Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 153

[p. 358]

Tijdschriften

ZemZem
maart 2007
www.zemzem.org

De redactie van ZemZem, een Nederlands ‘Tijdschrift over het Midden-Oosten, Noord-Afrika en islam’, stelde een dossier samen over de interpretatie van de Koran onder de veelzeggende titel ‘De koran bestaat niet’. Deskundigen buigen zich in genuanceerde betogen onder meer over de geschiedenis van de Koranexegese, over de verschillende strekkingen binnen de islam - met bijzondere aandacht voor de meest hervormingsgezinde stromingen - en over de uiteenlopende interpretaties van cruciale Koranverzen. Die informatie is zeer welgekomen, want in het tijdperk van de dwangmatige meningsuiting is kennis van zaken een even schaars goed als zelfcensuur geworden. Behalve informeren wil ZemZem ook bemiddelend en matigend optreden in het islamdebat, dat in gidsland Nederland op een soms morbide manier wordt gevoerd. Waar Geert Wilders de Koran simpelweg wil verbieden, meldt de Amsterdamse rapper Appa - naar eigen zeggen om de discussie aan te wakkeren - dat hij het ‘niet erg’ zou vinden als iemand de voorman van de Partij voor de Vrijheid (PVV) een kogel door het hoofd zou schieten. Er is dus wel wat ruimte voor bemiddeling.

Een sleutelmoment in de geschiedenis van de islam en de Koranexegese is het debat in de achtste en negende eeuw tussen de zogeheten Mu'tazilieten en de traditionalisten. Dat debat leeft nu nog voort in de tegenstellingen tussen de sjiitische en de (dominante) soennitische strekking in de islam. De belangrijkste en meest provocatieve stelling van de Mu'tazilieten is, aldus arabist Richard van Leeuwen, dat ‘de koran geschapen zou zijn en niet behoort tot het eeuwige, ongeschapen domein waarin God zich bevindt’. Concreet betekent die stelling dat de Koran een historisch boek is en dat de profeet zich bij de formulering van de onzegbare waarheid niet alleen liet leiden door menselijke beperkingen maar ook door de

[p. 359]

historische, maatschappelijke en culturele context. Met andere woorden: het Mu'tazilitische dogma zet de deur open voor een contextualiserende interpretatie van de Koran. De Iraanse islamgeleerde Abdolkarim Soroush baseert zich op dit dogma om te pleiten voor een diepgaande modernisering van de islam. ‘Sommige delen van religie zijn historisch en cultureel bepaald en vandaag de dag niet meer relevant’, zegt Soroush in een interview. Het is opmerkelijk dat de ideeën van de Iraniër, die mij alvast volstrekt vanzelfsprekend toeschijnen, in de inleiding bij dit dossier niettemin ‘ronduit spectaculair’ worden genoemd. Is het water dan echt zo diep, dat die woorden uit de mond van een islamgeleerde ‘spectaculair’ klinken? Dat westerse perspectief blijkt ook uit de bijdrage van Richard van Leeuwen over de hervormingsgezinde tendensen in de islam. Hij merkt op dat deze islamhervormers ‘veelal sterk beïnvloed [zijn] door westerse wetenschappelijke modellen met betrekking tot teksten, geschiedenis en religie’. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat die geleerden graag geziene gasten zijn aan West-Europese en Amerikaanse universiteiten, maar in de islamitische wereld nauwelijks bekend zijn.

De modernisering van de islam gaat kennelijk gepaard met ‘westerse concepten en denkrichtingen’. Enerzijds suggereert dit dat we die islam-geleerden best aardig vinden als ze maar de nodige hermeneutiek en misschien ook wel deconstructie achter de kiezen hebben zitten - dat wil zeggen: als ze genoeg op ons lijken. Anderzijds lijkt het alsof de islamitische modernisering, die volgens Soroush haar wortels heeft in de islamitische traditie, toch vooral als een product van de positieve westerse invloed gepresenteerd wordt. Voor een goed begrip van de discussies over de Koranexegese is een analyse van de mondiale politieke situatie onontbeerlijk. In dit dossier wordt herhaaldelijk opgemerkt dat autoritaire leiders van islamlanden vooral om politieke redenen een traditionalistische invulling van de islam voorstaan. De strijd tegen de islamitische modernisering functioneert onder meer als een politieke strijd tegen het Westen, zodat een ‘conservatieve vorm van het geloof tot een antiwesterse ideolo-

[p. 360]

gie is omgevormd’. Het is dan ook enigszins verwonderlijk dat Van Leeuwen, ondanks die inzichten, kan opmerken dat het debat over de Koraninterpretatie ‘een soms onverwachte politieke dimensie’ krijgt. Alsof je ook over religie kunt debatteren zonder het tegelijk over politiek te hebben.

