Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 158

[p. 684]

Liter
Das Magazin
Vooys
Sven Vitse

Liter
december 2012

De redactie van Liter, een literair tijdschrift met christelijke inspiratie, beschouwt haar blad als ‘het beste argument tegen de gedachte dat levensbeschouwing literatuur in de weg zit, en omgekeerd’. Literatuur zonder levensbeschouwing lijkt me pas een zinledige onderneming - bestaat zoiets überhaupt? Maar de uitspraak illustreert mooi de gevoeligheden rond het autonomiebeginsel. Dat Liter jarenlang aan mijn aandacht wist te ontsnappen, bewijst niettemin (behalve mijn myopische blik) de onverminderde kracht van dat beginsel.

Deze aflevering van Liter heeft alvast een fraai religieus thema: de bekering, of zoals het in het redactioneel heet, ‘de grote verandering’. Verwijzend naar de bekering van Paulus op de weg naar Damascus essayeert Désanne van Brederode over wat ze ‘omgekeerde Damascus-ervaringen’ noemt. Waar de spreekwoordelijke Paulus aan zijn of haar bekering een onbetwijfelbare missie overhoudt, blijft de anti-Paulus na ‘de grote verandering’ met lege handen achter. Geloven is volgens die redenering ‘een verlies, een offer’ en bovendien ‘een absurde, onredelijke onderneming (...) die niets oplevert behalve vertwijfeling’. Vrij geparafraseerd: de paradoxale zekerheid van het niet-weten (ik weet zeker dat ik niets zeker weet) maakt plaats voor de onzekerheid van het weten (ik weet niet zeker of ik iets zeker weet). Zowaar een existentieel vraagstuk in deze rubriek. In een cultuur die de twijfel aan alle overtuigingen koppelt aan de monoreligie van de markt is dat wellicht geen overbodige frivoliteit.

Literatuurwetenschapper en theoloog Hans van Stralen onderzocht de religieuze bekering vanuit een literair perspectief. Hoe verwoordt de schrijvende bekeerling zijn of haar ‘grote verandering’? In een interview met de redactie legt Van Stralen uit dat die verandering veeleer een verandering van taal dan van gedrag is: de bekeerling ‘[gaat] over naar een andere taalfamilie’ en maakt zich ‘een ander discours’ eigen. Dat nieuwe discours blijft niettemin, om met Jacques Derrida te spreken, le monolinguisme de l'autre, een taal die de ander als vanzelfsprekend lijkt te hanteren maar die jou nooit eigen wordt - ‘want de ervaring van een bekeerling is onuitsprekelijk’. Aardig om te zien hoe dicht religieuze en postmoderne clichés elkaar op de huid zitten en elkaar toch wezensvreemd blijven.

Behalve Van Stralen komen nog twee academici aan het woord (academie en

[p. 685]

levensbeschouwing zitten elkaar kennelijk evenmin in de weg). Johan Sonnenschein bespreekt Willem Jan Ottens verhouding tot de Zuid-Afrikaanse dichteres Elisabeth Eybers. De ontwikkeling in poëticale opvatting van bekeerling Otten, aldus Sonnenschein, laat zich aflezen aan een recent gedicht dat Otten aan Eybers wijdde. Waar zij voor de bekering Ottens poëtica van ‘gemis, ironie en afstandelijkheid’ belichaamde, confronteert hij dat manco naderhand met ‘de essentiële taal’ van ‘een opperdichter’. Jaap Goedegebuure gaat in op de Nederlandse avant-gardistische en modernistische dichter Hendrik Marsman, die zich onder invloed van de Utrechtse groep rond De gemeenschap even tot het katholicisme voelde aangetrokken (een zwak moment waarop hij in zijn dichterlijke testament ‘Tempel en kruis’ met afschuw terugblikte).

Oh ja, gaan literatuur en levensbeschouwing nu eigenlijk samen? De vertaalde gedichten van Anne Sexton doen me toch weer twijfelen. ‘Zonder God zijn is een slang zijn / die een olifant wil doorslikken’ - really? En: ‘Mijn geloof / is een groot gewicht / gehangen aan een dun draadje’. Merkwaardig hoe weinig deze gedichten mij tot beschouwing van het leven aanzetten.

Das Magazin
lente 2013

Wie het literaire tijdschrift Liter ter hand neemt, loopt het risico op een ernstige, welhaast filosofische gedachte. De lezer die dat risico wenst te minimaliseren kan ik van harte Das Magazin aanbevelen. Het blad is knap vormgegeven en de ‘hoofdstukken’ waarin het is ingedeeld hebben vrolijke (onder)titels - zo heten de vaste rubrieken ‘Recidieven. Dat wat zich niet laat uitroeien’, en losse inzendingen ‘Dat wat we een beetje op zijn beloop hebben gelaten’ - maar wat de inzet van een en ander is, is me na lectuur van kaft tot kaft niet helemaal duidelijk geworden.

Het nummer opent nochtans sterk: de rubriek ‘Literair wereldnieuws’, met korte, interessante berichten van literaire correspondenten in het buitenland, is meteen het hoogtepunt van deze aflevering. Ik leer iets bij over het van oorsprong Ugandese literaire tijdschrift Transition, en dat is fijn. De volgende rubriek, ‘Het werkkabinet’, neemt de nieuwsgierige lezer mee naar ‘de stilste straat van Amsterdam’, alwaar een schrijver resideert die volgens de interviewer ‘niets benoemt’. Want: ‘Zodra iets expliciet wordt, verdwijnt het.’ Ik heb het over Jan van Mersbergen, een auteur in wiens nieuwe roman ‘elke alinea’ zonder meer ‘een prozagedicht’ wordt. Wie verlost ons van de holle woorden?

