pyn kan leeven;
Een geest die onverdeeld aan zynen God blyft kleeven;

Een wil die, willeloos, in 's Heeren wil berust;

Een hooger bystand om de zonden te overwinnen;
Een zalig vaderland en zalige vriendinnen;

Wenscht u myn hart, Vriendin! myn vreugd, myn troost, myn lust!

Wie wordt er bedoeld met B.W.?

Het gebruik van initialen is te dezer plaatse iets bijzonders, daar overal elders in de Stichtelyke Gedichten de namen van familieleden, vrienden en anderen, voor wie een gelegenheidsgedicht bestemd of aan wie het gewijd is, voluit vermeld worden.

Er is wel eens gedacht aan Betje Wolff. Het staat vast, dat Aagje Deken en Betje Wolff elkaar in 1776 voor het eerst ontmoet hebben en wel te Amsterdam ten huize van de Lutherse suikerraffinadeur Jan Everhard Grave, die de dichtkunst beoefende en in 1774 zijn vertaling van Gellerts geestelijke gezangen en liederen uitgegeven had. Betje Wolff spreekt prijzend over Grave als vertaler in de brief van 27 juni 1776, waarin zij hem hartelijk bedankt voor ‘de vriendelykste & gulhartigste receptie’. Grave schreef in 1775 een lofsonnet voor de uitgave van de Stichtelyke Gedichten; hij noemt Agatha ‘Eer der Kunst’.

De dames Wolff en Deken hadden onderling, voor zover bekend is, geen persoonlijk of schriftelijk contact eerder dan midden 1776, maar door beider publicaties en door gesprekken met anderen, bijv. Grave, stelden zij reeds vóór de kennismaking belang in elkaar.

[p. 18]

Als het bovenstaande verjaarsgedicht van Agatha Deken voor Betje Wolff bedoeld was, zou het wijzen op een veel vroeger contact dan men gewoonlijk aanneemt. Maar reeds uit de eerste regel volgt, dat Betje Wolff niet de jarige vriendin kan zijn. De eerste van de veertien (of wil men dertien) wensen voor de jarige luidt’ ‘een teedre Godsvrucht in het tederste uwer jeugd’. Betje Wolff is 24 juli 1738 geboren en in 1768 dus dertig jaar geworden. De jarige was echter nog een kind of een heel jong meisje.

Het sonnet is klaarblijkelijk gericht tot een jeugdige vriendin en geestverwante van de dichteres. Het past door taal en inhoud uitstekend bij andere stichtelijke gedichten in de bundel en schetst treffend datgene wat het leven en het geloof der Collegianten moet kenmerken, wil het Gode welgevallig zijn. Het vormt een kort begrip van de beginselen, die de opvoeding en het godsdienstonderwijs in het Weeshuis ‘De Oranjeappel’ beheersen. Als zodanig heeft de verjaarswens tevens een algemene waarde. Hij had ook tot een andere jarige dan B.W. gericht kunnen zijn; dat verklaart misschien het gebruik van initialen.

Het voorafgaande leidt tot de veronderstelling, dat B.W. tot de kring van ‘De Oranjeappel’ behoorde. In Februari 1767 heeft Agatha Deken, meerderjarig geworden, het weeshuis verlaten na een verblijf van een en twintig jaren. De laatste tijd behoorde zij tot de oudsten onder de meisjes en heeft zij vermoedelijk geholpen bij de verzorging en het onderwijzen van de jongeren. Gemiddeld bedroeg het aantal inwonende meisjes ongeveer twintig, zodat zij veel gelegenheid kregen elkaar te leren kennen. De blijvende vriendschappelijke verhouding tussen de zusjes Bavink en Aagje Deken is in ‘De Oranjeappel’ ontstaan. Bij de Stichtelijke Gedichten van Agatha zijn er in 1769 en 1771 enkele, waaronder verjaarswensen, bestemd voor Maria Bavink, Femmina Bavink en Margaretha Suuring, die toen nog in het weeshuis woonden.

Niet alleen de eerste regel, maar ook nagenoeg het gehele verjaarsgedicht past niet bij Betje Wolff. Van de zakelijke inhoud heeft niets speciaals op haar betrekking. Betje leefde in een andere denk- en gevoelswereld dan A.D. De goede wensen, vervat in het sonnet van A.D., zouden langs Betje Wolff heen zijn gegaan en het zou onbegrijpelijk zijn, als A.D., Betje Wolff kennende, ze aan deze gestuurd had.

Daar Betje Wolff, blijkens het voorafgaande, niet de jarige B.W. kan zijn, die in het sonnet van A.D. bedoeld wordt, heb ik B.W. elders gezocht, namelijk in het Weeshuis ‘De Oranjeappel’. Binnen twee jaar na haar vertrek uit het weeshuis vervaardigde Agatha Deken

[p. 19]

het hier besproken verjaarsgedicht. Zij bewaarde aan haar opvoeding in het Collegianten-Weeshuis mooie herinneringen, getuige hetgeen zij in Maart 1777 ter gelegenheid van het eerste eeuwfeest van het Weeshuis der Doopsgezinden te Amsterdam in een gedicht zeide tot de wezen van deze instelling:

Gy zyt gelukkig: ik, ik spreeke uit ondervinding:
'k Ben op dezelfde wyze als gy toch opgevoed:
'k Denk nooit hieräan of zeg: Wat is de Hemel goed!
'k Smaak nu de vrucht van dat in schyn bepaalde leeven,
En 'k zou die vrucht niet gaarn voor duizend waerelds geeven.
Gezegend zy dat Huis waarin het zaad der deugd
In my gestrooid wierd! ....

