Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 157

[p. 632]

De Gids
Passionate Magazine
Armada
Sven Vitse

De Gids
april 2012, jaargang 175, nummer 3

Het werd in het redactioneel van het tweede nummer van 2012 al aangekondigd: ‘Dit is de laatste editie van De Gids in de huidige vorm.’ Het volgende nummer zou verschijnen bij ‘een nieuwe uitgever’ en bovendien in ‘een nieuwe gedaante’, die - zo klonk het eufemistisch - ‘beter past bij het literaire, politieke en wetenschappelijke landschap aan het begin van de eenentwintigste eeuv’. Over dat landschap valt ongetwijfeld veel interessants te vertellen (de samenstelling van de bodem, innovaties in bemestingstechnieken,...), maar karakteristiek voor het Nederlandse terroir is toch bovenal het schrappen van de subsidie die De Arbeiderspers in staat stelde De Gids uit te geven, en waarzonder zij dat blijkbaar niet langer kon of wilde doen.

Dan maar naar nv De Groene Amsterdammer, uitgever van Nederlands beste weekblad en nu dus ook van Nederlands oudste literair-culturele tijdschrift. Dat een tijdschrift verdwijnt, ook al is het bijna even oud als België, hoeft op zich niet per se een ramp te zijn; de uiterst wereldse en eigentijdse manier waarop dat dreigde te gebeuren, is dat eigenlijk wel. Minder groot dan aangenaam was, kortom, mijn verrassing toen ik De Gids zij aan zij met De Groene Amsterdammer in de brievenbus aantrof, en even aangenaam is het vooruitzicht dat dit voortaan acht keer per jaar zal gebeuren. Het eerste redactioneel verveelt nog een beetje met een belegen praatje over ‘het gedachte-experiment, de wetenschappelijke overpeinzing en de literaire afdwaling’ (ja, dat laatste staat er echt!). De (nieuwe) Gids opent in tabloidformaat nochtans sterk met een nummer getiteld ‘Vroeger was alles’.

Het eerste artikel is de Kousbroeklezing van Ian Buruma, een beschouwing over nostalgie, het verlangen naar een verloren onschuld, aangevuld met het genot ontleend aan de collectieve herinnering aan ‘gedeelde smart’, aan het vermeende verlies van die onschuld. De mythe van de oorspronkelijke zuiverheid is al vaak genoeg ontmaskerd. Buruma koppelt de dogmatische, veelal nationalistische vorm van nostalgie bovendien aan een breder fenomeen van cultuurverlies en -vervlakking: hoe meer culturen

[p. 633]

aan specifieke inhoud inboeten, hoe meer men terugvalt ‘op verhalen, of legenden, van historisch leed’ en hoe meer het uitgeholde verleden in deze nostalgische verhalen ‘een dogma’ wordt, ‘waarover geen discussie meer mogelijk is’.

James Kennedy, auteur van een voortreffelijke cultuurgeschiedenis van Nederland in de jaren 1960, zoomt in op het concept ‘thuis’ en op het ultieme nostalgische verlangen ‘zich thuis te voelen’. Interessant aan zijn betoog is dat hij dat verlangen überhaupt serieus neemt en accepteert ‘dat mensen zich niet overal thuis kunnen voelen’. Dat thuisverlangen is echter niet alleen een neveneffect van moderne ontworteling en vervreemding - het verlangen naar ‘culturele veiligheid’ en homogeniteit - maar evenzeer van de ‘steeds hogere verwachtingen’ die de moderne samenleving schept. Kennedy merkt op dat ‘we zijn gaan denken dat het de gewoonste zaak van de wereld is dat we ons thuis voelen’ en verrast (mij) met een haast religieus pleidooi voor hoop en geduld, met de blik op ‘thuis’ als een verre horizon.

