Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 157

[p. 393]

Robert, Bobbie & Sarah.
Over verwondering als intellectueel sentiment
Tom van de Voorde

Aan mijn vijandige vrienden

Een vriend met rechtse sympathieën postte onlangs een foto van graffiti op zijn Facebookpagina. ‘Revolution is the opium of the intellectuals’. Hoewel ik me nooit als revolutionair heb beschouwd, voelde ik me ietwat betrapt bij het lezen van deze boutade. Niet zozeer vanwege mezelf, maar namens die paar revolutionairen die ik graag tot mijn vrienden reken en nog liever een warm hart toedraag. ‘Graag’, zoals ik ook graag nationalisten, kapitalisten en - wie weet - racisten onder mijn vrienden tel. ‘Liever’, zoals ik dagelijks de verwondering tracht te koesteren over de mens as such, ongeacht de ideeën die hij erop na kan houden.

Het heeft niet zozeer met tsjeverigheid, laat staan met postideologische koketterie van mijn kant te maken, als wel met een intermenselijke nieuwsgierigheid. Een verlangen om beyond ideas & ideology het beest in ons beter te begrijpen en dus te aanvaarden dan wel te temmen.

Iemands idealen hoeven geen reden te zijn om een vriendschap de wacht aan te zeggen. Uiteindelijk is onze grootste vijand in de eerste plaats diep in onszelf te vinden. Dat klinkt op het christelijke af verdraagzaam, op het boeddhistische af fatalistisch, maar wil beide op het messiaanse af overstijgen.

Is zo'n vorm van discrete empathie met de ander überhaupt mogelijk zonder een serieuze portie zelfhaat? Kan een misantropisch wezen als de literator altruïstisch zijn? Egoïstisch filantroop? Misschien wel, maar wellicht niet. Wie heeft immers geen spreekwoordelijke hitlist? Figuren die je zozeer het allerslechtste toewenst dat er altijd wel een gekoelde fles champagne klaar ligt om hun lijdensbericht feestelijk mee te overgieten.

[p. 394]

Kunst leeft bij gratie van de haat jegens de ander die niet in onszelf huist, de liefde jegens de ene die we zo graag in onszelf cultiveren, maar op eenzame hoogte in een ander hopen te herkennen. Je hoeft geen psychoanalytische preoccupaties te hebben om hierin de drive te zien van generatiebreuken of welk ander artistiek conflict ook.

Om diezelfde reden zijn we hier. Bien étonnés de se trouver ensemble, in de coterie van een literair tijdschrift. Om bij wijze van sociaal geëngageerd narcisme gelijkgestemden te vinden. Om ondanks al onze gelijkenissen toch nog een beetje distinction te simuleren in ons sektarische verlangen om anders te zijn dan al die andere gelijkgestemden. Wat we zowat allemaal gemeen hebben is een quasi natuurlijke scepsis jegens het sentimentele en een levenslange verwondering over het schone.

Als kleinkinderen van de verlichting en kinderen van het postmodernisme hebben we een hekel aan alles wat in de kunsten naar sentimentaliteit neigt. Het zou pathetisch en on(opr)echt zijn en bovendien van slechte smaak getuigen. Vaak zijn schrijvers er als de kippen bij om met intellectueel-kritische hoogstandjes de wekere momenten in andermans werk aan te stippen. Maar is het niet zo dat een literair tijdschrift, een gedicht, literatuur tout court nu net leeft bij gratie van de sentimentaliteit? Namelijk die van de lezer en vaak ook die van de maker?

Literaire hanigheid smelt ook als sneeuw voor de zon zodra er zelf geschreven moet worden. Het is als de straatvechter die thuis een doetje blijkt te zijn, de kermismacho die doodsbenauwd is van de deegrol van zijn eega. Ik heb een zwak voor beide soort persoonlijkheden, maar zie ze toch liever verenigd in één en dezelfde handeling.

Vooral poëticaal bewuste auteurs hebben er een handje van weg om in hun kritisch werk datgene aan te vallen wat ze in hun creatief werk niet onder controle blijken te hebben. De beschouwing dekt niet alleen zelden de lyrische lading, bij momenten is ze zelfs haar grootste vijand. Notre pire ennemi, c'est nous-même.

