Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 156

[p. 571]

Pol Hoste
Een ontmoeting

Dit soort grijs zal het worden, dacht Viktor Donker toen hij op een nevelige ochtend in oktober aankwam in het station van de oude Limburgse mijnstad Genk. Enkele dagen tevoren was hij uit het Italiaanse Faenza vertrokken en hoewel hij een vermoeiende treinreis achter de rug had en onderweg nauwelijks wat had geslapen, liep hij met zijn camera in de aanslag door de bouwwerven in de omgeving van het spoorwegstation zonder zich af te vragen waar hij zich bij zijn aankomst moest melden.

Geachte heer Donker,
Met genoegen delen wij u mee dat u werd geselecteerd om met uw fotografisch werk deel te nemen aan het multiculturele project waarmee de Stad Genk haar meervoudige verleden zichtbaar wil maken binnen de Europese context van vandaag.

Een oud wijf kwam uit het onbewoonde beton van de nieuwbouw tevoorschijn en vroeg Viktor of hij wat wisselgeld kon missen. Ze sprak een onverstaanbaar Italiaans dialect met een Limburgs timbre.

Bij de ingang van een ondergrondse garage dreef de schrale herfstwind petflessen en drankblikjes bijeen. Niets genereert zoveel afval als beschaving. De vrouw onderzocht de bankbiljetten en bedacht dat diegene die alweer was verdwenen wellicht niet goed bij zijn hoofd was.

Viktor fotografeerde een paar schoolmeisjes die bij de bushalte elkaars haren kamden. Virgo, Venus, Aquarius. Hij had zijn jeugd doorgebracht in het Italiaanse dorpje Brisighella waar zijn moeder bij haar moeder ging inwonen nadat haar echtgenoot naar België was vertrokken. Iedere maand stuurde hij wat geld, maar langer dan een halfjaar hield hij het niet vol.

‘Het heeft nog lang geduurd’, zei zijn grootmoeder. Ze bracht de oude fonograaf op gang en liet Madame Butterfly door het huis weergalmen.

[p. 572]

Viktor had geen herinneringen aan zijn vader. Hij droeg niet eens zijn naam. Toen hij drie jaar oud was, liet zijn moeder hem Donker noemen. Wat maakt het uit voor een ambtenaar? Hij was opgestaan van zijn bureau om de zoveelste jonge vrouw het hof te maken. En zij had er alles aan gedaan opdat de naam van haar zoon niet langer aan haar huwelijk zou herinneren. De kapper in het dorp verhuurde kamers.

Viktor ging koffiedrinken. Hij dacht terug aan de schommel onder de oude eucalyptusboom en aan zijn moeder die hem heen en weer wiegde. In april zou het een jaar geleden zijn dat ze in nog steeds onduidelijke omstandigheden was omgekomen toen ze terugkeerde van een huwelijksfeest. Het beeld uit zijn herinneringen aan haar verdween steeds opnieuw, keerde terug, werd scherper, vervaagde en vloeide weer weg.

De dienster bracht een espresso. De oorlog tegen Irak ging zijn vijfde jaar in. Bibliotheken en musea werden door een christelijke beschaving in de as gelegd. Kostprijs: drie biljoen dollar. Aantal doden: vraagteken, kruisteken, nationale hymne, militaire eer. Een Frans bataljon vertrok naar Afghanistan. Een paar duizend manschappen van het Belgische leger volgden.

De uitnodiging voor de fototentoonstelling had het over een hedendaags levensgevoel. In Genk doken kinderen op uit Roemenië die men op straat uit plassen zag drinken. Het nieuws bereikte nauwelijks de lokale pers.

Als bijlage vindt u een reeks praktische tips in verband met uw verblijf. We hopen dat ze beantwoorden aan uw verwachtingen en blijven steeds bereid om met uw verdere wensen rekening te houden.
J. Van Den Dale, bestuurssecretaris
Kabinet Schepen van Cultuur, Sport, Milieu en Mobiliteit

Een jongeman stapte de koffiebar binnen en nam plaats aan een tafeltje. Uit zijn overjas diepte hij een ziekenbriefje op en begon in zichzelf te praten. Geschiedenis der Christelijke Arbeidersbeweging. Viktor vroeg hem of hij een foto mocht maken. De man reageerde niet. Wat kunnen beelddocumenten en geluidsopnamen ons schelen? Worden ze bewaard, verkocht, gepubliceerd, vernietigd? Viktor betaalde en verliet het café.