Waar Buruma en Kennedy de nostalgie in haar algemeenheid trachten te begrijpen, focussen andere auteurs op meer specifieke vormen van nostalgie. Zo kietelt Jacco Pekelder het afgehakte linkerbeen van onze samenleving, op zoek naar ‘de fantoompijn van links’. Hij tracht te achterhalen waarom linkse denkers zich op stang laten jagen door de commerciële exploitatie van revolutionair-linkse iconen zoals de RAF en Che Guevara. Conclusie: voor wat Pekelder nogal homogeniserend ‘links’ noemt, knipt die exploitatie de ‘navelstreng’ door die het nog steeds verbindt met deze lang afgestorven gewelddadige telg. Het gezicht van Ulrike Meinhof op een duur T-shirt herinnert ‘links’ aan zijn nostalgie naar het activistische verleden waarvan het nochtans afstand heeft genomen. Aan die nostalgie heeft Pekelder geen boodschap, getuige de nogal platte moraal waarmee hij zijn ongevraagde psychoanalyse besluit: ‘Werp af die linkse nostalgie. Reformisme is de weg.’ Ik word er eensklaps nostalgisch van.

Passionate Magazine
mei/juni 2012, jaargang 19, nummer 3

Helemaal nostalgisch word ik van Passionate Magazine, al zou ik niet precies kunnen zeggen aan welk afgehakt lid dit glossy tijdschrift me herinnert. De openingstekst van het nummer ‘Op kantoor’ is alvast zeer interessant: Bas Belleman vraagt zich af waarom het kantoorleven ‘zo onbeschreven’ is in de poëzie en gaat te rade bij de luttele verzen die Nederlandse dichters aan het kantoor hebben gewijd. Het is lang geleden dat ik nog eens zoveel romantische clichés over literatuur op een rijtje heb gezien. Uit een gedicht van Jan Baeke concludeert Belleman: ‘Dichters houden niet van kantoren. Ze denken dat die geestdodend zijn. [...] Papieren verjagen er alle twijfels.’ Het kantoor, kortom, is ‘het andere’,

[p. 634]

‘het niet-poëtische’. Poëzie, zo suggereren enkele out-of-officegedichten, is ‘inspiratie. Ongedwongen diepzinnigheid vermengd met mysterieuze lichamelijkheid’.

Bellemans formulering impliceert enige distantie; vreemd genoeg corrigeert hij niet het beeld van de poëzie (‘onherroepelijk romantisch’, ‘schudt sensitiviteit in ons wakker’) maar dat van het kantoor: ‘Het kantoor is niet de hel op aarde.’ Poëzie verschijnt hier meer dan ooit als ons kleine dromerige broertje dat we graag af en toe enkele euro's toestoppen: het begrijpt van ons/het leven niet veel, daarom vinden we het zo schattig. Maar als negatie van ons heimelijke zelfbeeld hebben we het wel graag in de buurt, anders houden we het eigenlijk niet langer uit. Precies de therapeutische rol die literatuur zou moeten weigeren te spelen - en misschien verlang ik wel nostalgisch naar het geloof in die weigering.

Dichter en tijdschriftenmaker Arnoud van Adrichem expliciteert in een interview met Passionate Magazine het poëziebeeld dat Belleman impliceert: dichters houden de romantische mythe in stand, omdat ze ‘denken dat lezers behoefte hebben aan rebelse, excentrieke kunstenaars die zich buiten de dagelijkse, prozaïsche maatschappij ophouden’. (Wat wellicht meteen de aanwezigheid van Van Adrichems intrigerende kantoorgedichten als poëticale fremdkörper in deze aflevering verklaart.) Interessant is vooral dat Van Adrichems beeld van het gedicht als ‘surplusruimte [...], waar plaats is voor allerhande ontsnappingsfantasieën’ de romantische visie bevestigt, met dit ene verschil: de ‘surplusruimte’ bevindt zich niet buiten maar binnenin de ruimte waaraan ze wil ontsnappen.

Verder heb ik over dit nummer eigenlijk weinig te melden. Leuk thema.

