Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 151

[p. 661]

Boeken
Bart Vervaeck
Een vrouwengeschiedenis voor vaders en zonen

L.H. Wiener, De verering van Quirina T. Contact, Amsterdam, 2006.

Bijna zestig is Victor van Gigch - schrijver en leraar Engels - wanneer hij voor het eerst in vijfenveertig jaar een bezoek brengt aan de stokoude Catharina van Nyenbeek. In zijn jeugd was ze niet alleen de moeder van Niels (‘zijn vriend, maar wel met moeite’), maar ook de aanbeden godin en vereerde heks. Naast haar was er in die tijd nog een verkeerde heks, Maria Drommel. Toen Victor twaalf was, zorgde deze toverkol voor zijn traumatiserende seksuele initiatie. En nu is er Quirina Taselaar. Zij is jong en mooi, een lolita in de klas van de verbitterde Van Gigch. Hoewel ze op Helena van Troje lijkt, weigert ze zich in te spannen voor klassieke talen en zo wordt ze van Van Gigchs school verwijderd. Ze blijft een onbereikbare droom van zuiverheid.

Drie vrouwen. Een perverse (Maria), een zuivere (Quirina) en een combinatie van de twee (Catharina). Zoals de drie musketiers zijn ook deze drie dames met vier. Er is namelijk nog Mathilde Kruithof, een zevenendertigjarige bewonderaarster van de schrijver Van Gigch. Gestuwd door ‘de lokroep der natuur’ en ‘het moederinstinct’ begint zij een erotische relatie met hem, die echter meteen opgezegd wordt en nog uitsluitend op papier overleeft - meer bepaald in een soms hilarische correspondentie waarin pornografie en misogynie allerlei onvoorziene combinaties aangaan.

Orpheus en Macbeth

Het bezoek aan Catharina ziet Van Gigch als een wraakoefening. Hij meent dat zij schuld had aan het ontslag van zijn vader, Louis, maar zijn haat gaat dieper. In zoverre Catharina net als Maria een wulpse heks is, moet ze worden gestraft voor de pijnlijke initiatie van de jongen, die aan het contact met Maria een levenslange vrouwenhaat heeft overgehouden. In zoverre Catharina op Quirina lijkt - de namen lijken echo's van elkaar - staat ze echter ook voor de tijd van betovering, de onbezoe-

[p. 662]

delde jeugd van Victor. En als de bittere mix van zuiverheid en corruptie verpersoonlijkt ze alle gemiste kansen uit Van Gigchs verkwanselde leven.

Het weerzien met deze vrouw is enerzijds een terugkeer naar een verloren paradijselijke tijd en anderzijds een afrekening met de helse tijd die volgde op de teloorgang van de jeugdige onschuld. Terugkeer en wraak zijn twee reacties op een en hetzelfde gebeuren: ‘het verbreken van de betovering’. De wraak is de reactie van de tragische helden uit de drama's van Shakespeare: zij keren niet terug naar wat ze verloren hebben, zij willen de schuldige voor het verlies straffen. ‘Getting even’ heet dat dan. Victor ziet zijn wraakoefening als een shakespeareaans drama: ‘Hij was de hoofdrolspeler geworden in het toneelstuk van zijn leven, waarin William Shakespeare onmiskenbaar aan het scenario had bijgedragen.’ De drie demonische vrouwen - Catharina, Maria en Mathilde - lijken af en toe op de drie heksen die Macbeth de troon beloven.

De wraaktragedie leidt bij Victor echter niet tot een loutering. Als Catharina, moe van zijn pesterijen en ontremd door de alcohol, uiteindelijk haar waarheid vertelt, blijkt Van Gigch zich te hebben vergist: niet zij had schuld aan het ontslag van Louis, maar Leen Visser, de homoseksuele vriend van Catharina's echtgenoot. Victor weet niet meer wat echt gebeurd is en dat maakt de wraak als rechtzetting van het gebeurde onmogelijk. Hoe kun je je wreken voor iets waarvan je niet eens weet of het wel echt gebeurd is?