Buiten zag hij hoe iemand een glasplaat aantikte in de voorgevel van een immobiliënkantoor. Beelden van interieurs verschenen in omlijnde kaders. Maandelijkse huurprijs, waarborg, gas, water, elektriciteit, brandverzekering, kadastraal inkomen, bijzondere grondlasten, algemene kosten... Dit kan het leven niet zijn, dacht Viktor. Maar het was niets anders. Verderop werd in een reisbureau de zon te koop aangeboden

[p. 573]

van zaterdag tot zaterdag. Een dame liet haar rottweiler uit. ‘Kom, mijn hondje, want al die boze mensen eten je straks nog op!’

Viktor hoopte dat hij hier misschien wel iemand tegen het lijf zou lopen die zijn naam zou uitspreken en zou zeggen: ‘Ik ben je vader, Viktor. Ooit heb ik de heldere lucht en de wijngaarden van Emilia-Romagna verlaten om hier in de mijnen te werken, steenkool boven te halen en ziek te worden van heimwee. Ik ben te vroeg doodgegaan. Ze noemden het stoflong. Maar nu je hier bent, leef ik weer.’ Is wat overblijft de tijd die ons nooit heeft toebehoord? We zoeken naar verklaringen maar vinden we ooit iets anders dan nieuwe vragen in plaats van antwoorden?

Wat Alicia Sarti ertoe bewoog om in Genk te blijven wonen, was geen van haar vrienden duidelijk. Ook zijzelf had wel vaker moeite om het te begrijpen. Iedere dag ging ze naar buiten en fotografeerde ze de omgeving. Maar de beelden gaven geen antwoord. Het verleden zweeg.

Aan de heer J. Van Den Dale
Bestuurssecretaris
Dienst Cultuur
Kabinet Schepen van Cultuur, Sport, Milieu en Mobiliteit
Geachte heer,
Hoe zullen wij verder leven wanneer de aarde met een betonlaag is bedekt, de geesten van onze voorouders zijn vergeten? Zijn boekhouding, staatsburgerschap en torenflats voldoende om ons te definiëren? Bouw maar roekeloos voort aan deze wereld. Mij bevalt het wel. Ethiek is iets voor geestelijken en vrijzinnigen.
Ik heb stadsontwikkeling en ruimtelijke ordening gestudeerd. Niet alleen fotografie. Wat weten we van elkaar? Behalve een paar kleinigheden. Bijvoorbeeld dat wij samen met een paar miljard anderen in-en uitademen: zuurstof, koolstofdioxide, zwaveldampen, ozon. Met fotografisch werk van kunstenaars uit Nederland, Duitsland, Engeland, frankrijk en Italië hoopt u wellicht een belangrijke meerwaarde toe te voegen aan uw aanstaande bevordering tot diensthoofd. Dank voor uw uitnodiging. Het zal zonder mij zijn.
Alicia Sarti

Behalve tijdens de uren waarop ze in de keuken werkte van Ristorante Palazzo vergleed de tijd voor Alicia zonder dat de dagen noemenswaardig van elkaar verschilden. Niet dat ze eentonig waren of haar somber stemden. Ze waren even weinig monotoon als de lucht van oktober.

[p. 574]

Wolken dreven samen, losten op of verkleurden snel en langzaam tegelijk. Telkens als je dacht dat je ze in een beeld kon vasthouden, leek je het vorige ogenblik te hebben verwaarloosd, het volgende alweer te zullen missen.

Haar fotografische werk omvatte meer dan vijftig albums. Ze vormden een zoektocht naar haar afkomst, naar wat haar had gemaakt zoals ze was, naar wat ze nooit aan haar vader had durven te vragen, naar wat ze nooit over haar moeder had vernomen. Het heden fotograferend probeerde ze zich een beeld te vormen over haar verleden. Maar eigenlijk lukte dat niet. De vragen bleven. Waarom was haar moeder weggegaan zonder haar iets na te laten? Geen adres, geen dagboekfragment, geen brief. Alleen een vakantiefoto waarop een uitbundige vrouw in een ouderwets badpak te zien was aan het strand, de haren in de wind, lachend naar een vreemde man.