Sentimentaliteit hoeft niet per definitie de blinde vlek te zijn van een schrijver die als ‘intellectualistisch’ staat geboekstaafd. Toch blijft het een netelige combinatie. Klassiek in die zin zijn de gedichten die Dirk van Bastelaere schreef over zijn opgroeiende dochters (‘Pappie's kleine meid’). Voor zijn tegenstanders is hier de ware dichter aan het woord en is het meer abstracte werk maar een poëtisch doorslagje van zijn denken. Dat is natuurlijk onzin.

Het interessante aan de dochtergedichten is dat je als lezer nooit weet of je ontroerd of gegeneerd moet zijn. Op het eerste gezicht lijken ze de geloofwaardigheid te ondermijnen van Van Bastelaeres legendarische

[p. 395]

standpunten over het Biedermeier-gehalte in de poëzie. Maar tegelijkertijd zijn ze de ultieme consequentie van het deconstructivistische katen-muisspelletje dat hij sinds jaar en dag speelt.

De dochtergedichten verrijken Van Bastelaeres poëzie, niet zozeer omdat ze er een menselijke noot aan toevoegen, maar vooral omdat ze laten zien dat elke mens in de eerste plaats tegen de vijand in zichzelf ageert.

Iets gelijkaardigs geldt voor zijn geflirt met pornografie. Is de ware toedracht hier de (letterlijke) belichaming van zijn denken, i.e. le réel ofte Lacan op zijn best? Of is het veel banaler dan dat, namelijk de rukfantasieën van een intellectueel in overdrive? Wellicht beide.

Een problematischer voorbeeld in de Vlaamse literatuur dat sentimentaliteit en intellectualisme onder één en hetzelfde dak laat leven, is de ten onrechte vergeten Freddy de Vree. We moeten hem eeuwig de hemel in prijzen omdat hij Georges Bataille, Michel Leiris, Pierre Klossowski en een hele resem Franse surrealisten in de Nederlanden heeft grootgebracht. Tegelijkertijd verdient hij niet minder dan het vagevuur omdat hij de mensheid heeft opgezadeld met verzen als ‘de wei was nat waar ze zat’, ‘je rabarberen slipje’ en ‘schuimlip tegen schaamlip’.

Waar ligt de grens tussen Bataille en rabarber? Tussen schaamlip en schaamtelijk? Is het ene inherent aan het andere? Het werk van De Vree en Van Bastelaere laat in ieder geval vermoeden dat sentimentaliteit de onvermijdelijke pendant van intellectualisme is.

De laatste bij wie je sentimentaliteit verwacht, is de Amerikaanse dichter Michael Palmer (1943). Hij schrijft niet alleen vrij onderkoelde gedichten, maar wordt ook gelieerd aan L=A=N=G=U=A=G=E, zowat de meest intellectualistische stroming in de westerse poëzie. Enige kennis van de literatuurgeschiedenis komt goed van pas bij het lezen van zijn werk. Palmer laat zijn gedichten vaak voorafgaan door een for of een after: hommages aan of adaptaties van bevriende en/of bewonderde collega's. Dit gaat van de grondleggers van de moderne poëzie (Arp, Baudelaire, Berin, Hölderlin, Majakovski,...) tot tijd- en geestesgenoten (Creeley, Cole, Duncan, Perelman,...).

Naast al deze literaire verwanten dook er in Palmers poëzie de afgelopen 35 jaar regelmatig ook een bloedverwante op: zijn dochter Sarah.

Palmer vermeldt een eerste keer zijn dochter in het jaar dat ze geboren wordt in ‘Sarah's waist’ uit de bundel Without Music (1977). Vier jaar later publiceert hij in Notes for Echo Lake (1981) het eerste gedicht van de achtdelige ‘Songs for Sarah’-cyclus. Het laatste verschijnt bijna vijftien jaar later in At Passages (1995). Toch zijn alle gedichten voor haar tiende geschreven, waarvan de helft voor de bundel First Figure (1984). De ‘Songs for Sarah’ zijn gebundeld in de gelijknamige bibliofiele uitgave uit 1987 met beeldend werk van de Amerikaanse schilder Irving Petlin.

[p. 396]

Veel van de Sarah-gedichten nemen de gedaante aan van kinderliedjes: ‘Song of the Round Man’, ‘Of this cloth doll which’, ‘Small Spelling Song’, et cetera. Aanvankelijk hebben ze een soort speelsheid die je ook bij Lewis Carroll terugvindt. Toch steken ze niet onmiddellijk af tegen de intellectuele en lyrische krachtmetingen in Palmers andere werk. Dochterlief Sarah staat op dezelfde lijn als Robert (Duncan), Bobbie (Creeley) en alle voorgangers en/of geestesgenoten die de dichter geïnspireerd hebben.