Blijft dan de terugkeer, als tweede reactie op de teloorgang van het paradijs. Dat is de reactie van Orpheus, die na de dood van zijn geliefde Eurydice afdaalt naar de dodenwereld. Als hij zijn geliefde terug kan halen, zouden gedane zaken wél een keer hebben en zou zelfs de dood ongedaan worden gemaakt. Victor wil Orpheus zijn. Terwijl hij bij de oude Catharina zit, begint hij te beseffen waarom hij net deze moeder en hoer, heks en godin als slachtoffer heeft uitgekozen: ‘Om de gebeurtenissen van weleer in een ander licht te kunnen zien en op die wijze de onontkoombaarheid der dingen te doorbreken.’

Zoals Victor echter geen Shakespeare-held was, zo blijkt hij ook geen geschikte Orpheus. De oude vrouw is niet langer de jonge, aanbeden moeder van Niels. Wat voorbij is, is voorbij. ‘What is done cannot be undone’, zegt Van Gigch tegen Catharina. ‘Al krijgt men soms wel een tweede kans.’ Met de Engelse zin citeert Victor de moordzuchtige Lady Macbeth en bevestigt hij dat het onmogelijk is iets ongedaan te maken. Zijn tweede zin suggereert dat er toch nog een mogelijkheid is. Als Victor een konijn doodt, maakt hij dat later met een ander konijn goed; als hij zijn uil Nestor verraadt, herstelt hij dat later via een andere uil; als hij een hond onheus behandelt, corrigeert hij dat met zijn vaders dashond,

[p. 663]

Jonker. De tweede kans heeft altijd betrekking op een ander dier of mens, nooit op het initiële slachtoffer.

De ultieme tweede kans is Quirina. ‘Euridice Taselaar’ noemt Victor haar. Hij wendt zich tot haar ‘om alsnog te herwinnen wat ooit verloren was geraakt’. Zij is de zuivere versie van Catharina en daardoor zou zij de bezoedeling ongedaan kunnen maken. Als Victor met Quirina naar bed zou gaan, zou de oorspronkelijke en desastreuze seksuele inwijding worden uitgewist. Opnieuw: zover komt het niet. Als beeld van zuiverheid blijft Quirina een platonische Idee. Victors terugkeer en wraak horen ook in dat ontastbare rijk van Ideeën. Hij neemt niet echt wraak en keert niet echt terug naar zijn Arcadië. Als de Ideeën tastbaar worden, worden ze bezoedeld. De Heilige Drievuldigheid wordt dan een trio heksen.

Schrijverschap en vaderschap

Misschien is er nog een derde kans. Misschien is er een wereld waarin het verlorene op zijn minst gedeeltelijk kan worden hersteld zonder dat het gebanaliseerd wordt. Dat zou de wereld van de literatuur moeten zijn. In fictie worden de Ideeën uitgebeeld zonder dat ze worden bezoedeld door de schijngestalten van de oppervlakkige werkelijkheid. Dankzij de verbeelding toont de literatuur een diepere werkelijkheid: ‘Als schrijver moet men trachten de waarheid te tonen die achter de zichtbare maar leugenachtige werkelijkheid schuilgaat, een waarheid die dieper steekt en zuiverder is dan de objectief waarneembare uiterlijkheden, die met het blote oog te zien zijn en die zich laten filmen en fotograferen. Ware literatuur geeft een uitbeelding van de werkelijkheid, hetgeen iets anders is dan een afbeelding ervan.’

Schrijven is voor Van Gigch tegelijkertijd wraak en terugkeer. In een roman zou hij wraak kunnen nemen op Leen Visser: ‘Ik zou een boek kunnen schrijven en dan Leen Visser doodmaken, laten doodmaken. Door mijn broer bijvoorbeeld.’ Op die manier zou hij meteen zijn verdwenen broer Saul opnieuw tevoorschijn toveren. Saul verdween met een zeilbootje: ‘In de duisternis. Naar de nacht.’ Ook zijn vader, Louis, zou hij laten herleven - al is dat misschien het laatste wat die man wil. Hij had immers zijn hele leven geprobeerd niet te bestaan omdat hij zich als enige overlevende schuldig voelde na de zelfmoord van zijn vader, moeder en broer. Als joden kozen zij bij het begin van de Tweede Wereldoorlog voor deze paradoxale ontsnappingsroute. Hun zelfmoord is de breuklijn in het leven van Louis, zoals de initiatie door Maria de breuk in het leven van Victor is.