Zoals hierboven bleek heeft Agatha Deken na haar vertrek uit ‘De Oranjeappel’ in Februari 1767 de vriendschappelijke betrekkingen onderhouden. Het leek mij aannemelijk, ook wegens de aard van de wensen, dat het ver jaarsgedicht van 1768 gericht is tot een zeer jeugdige ‘dochter’ uit ‘De Oranjeappel’, voor wie Aagje, nog in het weeshuis verblijvend, sympathie had gekregen. Alleen archiefonderzoek zou de gewenste zekerheid kunnen verschaffen. En dat is gebeurd.

Dank zij de toestemming van de regenten van het Weeshuis der Doopsgezinde Collegianten ‘De Oranjeappel’ te Hilversum en de hulpvaardigheid van de directrice, Zuster M. Kolkman, had ik in 1948 ruimschoots gelegenheid en gerief om de archiefstukken te raadplegen, die in December 1944 bij een bombardement te Hilversum aan de vernietiging waren ontkomen. Veel was toen helaas verloren gegaan of zwaar beschadigd. Tot de geredde bescheiden behoort het Algemeen Resolutie-Boek, dat door de regenten is aangelegd in 1825 en dat o.a. afschriften van de voornaamste resoluties bevat alsook een volledige lijst van de 638 kinderen, die tussen 1675 en 1878 in ‘De Oranjeappel’ kortere of langere tijd verblijf gehouden hebben. De lijst van de ‘jongmans’ vermeldt 324 namen, die van de ‘dochters’ 314. Doorgaans zijn de data van inkomen, uitgaan (soms overlijden) en de afkoop genoteerd. Weggelopen zijn 12 jongens en 3 meisjes.

In de naamlijst vond ik slechts één meisje met de initialen B.W. Het is nummer 135 Bouqien Willems, ingekomen 2 Mei 1765, uitgegaan 1780, afkoop gedaan 4 April 1782.

Bijna twee jaar (2 Mei 1765 tot begin Februari 1767) was Boukjen Willems tegelijk met Aagje Deken in het weeshuis. Gewoonlijk verlieten de meisjes het huis bij of kort na haar meerderjarig worden, dat wil zeggen op 25-jarige leeftijd. Dit heeft ook Aagje gedaan.

[p. 20]

Boukjen Willems was bij haar ‘uitgaan’ in 1780 dus waarschijnlijk 25 jaar. In dat geval is 1755 haar geboortejaar; dan vierde zij in het jaar van het sonnet, 1768, haar dertiende verjaardag en was zij op 10-jarige leeftijd in ‘De Oranjeappel’ gekomen. Bijgevolg zijn de woorden ‘het tederste uwer jeugd’ toepasselijk op Boukjen Willems.

Bij het onderzoek naar Aagje Deken en haar familie kwam ik eenmaal de naam Willems tegen. Aagjes neef Hendrik Busserus (1701-1781), aan wie zij de uitgave van de Stichtelijke Gedichten opdroeg, was de zoon van Lubartus Busserus en Marregrietie Bebber. Bij de ondertrouw van dit paar te Amsterdam op 8 Mei 1700 was de bruid, wier ouders toen niet meer leefden, geadsisteerd met Jannetje Willems.

(Zie mijn Archivalia betreffende Aagje Deken, Betje Wolff en personen uit haar kring, Amsterdam 1949, bl. 21 e.v.).

De moeder van Aagje Deken heette Geertruy Bebber. Over Jannetje Willems is mij niets naders bekend. Behoorde Boukjen Willems misschien tot dezelfde familie?

Indien de jarige vriendin van Agatha Deken een pleegkind van het Weeshuis ‘De Oranjeappel’ was, krijgt de voorlaatste regel van het gedicht een speciale betekenis. Daar wenst de dichteres haar vriendin B.W. na het aardse leven ‘een zalig vaderland en zalige vriendinnen’. Het laatste woord komt bij een dergelijke gedachtengang nog enkele malen in de Stichtelijke Gedichten voor om de kring van weesmeisjes aan te duiden, die door lotsgemeenschap en vriendschap verbonden waren. A.D. bedoelt, dat een vroom weesmeisje het weerzien van haar zalig geworden vriendinnen in het hemelse leven mag verwachten. Een rustgevende gedachte voor een zich soms eenzaam voelend kind.

De door archiefonderzoek gesteunde veronderstelling, dat B.W. een weesmeisje in ‘De Oranjeappel’ was, kenmerkt zich ook door innerlijke waarschijnlijkheid. De verjaarswens past geheel bij de geest, waarin de jarige werd opgevoed, en bij haar omstandigheden. Aagje Deken kende door jarenlange ondervinding de voortreffelijke instelling, waarin Boukjen werd grootgebracht en vertrouwd gemaakt met een godsdienstige overtuiging, die steun gaf in het leven en troost in het sterven. Hiervan wilde de dichteres getuigen op de verjaardag van haar jeugdige vriendin en lotgenoot.

Vermoedelijk heeft Boukjen Willems dit verjaarsgeschenk lang bewaard en nooit vergeten.

‘BYDORP’, LAREN (N.-H.)

September 1972

H.A. HÖWELER