Dichter en dochter vinden elkaar in een gedeelde verwondering over de taal. Een feest van ritme en klank, zang en verdoving: ‘I said darkling and you said sparkling’. Het zijn sprookjesachtige verhaaltjes, waarin dingen tot leven worden gewekt met taal en verbeelding: van een ‘round and sad-eyed man’ tot een voddenpop, een vioolspeler of mensen ‘cut out / of magazines and postcards / and called real people’.

Naarmate de cyclus vordert, verandert de toon van verwondering naar mijmering, van speelsheid naar sentimentaliteit. Het eerste gedicht wordt voorafgegaan door ‘for Sarah when she's older’. Alsof het kind pas later de draagwijdte en onderliggende betekenis van het verhaal van de ‘round and sad-eyed man’ zal begrijpen. Maar hoe ouder ze wordt, hoe meer de distantie met haar vader toeneemt. Uiteindelijk is ze ‘almost too old / for frog tales / though I'm still not’. Ze koestert niet langer het soort verwondering dat de kinderlijke en de dichterlijke blik met elkaar gemeen hebben.

Jonge vaders zullen het beamen: niet alleen het schone heeft een patent op de verwondering. Je ziet het voortdurend terugkeren bij en door het kind. In die zin ligt het voor de hand dat gedichten over opgroeiende dochters vanuit de verwondering zijn geschreven. Misschien is de ervaring ervan een soort herbeleving van de kindertijd. Een kortstondig gevoel dat we nog steeds jong en onbevangen zijn, dat er zoiets als de eeuwige jeugd bestaat.

Maar de verwondering is evengoed een moment van verbondenheid. Niet alleen tussen mens en ding/omgeving, maar ook en vooral tussen mensen onderling. Het is een opheffing van existentiële eenzaamheid door het vermoeden van een gemeenschappelijke blik en begrip. Een gevoel dat er iets collectiefs is dat niet onder een metafysische dan wel ideologische noemer valt. Kortom, een glimp van de mens as such.

In hoeverre is verwondering ook intellectueel en/of artistiek verantwoord of vermomd sentiment? Misschien is het iets zoals revolutie in de ogen van mijn rechtse vriend. Mogelijk bestaan er graffiti à la ‘Wonder is the opium of art’. Verwondering als ultieme manier om het sentiment van de estheet en de intellectueel te maskeren.

Wie weet is verwondering wel een uitgekiende stijlfiguur. Een onvoorspelbare mix van toon en thema, verkenning en herkenning, ritme en raadgeving. Als je het huidige poëzieklimaat bekijkt, krijg je in ieder geval de

[p. 397]

indruk dat er een recept bestaat om verwondering op te wekken. Ik sta er altijd van versteld met wat voor gemakzucht collega's dag en nacht hun muze bij zich weten te hebben, of op zijn minst kunnen doen alsof. Het eerste het beste straatmeubel is voldoende om inspiratie uit te putten. Verwondering als inhoud van een kauwgomautomaat, er simpelweg uit te halen met het muntje van de ijdelheid en/of winstgeving.

Ook het publiek kan er niet genoeg van krijgen. Het gros van de hedendaagse kunst heeft haar eventuele succes te danken aan variaties op de verwondering: de verrassing, de vervreemding, het sublieme, de dissonantie, de ontregeling, het schokeffect, et cetera. De filosoof Frank van de Veire beschreef dit ooit als de behaaglijkheid van het onbehagen.

Bestaat er nu zoiets als oprechte verwondering en valse sentimentaliteit, echte en onechte ontroering, goede en slechte smaak, nobele en verwerpelijke idealen? Mijn revolutionaire vrienden vinden van wel. Dat is ook het mooie aan hen. Ze zijn streng in het onderscheid tussen de één en de ander. Tussen vriend en vijand gaapt een diepe kloof. Wie er andere idealen op nahoudt, is in het beste geval ‘onwetend’.