De twee breuklijnen kruisen elkaar in het schrijven van Victor. Hij is namelijk begonnen met schrijven door de dood van zijn vader, die de tweede fundamentele kloof in zijn leven slaat: ‘Toen ging mijn vader dood en werd ik schrijver.’ Zo wordt schrijven niet alleen een terugkeer

[p. 664]

naar een vrouwelijke geliefde, maar ook naar een vader. Geliefde én vader zijn imaginaire constructies van de schrijver. Het zijn, in de woorden van Victor, uitbeeldingen, geen afbeeldingen. De echte vader van Victor bestond nauwelijks voor zijn zonen. Daarom moet Van Gigch zijn vader uitvinden en zo zichzelf - als vader van twee kinderen - uitvinden: ‘En daarom moet ik hem verzinnen, met terugwerkende kracht, de man die hij was, opdat ik eindelijk de man kan worden die ik ben.’

Probleem met deze literaire reconstructie is dat de grens tussen waarheid en verzinsels vervaagt. De terugkeer naar de verloren tijd leert Victor vooral dat alles verloren is en dat hij nooit meer kan achterhalen hoe het ooit echt was. Het geheugen kun je niet vertrouwen. De verhalen van de anderen ook al niet. Bovendien kun je toch niet alles gezegd krijgen. Ten dele is dat de schuld van de taal die één groot verzwijg-systeem lijkt; ten dele is dat de schuld van de eigen pudeur en lafheid. De echte waarheid, die zou moeten verschijnen als alle maskers afgerukt worden, blijkt niet te bestaan. Als lezer weet je aan het eind nog niet wat nu ‘in feite’ gebeurd is. Er blijft een afgrond tussen nu en toen, verhaal en werkelijkheid, masker en waarheid.

Zo kan zelfs de schrijver niet ongedaan maken wat ooit is gebeurd. Hij staat aan de rand van de kloof en biedt ons af en toe een glimp van de overkant, maar telkens als hij die kant nadert, wordt hij teruggestuurd. Hij lijkt op een zeiler die laveert zonder echt vooruit te komen. Het is geen toeval dat het boek begint met een proloog waarin Saul wegzeilt uit het leven van zijn broer. Evenmin toevallig eindigt het boek met een bezoek van Victor aan een begraafplaats van oorlogsslachtoffers. Tussen die twee vormen van dood en verdwijning laveert hij. Zijn leven is een zwalpende beweging tussen Scylla en Charybdis.

De structuur van de roman is de perfecte weerspiegeling van die beweging. Tussen de korte proloog en epiloog over de dood staat Victors levensverhaal als een mozaïek van fragmenten. De meest uiteenlopende periodes en plaatsen lopen door elkaar. Victor zit bij Catharina en denkt terug aan allerlei gebeurtenissen uit zijn leven. Alles klontert samen na een tijdje, net zoals allerlei tekstsoorten samenkomen in het verhaal: brieven, verhalen, gedichten en essayistische stukken maken deel uit van het rijkgeschakeerde mozaïek.

En toch slaagt Victor er niet in alles tot één geheel om te vormen. Zijn leven blijft gebroken. Alles ‘gaat in tweeën’: er is een voor en een na, een paradijs en een hel, een authentieke en een gemaskeerde werkelijkheid. Alle andere tegenstellingen die zijn leven doortrekken, hangen hiermee samen: man versus vrouw, vader versus zoon, jager versus prooi, leraar versus schrijver. Alles wat nu gebeurt, is een logisch en noodlottig gevolg van de breuk, die daardoor steeds groter en dieper wordt. Elke poging tot

[p. 665]

verzoening bevestigt de onverzoenlijkheid. Daarom zal Victor nooit kunnen ophouden met schrijven. Dat is misschien erg voor hem, maar goed voor de lezer. Wie, zoals ik, Wieners roman Nestor schitterend vond, kan gerust zijn: De verering van Quirina T. is minstens even goed: grimmig en grappig, complex en toegankelijk, ingenieus en spannend.