Het thematische gedeelte van dit nummer, ‘Het sterfbed’, opent met een reeks prozafragmenten waarin auteurs ‘hun grootste doodsangst’ beschrijven. Het koddige is dat de namen van de auteurs weliswaar genoemd worden, maar niet aan een verhaal gekoppeld. Een listige truc om de inwisselbaarheid van nogal wat stukken voor het voetlicht te brengen? In drie bijdragen staat de spanning

[p. 686]

tussen een stervende en diens nabestaanden centraal: ‘Kunnen jullie alsjeblieft even aandacht voor mij hebben?’; ‘Die nietsnut met z'n vrome gezicht en dat plastic stuk verdriet aan zijn arm’; ‘En ik word voor het laatst gezien door iemand aan wie ik een hekel heb.’ Het verhaal ‘Adem’ gaat ook over een stervende, maar weet door het efficiënte gebruik van zinsafbrekingen en interpunctie toch een heel andere toon aan te slaan.

Daan Heerma van Voss en Jan Jaap van der Wal schrijven elkaar brieven, een activiteit die zelden de openbaarheid verdraagt. Maar wie wil weten hoe Daan tijdens zijn ‘jongste boekpresentatie’ Jan Jaap aankondigde, kan hier terecht. Het essay van Floor Rusman heeft meer inhoud: een mild kritische, trefzeker geformuleerde beschouwing over een NRC-interviewreeks met terminale patiënten. Ik onthoud Heinrich Heine, ‘die de lat voor de stervenden na hem bijzonder hoog heeft gelegd’.

Twee uit het Afrikaans vertaalde teksten van dichter en zanger Gert Vlok Nel lijken de spankracht van poëzie met het sentiment van de popsong te verenigen. Wat Willem Bosch met zijn enigszins absurde verhaal ‘Klem’ beoogde, blijft een open vraag. Een voetballende jongen die met zijn hoofd komt klem te zitten in een tuinhek en daar jaren later als volwassene nog steeds zit - het is een leuk gegeven, het verhaal niet meer dan een vingeroefening. De meest interessante bijdrage is een essay/verhaal van Gary Sernovitz over ‘the Art Collector’, waarin ik meen investeerder en hedge fund beheerder Steven A. Cohen te herkennen. Voor de liefhebbers: dit stuk is overgenomen van het Amerikaanse tijdschrift N+1 en is op de website van dat blad te vinden.

Vooys
2013, nummer 1

De borrelnootjes van Das Magazin maken me hongerig naar enkele stevige artikelen, en die zijn in het Utrechtse ‘tijdschrift voor letteren’ Vooys altijd wel te vinden. Met een redactie samengesteld uit letterkundestudenten is Vooys hét blad in Nederland voor aanstormend academisch talent. Dit nummer opent met een analyse van de ‘schrijversidentiteiten’ van Connie Palmen en A.F.Th. van der Heijden. Janneke van der Veer wijst op de ‘dubbele kritische moraal’ in de receptie van de ‘rouwboeken’ die beide auteurs in 2011 publiceerden (respectievelijk Logboek van een onbarmhartig jaar en Tonio). Ze laat overtuigend zien dat de receptie ingesleten genderpatronen volgt: Van der Heijdens zelfpresentatie als getormenteerde grote schrijver wordt door de kritiek overgenomen, terwijl Palmen commerciële exploitatie aangewreven krijgt.

Sien Uytterschout schreef een proefschrift over literatuur na 9/11 en vergelijkt in haar bijdrage ‘Is het ooit Lupus?’ - een knipoog naar de tv-serie ‘House, M.D.’ - twee werken uit dat corpus, Ian McEwans roman Saturday en de novelle Ground Zero van Patrick McGrath. Aan de hand van de medische thematiek in deze werken - de protagonisten in beide zijn arts - belicht Uytterschout ‘de

[p. 687]

fysieke en cognitieve onzekerheid’ die een traumatiserende gebeurtenis als 9/11 veroorzaakt. Een reeks theoretische concepten stelt haar in staat deze onzekerheid als een spanning tussen wetenschappelijke rationaliteit en subjectieve empathie te beschrijven (een inzicht dat ook wel zonder Butler, Levinas e tutti quanti was doorgedrongen, maar soit).

Iets pittiger is de kritische beschouwing van Marieke Winkler over de inaugurale rede van Rens Bod, ‘dubbelhoogleraar’ bij zowel Geesteswetenschappen als Natuurwetenschappen. Bod ziet in de opkomst van het digitale letterenonderzoek een kans om de aloude kloof tussen alfa en bèta te overbruggen én in dezelfde beweging de maatschappelijke legitimering van de letterkunde op te vijzelen. De ‘geesteswetenschappen 3.0’ combineren idealiter zuiverheid in de methodologische leer met hermeneutische kritische reflectie. Winkler licht de veren van deze witte raaf grondig door en betoogt dat in Bods voorstel ‘de interpreterende methode, zo kenmerkend voor de geesteswetenschappelijke arbeid, stilzwijgend van tafel is geveegd’. En passant presenteert ze een korte geschiedenis van de haat-liefdeverhouding tussen literatuurwetenschap en literaire kritiek.

Verder in dit nummer pleit Evelyne van der Neut voor een herwaardering van de dichter Johan Borgman (1889-1976), in haar ogen stiefmoederlijk behandeld en mij - geef ik ootmoedig toe - volslagen onbekend. Johan de Boose informeert de redactie in een interview over de geest van de Vlaamse collaboratie, en noemt tussendoor Het verdriet van België ‘een onleesbaar boek’. Bizar.

[p. 688-689]