Ceylan Pektaş-Weber zoemt in op het islamitische feminisme en legt uit hoe de Koran ook anders dan als een vrouwonvriendelijk boek kan worden gelezen. Als de Koran bepaalt dat de man zijn vrouw mag slaan als ze chronisch ongehoorzaam is (en alleen dan), impliceert dit dat de Koran paal en perk wilde stellen aan een cultuur van wijd verspreide vrouwenmishandeling. Maar eigenlijk is het helemaal niet zeker of de profeet ‘slaan’ bedoelde: het gebruikte werkwoord zou immers nog op andere manieren kunnen worden vertaald. Joas Wagemakers focust op enkele Koranverzen waarin de strijd (in de zevende eeuw) tussen de moslims uit Medina en de niet-moslims uit Mekka centraal staat. Hij legt uit hoe de uiteenlopende interpretaties van deze verzen zowel tot een open en tolerante islam kunnen leiden als tot een fundamentalistische, agressieve islam. Dit voortreffelijke nummer van ZemZem biedt stof voor discussie en zou de lezer voldoende materiaal moeten geven om de internetfora ook eens met zinnige praat te vullen. Misschien wordt het debat ooit nog wel eens op niveau gevoerd.

Nieuwzuid
2007, nr. 27
www.nieuwzuid.be

Dit nummer van Nieuwzuid is nagenoeg volledig gewijd aan besprekingen en kritieken - ‘discursieve omkadering’, zoals het in de inleiding heet - van romans, wetenschappelijke studies en theater. Redactieleden schrijven niet alleen beschouwingen, ze leveren ook op collegiale wijze het primaire

[p. 361]

materiaal dat anderen kunnen becommentariëren (zoals verslaggevers graag zélf het nieuws maken dat hun collega's vervolgens kunnen duiden). Erwin Jans laat de lezer kennismaken met een boek dat door Nico Carpentier is samengesteld, Culture, trauma, and conflict: een bundel ‘intelligente en eloquente analyses’ van representaties van oorlogvoering. Die representaties zijn bemiddeld door complexe machtsstructuren en zijn erop gericht het publiek weerloos onder te dompelen in een ‘woorden- en beeldenstroom’. Het stukje van Jans slaagt erin mijn interesse voor het boek te wekken - opdracht volbracht: anders was de publicatie mij zeer waarschijnlijk ontgaan - maar een meer diepgravende kritische beschouwing was wellicht nog overtuigender geweest.

Veel kritischer is de bespreking door Matthijs de Ridder van een boek van Joris Janssens. De weifelende ezel behandelt de rol die Vlaamse en Nederlandse poëzie aan het begin van de twintigste eeuw speelde in de constructie van een Vlaamse identiteit. De kritiek is voor iemand die Janssens' boek niet heeft gelezen niet helemaal transparant en De Ridder voedt de verwarring door op te merken dat hij ‘aan het eigenlijke onderwerp van De weifelende ezel voorbij lijk[t] te gaan’. De centrale gedachte van De Ridder is daarom niet minder interessant: uitspraken over literatuur ‘die uiterlijk identiek lijken’, kunnen door hun inbedding in ‘verschillende discursieve en historisch-ideologische’ contexten niettemin een andere betekenis krijgen en anders functioneren. Zo paste Vermeylens appreciatie van de Vlaamse dichter Rodenbach in een hegeliaanse visie op de ontwikkeling van de Vlaamse cultuur en identiteit, terwijl de waardering van de ‘behoudsgezinde’ Karel van den Oever voor dezelfde dichter paste in een heel andere visie op geschiedenis en cultuur. Vervolgens ontspint zich tussen Janssens en De Ridder een ‘tegensprekelijk debat’ (dixit Janssens in het redactioneel).

Erik Spinoy bespreekt en analyseert een onlangs heruitgegeven novelle van de Nederlander Jacques Presser. De historicus Presser verwierf vooral bekendheid met zijn onderzoek naar de Jodenvervolging in Nederland. In

[p. 362]

1957 publiceerde hij De nacht der Girondijnen, een fictief kampverhaal dat wellicht ten dele een literaire verwerking van het traumatiserende onderzoek was. Het opmerkelijke aan het essay van Spinoy is dat het de novelle presenteert als een ‘op het eerste gezicht elke overtuigingskracht ontberende tekst’, en vervolgens een interessante analyse van die novelle biedt. Spinoy laat zien dat Pressers personage verschillende discoursen uitprobeert om de gruwel te verwoorden (zowel dat van de gecultiveerde Europese humanist als dat van de cynische kapo) maar er niet in slaagt het ‘niet-integreerbare reële’ vast te zetten in een discours.

Eveline Vanfraussen gaat uitvoerig in op de personages in het proza van Yves Petry, en dan vooral op het personage Helm Steen uit Het jaar van de man. Marijke Malfroidt heeft heel wat lovende woorden over voor een - naar mijn mening - ‘op het eerste gezicht elke overtuigingskracht ontberende’ roman van Douglas Coupland (Eleanor Rigby). Ze prijst de ‘authentieke, rebelse stem’, de ‘smalende ondertoon’ en de ‘authentieke emoties’ in een roman waarin mensen eenzaam zijn, zich vervelen, visioenen hebben en paniek zaaien op luchthavens. Voorts in dit nummer schrijft Odile Heynders over tekeningen en portretgedichten van Lucebert en onderzoekt Sébastien Hendrickx de manier waarop het toneelstuk Nine finger het kijken naar oorlogsgeweld ter discussie stelt.

Sven Vitse