Armada
maart 2012, jaargang 18, nummer 66

Met enige kwade wil zou men het recente nummer van Armada, ‘Letter en ziel’, ook onder de noemer nostalgie kunnen scharen. Nu is kwade wil mij natuurlijk in beginsel volstrekt vreemd, maar ik frons toch even de wenkbrauwen wanneer ik een zin lees als: ‘Wat mij betreft is dit kunnen ervaren, dit kunnen voelen van kleuren, een vermogen van de ziel.’ Aan het woord is Désarme van Brederode, wier inziens de ziel over nog tal van andere vaardigheden beschikt. Die ziel heeft bijvoorbeeld het vermogen de gevoelswaarde van klanken te onderscheiden: ‘hoe anders klinkt het woord “dood” dan het woord “daad” - juist zonder dat je aan de betekenissen van woorden denkt!’ Dat is inderdaad een haast bovenmenselijke prestatie: aan woorden denken zonder aan hun betekenissen te denken.

Ik ben geneigd het essay van Van Brederode als volgt samen te vatten: nostalgie naar een wereld zonder tekens - en naar een ervaring van de wereld die niet door semiotiek of structuralisme is gedemystificeerd. De ziel bezit deze

[p. 635]

wonderlijke gaven nochtans niet van bij de geboorte; zij moet worden geschoold. Zo hanteert de minder geschoolde ziel een wat meer onbehouwen taal dan de hoogopgeleide ziel. Het is alleen wachten tot de paupers, proleten en godslasteraars onder ons zich opnieuw het etiket ‘arme ziel’ mogen opspelden. Ik hou me aanbevolen!

Zoals elk nummer van Armada bevat ‘Letter en ziel’ overwegend informatieve, degelijke essays, maar de geschiedenis leert dat de eenling - indien zijn of haar ziel sterk genoeg is - de meerderheid tijdelijk kan overvleugelen. Van onder de vleugels vandaan gekropen komt bijvoorbeeld het stuk van Stijn de Cauwer over de Oostenrijkse modernist Robert Musil. Die laatste zag de ziel meer als een ‘gat’ dan als een ‘wezenlijke kern’, een gat dat bovendien onophoudelijk dreigt te worden opgevuld door voorgekauwde ideeën, conventies en moraal. De inzet van Musils ‘seculiere vorm van mystiek’ was dan ook om deze ingesleten en vastgeroeste ‘verhouding tot de realiteit te overstijgen’.

Minder seculier is de mystiek van Meister Eckhart, de middeleeuwse theoloog aan wie Rudi te Velde een fraaie bijdrage wijdt. Interessant aan deze mystiek vind ik vooral de visie op het ‘ik’: dat moet immers ‘de eigenmachtigheid van zijn willen’ opgeven en overstijgen voor het een intieme band met het goddelijke kan aangaan. De kritiek op wat men later triomfantelijk het autonome subject zou noemen, is frappant. De ziel - daar is ie weer! - toont zich pas na terugtrekking van ‘het om zichzelf bezorgde ik dat willend en kennend op de wereld gericht is’. Paul van Tongeren verhuist de ziel van de christelijke mystiek naar de filosofie van Nietzsche, waarin de ziel niets minder dan ‘de hoogst individuele kern van een mens’ blijkt te zijn. De ziel is bovendien een ‘historisch product’: in haar resoneren immers de ervaringen van ‘eerdere generaties’, waardoor de ziel nooit ‘één ondeelbaar geheel’ kan zijn.

Over de ziel valt kennelijk veel te vertellen, en niet zelden is een neveneffect van deze zielsverkenning een lezenswaardig essay. Ik vermeld graag nog de wat verkrampte ex-katholieke ontkenning van de ziel door Kristien Hemmerechts en sluit af met de slotwoorden van Ingrid Hoogervorst: ‘Houd gerust van de ziel. Je kunt er niet zonder. Maar een mens moet ook eten.’