Misschien moeten wij er ook in de kunst wat meer van uitgaan dat er ‘onwetenden’ zijn, op het risico af pretentieus te worden. Misschien ligt een antwoord op de vraag waar goede smaak overgaat in slechte, verwondering in sentimentaliteit wel in het verschil tussen onwetendheid en ‘wetendheid’. De mate waarop je als kunstenaar zowel in je kunst als in je leven ‘weet’ te staan. Grote kunst meet zich immers zowel met het leven als met de kunst. Het vertelt iets wezenlijks over het eerste, en voegt iets toe aan het tweede. Kleine kunst meet zich alleen met het leven, dan wel met de kunst.

Terug naar Sarah. Palmer eindigt zijn cyclus met een mijmering over zijn groter geworden kind: ‘Now that you know all the words / and I have almost forgotten them’. De beschermende vader moet zijn dochter loslaten en vindt niet langer een handlanger om zijn verwondering mee te delen. ‘And now that you may swim out of sight / if you choose, as choose you must // all along, / a song.’

Hoe sentimenteel zijn de zorgen van een vader over zijn ouder wordende dochter? Zéér, uiteraard. Maar de vraag is toch ook en vooral of dit soort sentimentaliteit van dezelfde orde is als die van de schaam- en schuimlip. De vraag ontkennend beantwoorden zou immers betekenen dat er zoiets bestaat als (opr)echte verwondering en valse sentimentaliteit. In de kunsten doen we in ieder geval graag alsof dat verschil bestaat.

Net zoals bij Van Bastelaere voegen Palmers dochtergedichten iets wezenlijks toe aan zijn werk. Ze roepen de aloude vraag op waar kunst en leven elkaar bevorderen, dan wel tegenwerken. Of er een schot dan wel een

[p. 398]

deur tussen beide staat. Ze vriend of vijand zijn. Hiermee verband houdend ontwikkelde hij de notie van ‘active boundaries’, zoals de titel luidt van de recente bundeling essays die Palmer de afgelopen decennia schreef. Actieve grenzen impliceren dat er veel ogenschijnlijks gebeurt, deze en gene zijde eikaars gedaante gaan aannemen in een soort wederzijdse vermomming. Twee interessante voorbeelden die deze actieve grenzen al dan niet verkennen: Charlotte Mutsaers en Jeroen Mettes.

Er is geen oeuvre in de Nederlanden bij wie leven en werk, stijl en denken, droom en ervaring zozeer in elkaar zijn verweven als in de fictionele essays en in de non-fictionele verhalen van Charlotte Mutsaers. Maar je weet nooit waar het leven ophoudt en waar de kunst begint. Kunst en leven bevruchten elkaar op een bijzonder misleidende manier, zijn zowel vriend als vijand van elkaar. Mutsaers' werk lijkt autobiografisch, maar is dat misschien wel meer als ze over een collega als Francis Ponge schrijft dan als ze schrijft over haar hond.

De verwondering vormt de thematische ruggengraat. Het beperkt zich ook niet tot haar boeken. Iedereen die met Mutsaers bevriend is op Facebook, is er elke dag getuige van hoezeer ze de verwondering op zichzelf en op de anderen laat inwerken.

Het blijkt zeer aanstekelijk te zijn. Niet alleen de vind-ik-leuk-knop staat voortdurend roodgloeiend, op haar dagelijkse statusupdates volgen steeds tientallen reacties. Het mooie eraan is dat je er vrolijk van wordt, zonder dat je daarbij weg lijkt te vluchten in illusies. Behalve misschien in die van de eeuwige jeugd, maar er bestaat alsnog geen mooiere manier om de dood te slim af te zijn.

Eenzelfde soort energie zien we terug bij Mark van Tongele en Arjen Duinker, twee dichters wier werk een bijna delirische lofzang op het leven is. Hun poëzie bezingt de zon en de wereld. Verwondering als existentiële noodzaak, een kwestie van alles (leven & kunst) of niets (de dood).

Tegenover die verwondering staat de levensangst van Jeroen Mettes (1978-2006). Van deze veel te vroeg gestorven belofte verscheen vorig jaar het nagelaten werk in de gelijknamige cassette. Als je niet wordt afgeschrikt door de hagiografie die rond zijn schrijverschap hangt, lees je een van de beste dingen die er de afgelopen decennia over poëzie zijn geschreven in het Nederlands. En de slimste. Je moet al heel erg je hersens pijnigen om het niet eens te zijn met hem. Mettes' beschouwingen hebben soms wat last van jeugdige arrogantie, maar ze zijn danig doordacht dat we hem nog vele jaren zullen lezen om beter te begrijpen waarom wij - kinderen en kleinkinderen van - ons met zoiets nietigs als poëzie bezighouden.