Wist ze uiteindelijk zoveel meer over haar vader? Zijn leven lang gewerkt opdat zij zou kunnen studeren. Wat viel daarover te vertellen? Wist niet iedereen wat Winterslag, Marcinelle en Zwartberg betekenden? (Walter van den Broeck, Groenten uit Balen, 1972; Leo Geerts, De bezetting van R.B.P., 1979)

Wanneer hij 's avonds na het eten voor zich uit zat te kijken en ze dacht dat hij zou doodgaan, streelde ze zijn ruwe handen. Dan glimlachte hij naar haar en ze wist dat hij van haar hield. Ze toonde hem haar tekeningen. Kolderbos. Heksen. De maan. De schoenen van haar moeder.

Tot het midden van de jaren 1960 werd er in Italië nog op feodale wijze omgegaan met landbouwers. Ruim tachtig procent van de vruchtbare landbouwgrond was in handen van een kleine groep grootgrondbezitters. De verpauperde boerenbevolking probeerde op het platteland te overleven.

In 1946 sloot de Belgische regering een akkoord met de Italiaanse regering voor de levering van Italiaanse werkkrachten aan België in ruil voor de levering van Belgische steenkool aan Italië. In 1956 kwamen in de mijn van Le Bois du Cazier bij Marcinelle 262 mensen om van twaalf verschillende nationaliteiten, onder wie 136 Italianen en 95 Belgen. De Italiaanse regering zegde het immigratiecontract op. Daarop besliste de Belgische overheid om gastarbeiders in te voeren uit Griekenland en Spanje, later ook uit Marokko en Turkije. Wat blijft van die emigratie-geschiedenissen over? Verhalen, klassenjustitie, vakbondsstrijd? De lucht, de wolken?

Aan de deur van Ristorante Palazzo bengelde een bordje met ‘chiuso’. De herfst hield de lucht gesloten, maar voor Alicia was de wereld altijd open. Op het zebrapad lag een blauwe sjaal. Ze bond hem aan een lan-

[p. 575]

taarnpaal. Early anthropologists set great value upon tangible things as cultural data. Photographs were of a piece with artefacts, anthropometric measurements, head casts, sound recordings and linguistic transcripts.

Ze dacht terug aan haar kindertijd en herinnerde zich hoe haar vriendinnetjes elkaar vertelden wat ze hadden gevonden, ontdekt, verborgen, geruild, hoeveel hun was ontnomen, hoeveel ze hoopten terug te winnen. Spelletjes, raadsels, puzzels, geluk, vriendschap, liefde, suikerspinnen. Hoe snel was alles voorbijgegaan!

Iemand zou terugkeren en zijn of haar sjaal vinden. Alicia genoot van het moment waarop zij de onbekende zou zijn voor wie terugkreeg wat hij of zij verloren was. Het vervulde haar met vreugde maar ook met weemoed. Hoopte zij zelf niet terug te vinden wat iemand haar had nagelaten?

Het geluid van een camera die haar fotografeerde onderbrak haar droom. Zonder om te kijken wachtte ze op wat er verder zou gebeuren. Tot ze zich, alsof alle weerbaarheid zich in haar opnieuw had hersteld, met een ruk omdraaide.

Soms ontmoet je een onbekende, terwijl je het gevoel hebt dat je elkaar al jaren kent. Dat komt zelfs niet zo heel zelden voor. Je ontmoet elkaar voor het eerst en er is al geen tijd meer om kennis te maken.

Ik herinner me een onbekende vrouw die ooit mijn pad kruiste. Zonder enige aandacht voor elkaar liepen we elkaar tegemoet. Zonder iets of iemand op te merken liepen we elkaar voorbij. Tot het een ogenblik later tot ons doordrong dat we niets anders waren dan elkaars evenbeeld. We hielden onze stap in, keken op hetzelfde ogenblik achterom, bleven staan zonder dat er iets gebeurde en vervolgden onze weg. Toen pas gebeurde het. Na enige minuten keek ik voor de tweede maal om en zij deed precies hetzelfde. Geen van beiden groette of keerde op zijn stappen terug. We bleven elkaar aankijken, ontredderd, opgetogen, verslagen.