Ondanks de grootsheid van Mettes' denken zie je in zijn teksten evengoed de clichés van het schrijverschap opduiken: dat van de gevoelige ziel

[p. 399]

die probeert stand te houden tegenover de grote boze buitenwereld; onderwijl worstelt met de banaliteit van het/zijn bestaan en op zoek gaat naar wat troost en ontroering. Ik vrees dat het nooit wat wordt tussen poëzie en de wereld, zolang dit de onderlaag van het schrijven blijft vormen. Geert Buelens beschrijft in zijn Oneigenlijk gebruik een situatie die hier onrechtstreeks aan herinnert: ‘Ik maak mezelf graag wijs dat poëzie mijn grote liefde is. Er is echter slechts één welgebekte nodig die me voor de voeten gooit dat poëzie schrijven en lezen een overjaarse romantische bezigheid is en dat het genre eigenlijk al jarenlang klinisch dood is, of ik sta met mijn mond vol tanden.’

Actieve grenzen à la Mutsaers en Palmer zijn er bij Mettes nauwelijks te verkennen. Beschouwing en lyriek, bewustzijn en creatie, denken en zijn, sentiment en intellect lijken eerder problematisch tegenover elkaar te staan. Daar is op zich niets mis mee, maar het rijmt wat moeizaam met een wereldse poëtica die een poëzie wil die ertoe doet. Mettes kampt met het probleem waar elke reactionaire poëtica vroeg of laat mee te maken krijgt: hun idee over wat poëzie moet zijn, komt te veel voort uit een paradijselijk verlangen om überhaupt levensvatbaar te kunnen zijn of blijven in de lyriek, laat staan in de werkelijkheid. Dichters met een al te rechtlijnige visie op poëzie dreigen zich uiteindelijk klem te rijden in een soort zelfhaat over hun dichterschap, omdat hun muze nooit zo rechtlijnig kan zijn als hun denken. De enige manier om aan de spanning tussen dichten en denken te ontsnappen is de poëzie te laten voor wat ze is dan wel haar nietigheid in je voordeel om te buigen.

Mettes leverde ook een bijzondere bijdrage aan het debat over de verwondering. In vergelijking met Mutsaers is hij uiterst wantrouwig jegens de verwondering en het schone. Sentimentaliteit laat hij daarentegen met een pornografische eerlijkheid toe in zijn werk. In een essay over de poëzie van Arjen Duinker omschrijft hij de verwondering als ‘een fantasie van het Niets’. Enkele citaten die zijn visie op de verwondering illustreren: ‘Uit de poëzie van de verwondering, dat wil zeggen de epifanische consumptie van het leefmilieu, spreekt nu juist vaak een soort boeddhistisch verlangen naar het einde van het verlangen.’ En: ‘De vernietiging van de wereld als ons werk: daar is ook de hedendaagse verwonderingspoëzie op uit.’ ‘Een ascetische poëzie, een vlucht uit het leven, ingegeven door de afschuwelijke honger naar niets.’ Als je bij alles verwondering voelt, is er uiteindelijk bij niets nog verwondering. Ze zou destructief, nihilistisch en escapistisch zijn.

De verwondering zou ten slotte op een gebrek aan maatschappelijke betrokkenheid wijzen: ‘Een verwonderingsgedicht is een ideologische fetisj bij de zogenaamde noodzakelijkheid van de marktmaatschappij, een poëtisch “bewijs” hiervan, of liever gezegd: een quasi-spiritueel supplement bij de noodzakelijkheid, een soort happy pill om haar draaglijk te maken.’

[p. 400]

Er valt weinig in te brengen tegen Mettes' redenering. Toch stoort me een onuitgesproken misprijzen voor het alledaagse geluk. Alsof het alleen maar een consumptieartikel zou zijn. Het ‘werkelijk geluk’ brengt hij elders in verband met het ‘Absolute’. Moreel gezien is dit uiterst jammerlijk. Je kunt alleen maar vermoeden wat voor menselijke tragedies je tot dit soort denkbeelden nopen. In die zin mag Mettes theoretisch dan wel gelijk hebben, hij gaat voorbij aan de morele keuze achter een schrijverschap dat zich laaft aan de verwondering. Het is een overlevingsstrategie, waarbij levenslust gekozen wordt boven doodsverlangen.