Waarom Viktor en Alicia samen naar de Italiaanse wijk in Genk zijn gelopen, zal wel altijd een open vraag blijven. Een toevallige voorbijganger zou niets anders zijn opgevallen dan een vrouw en een man die verdiept in een gesprek, in zichzelf en in elkaar, hun weg vervolgden door de nevel die in regen was beginnen over te gaan.

(Luigi Nono, Fragmente - Stille, an Diotima, 1980)

‘Erg ruim is het hier niet’, zei Alicia toen ze in de woonkamer van haar kleine dakappartement stonden. Ze nam zijn jas aan. ‘Ik zal ze bij de verwarming ophangen, dan droogt ze gauw.’

‘Dank je’, zei Viktor. Hij ging uit het raam kijken.

‘Ik vrees dat ik na al die jaren naar buiten kijk zonder nog iets te zien’, zei Alicia. ‘Koffie? Thee?’

‘Koffie graag. Is dit je werk?’ Hij wees naar een stapel fotoalbums.

‘Je kunt ze inkijken als het je interesseert.’ Ze verdween in de keuken.

[p. 576]

‘Mag ik je wat vragen?’ zei Viktor toen Alicia was teruggekeerd. Hij sloeg voorzichtig een bladzijde om.

‘Dat is m'n familiealbum’, zei Alicia. ‘Wie de foto's heeft gemaakt, weet ik niet. Ze zijn hier en daar beschadigd. Ze lijken ook niet echt goed bewaard, al heeft men er toch wel zorg voor gedragen, denk ik. Zo was het vroeger. Men trok zijn beste kleren aan en ging naar de fotograaf. Daar nam men plaats voor een geschilderd landschap.’

‘Dit meisje hier, ben jij’, zei Viktor.

‘Samen met mijn vader’, zei Alicia.

‘En je moeder’, zei Viktor.

‘Nee, dat is zijn zus, mijn tante. Van mijn moeder heb ik maar één foto.’ Ze sloeg het album open op de laatste bladzijde. ‘Ze heeft me achtergelaten toen ik nog klein was. Ik weet niet waarom. Hier staat ze aan zee, samen met een man die ik niet ken. Op een dag is ze weggegaan. Misschien wel met hem. Ik heb er nooit over durven praten met mijn vader. Hij schaamde er zich voor tegenover mij.’ Viktor leek onder de indruk. ‘Maar dat is al lang geleden. Mijn vader is vorig jaar gestorven. Hij was al jaren ongeneeslijk ziek, een mijnwerker.’ In de keuken floot de waterketel.

Alicia bracht een kannetje koffie en twee kopjes.

‘Melk? Suiker?’

‘Nee, dank je. Maar dit hier is dus je moeder?’ Ze kwam naast Viktor zitten.

‘Ja. Waarom?’

‘Omdat het een mooie vrouw is.’

‘Dat is zoals jij haar ziet.’

‘Jij niet?’

‘Ik niet, nee. Ik weet niet eens of ze nog in leven is. Toen ik op een dag van school terugkeerde, vond ik mijn vader alleen thuis terwijl hij op zijn werk hoorde te zijn. Wat er gebeurd was, wist ik niet, maar niemand hoefde het me uit te leggen. Het moment waarop je moeder er op een dag niet meer is omdat ze voor altijd is weggegaan, is iets wat je onmiddellijk met zekerheid weet, ook al ben je nog een kind en kun je het niet begrijpen.’

‘Zo is mijn vader op een dag ook weggegaan’, zei Viktor. De regen liep zachtjes van het raam. Verder was er alleen stilte. Hij legde zijn arm over haar schouder. Alicia vleide zich tegen hem aan. Het leek alsof het altijd zo geweest was.

Achteraf beschouwd verschilt de ontmoeting van Alicia Sarti en Viktor Donker in niet zo heel veel van wat zich heeft voorgedaan tussen mij en de onbekende vrouw. Ook Alicia en Viktor zagen elkaar nooit meer terug.

[p. 577]

Niet zelden herhaalt men wat men in zijn familie heeft zien gebeuren en wordt alles wat alleen maar vraagt om uitgesproken te worden, alleen maar verzwegen. Men draait eromheen of verschuilt zich in oude verhalen die men zelf maar half gelooft.

‘Vandaag niet. Tot gauw.’
‘Morgen?’
‘Werk vanavond in Palazzo. Maandag?’
Plaxo added you as a new friend.
Tiramisu voor de zeven.
Dag Viktor,
Heb je nog iets kunnen doen met de foto's? Je zult het wel erg druk hebben. Lukt het een beetje met de ambtenarij? Een week geleden stuurde ik een mailtje. Heb je dat ontvangen?
Alicia
Dag Alicia,
Je mail goed ontvangen. Had een uitgebreid antwoord klaar, maar daar is nu te weinig tijd voor. Van wat ik me had voorgenomen toen ik naar hier kwam, blijft weinig meer over. Moet men niet steeds opnieuw beginnen? Je zult maar zien hoe alles altijd samenvalt: je werk, je leven, je geschiedenis.
Viktor
Dag Viktor,
Ik zou je graag mijn laatste werk tonen want het is erg verschillend van wat je gezien hebt. Op maandag heb ik vrijaf. De andere dagen kan het voor mij alleen in de vroege ochtend. Dan zouden we hier bijvoorbeeld samen kunnen ontbijten.
Ik zag dat de opening van de tentoonstelling is aangekondigd voor volgende zaterdag. Het moet allemaal wel heel snel gaan, vind ik. Laat je iets van je horen?
Alicia

[p. 578]

Toen Alicia de toonzaal van het cultureel centrum betrad, bleken de openingstoespraken beëindigd. Een cateringbedrijf zorgde voor schuimwijn, fruitsap en versnaperingen. Diensters baanden zich een weg door het opeengepakte publiek dat de ruimte helemaal had ingenomen zodat het onmogelijk was om zelfs nog maar een glimp op te vangen van de tentoongestelde werken.

De voorzitter van turnvereniging Sparta onderhield zich met twee dames over schoonheidswedstrijden en het belang van de olympische idealen. Een Belgisch brons op de honderd meter rugslag bij de mannen die zich in dit gezelschap niet onbetuigd wilde laten goot in het vuur van zijn betoog een glas schuimwijn naast zijn mond.

Alicia had gehoopt dat ze Viktor hier zou ontmoeten. Maar in plaats daarvan bevond ze zich te midden van gesprekken over onrust op de financiële markten en speculaties over de gevolgen van miljarden dollars aan buitenlandse reserves van de Volksrepubliek China.

‘Rood of wit, mevrouw?’ Alicia nam een glas rode wijn. In het regenseizoen worden de waterputten besmet door afval en uitwerpselen. De bewoners gaan er water halen om te drinken, te koken en zich te wassen. Dat doen ze omdat ze geen andere mogelijkheid hebben. Ze hebben al jaren geen toegang meer tot drinkwater.

‘En dat?’

‘Pralines van ganzenlever met truffels, mevrouw. Mousse van kwartel en witte druiven. Lamsfilet met orange-pekoetheedraadjes.’

‘En dat?’

‘Tonijn met framboos. Kalfszwezerik met kastanje.’

‘Merci.’

‘Op uw gezondheid.’

Even later stond ze voor een bordje met Triptiek. Viktor Donker (Italy). Daarnaast drie levensgrote foto's. Zich verontschuldigend liep Alicia zo lang om de bezoekers heen tot men beleefdheidshalve toch even opzij ging staan zodat ze een ogenblik het werk in zijn geheel te zien kreeg. Twee mijnwerkersportretten flankeerden een uitvergrote foto van een vrouw, poserend bij een schommel onder een eucalyptusboom. De krassen en de verkleuringen van het origineel waren in het werk zorgvuldig bewaard gebleven. Als toeschouwer ontkwam je niet aan de sensualiteit van de opname.

Alicia ging het onderschrift bij de middelste foto lezen. Madre. Het glas wijn ontglipte haar, sloeg tegen de vloer en brak.