Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 151

[p. 519]

Tijdschriften

De Witte Raaf
januari-februari 2006

Liefhebbers van progressief intellectuele hoogstandjes nemen in tijden van ophokplicht maar beter de nodige maatregelen om te voorkomen dat hun Witte raaf 119 door geüniformeerde handen uit de lucht wordt geplukt en tussen zes plankjes gezet. Dit nummer, samengesteld in samenwerking met Mare de Kesel en Dominiek Hoens, is immers grotendeels gewijd aan de behoorlijk geniale en zeer invloedrijke Franse denker Gilles Deleuze. Naast enkele essays over het werk van Deleuze zorgt de redactie ook voor de eerste vertalingen (door Piet Joostens) van twee korte teksten van Deleuze, die van belang zijn voor wie zich interesseert in de politiek van de filosoof en zijn verhouding tot het werk van collega-filosoof Michel Foucault.

Overigens had Deleuze de trekkende dragers van het vogelgriepvirus wellicht op een warm applaus onthaald: het zijn vliegende oorlogsmachines die met hun vluchtlijnen grenzen negeren en verleggen, die de paranoia van de economische rationaliteit belachelijk maken, en woeste ravages aanrichten in de fabriekjes waarmee we de wereld willen temmen. Dat zij hierbij vooral arme producenten treffen, is een vervelend nevenverschijnsel van hun woekerende kracht. De opvattingen van Deleuze en de consequenties die men eruit kan trekken, zijn dan ook bijlange niet zo vrijblijvend en vrolijkstemmend als een aantal deleuzianen veronderstellen.

Deze stelling verdedigt Marc de Kesel in zijn essay ‘Ze komen zonder noodlot, zonder motief, zonder ratio’, waarin hij terecht focust op ‘een ongezellig aspect van Deleuzes denken dat door vrolijk-nomadische deleuzianen onder de reismat is geveegd’. Naar aanleiding van een kritiek op een van die frivool huppelende deleuzianen schetst De Kesel de krachtlijnen van Deleuzes denken. Het politieke uitgangspunt van Deleuze is de ‘permanente revolutie’ als oorlogsmachine die niet ‘tot machtsapparaat’ verwordt. De filosofische uitgangspunten zijn immanentie en differentie:

[p. 520]

het zijn kent geen hiërarchische structuur geregeerd door een transcendente eenheid.

Dynamiek en subjectiviteit op dit barre land gaan uit van nomadische krachten, ‘een anarchistische en immanente vitaliteit die nooit door een beheerste en transcendente representatie te omvatten en in te kapselen is’. Veeleer dan een lustig rondfladderende en muterende vlinder is de nomade een oorlogsmachine, die desnoods steden platwalst en volkeren onderwerpt. ‘De nomaden van Deleuze en Nietzsche zijn eerder op rooftocht dan op zwerftocht. Hun optreden heeft minder met reizen dan met geweld te maken.’ Het siert De Kesel dat hij deze bevreemdende en subversieve kant van Deleuzes denken belicht.

Dominiek Hoens bespreekt in zijn essay ‘I am not particular’ Deleuzes analyse van de roman Bartleby van Herman Melville. Hij wijst erop dat Deleuze prozateksten ‘materieel’ leest: ‘niet als constructies waaraan een bepaalde betekenis ten grondslag ligt en dus voorafgaat, maar als producties’. Deze vaststelling maakt de kritische praktijk van Deleuze uiterst relevant voor een materialistische literatuurstudie die zich wil losmaken van de deterministische schema's van het historisch materialisme. In Bartleby traceert Deleuze de productie van vluchtlijnen, de wording van de taal tot een ‘ingesloten buiten’ dat de logica van representatie, communicatie en intersubjectiviteit ontwricht.

Hoens meent echter, als een loerende scherpschutter, metafysische resten in het vizier te krijgen, en waagt enkele schoten: volgens hem staat het ‘ingesloten buiten’ niet helemaal los ‘van de oude metafysische schema's’. In de mate dat Deleuze problematische beelden overneemt uit een negentiende-eeuwse tekst, en de mens als ‘wezen in de wereld’ per definitie vastzit aan opposities als binnen/buiten, heeft Hoens een punt. Maar de theorie van Deleuze, die stelt dat wordingen ontstaan in de hiërarchische structuur (en niet ertegenover) en als vluchtlijnen van die structuur (en

[p. 521]

niet van iets erbuiten), blijft vooralsnog buiten het bereik van Hoens' waakzame oog.

De twee vertaalde Deleuze-teksten zijn overgenomen uit de bundel Pourparlers (1990). ‘Wording en controle’ is een interview met Antonio Negri (de man van Empire), waarin Deleuze ingaat op het onderscheid tussen enerzijds zijn begrippen ‘evenement’, ‘wording’ en ‘vluchtlijn’, en anderzijds begrippen uit het historisch materialisme als ‘geschiedenis’ en ‘contradictie’. De kern van Deleuzes politiek ligt vervat in de uitspraak dat de maatschappij ‘minder gedefinieerd [wordt] vanuit haar contradicties dan vanuit haar vluchtlijnen’.

In het artikel ‘Naschrift bij de controlemaatschappijen’ schetst Deleuze de overgang van een disciplinaire maatschappij naar een controlemaatschappij. Uit de tekst kunnen we afleiden dat die overgang samenhangt met de overgang van een structuralistisch naar een poststructuralistisch wereldbeeld: disciplinering door ruimtelijk en temporeel begrensde structuren gaat over in de flexibele moduleringen van ‘een zichzelf voortdurend vervormende mal’. Voorts herbergen de driftig modulerende vleugels van deze Witte raaf een essay van Aaron Schuster (vertaald door Dominiek Hoens) over het deleuzisme in de kunst, en een stuk waarin Marc Spruyt de solidaristische (dat wil zeggen patronale en antisyndicale) economische logica van Vlaams Belang toelicht. Het parcours van witte raven graaft naar verluidt een ingesloten buiten in de trekroutes van domme overwinteraars - verenigt u niet, volgt de vluchtlijnen...

Tijdschrift voor Slavische Literatuur
december 2005

In nummer 42 van TSL vinden we een minidossier (een essay, enkele gedichten en een stuk proza) over de oorlog in Tsjetsjenië in de

[p. 522]

hedendaagse Russische literatuur. Gleb Sitkjo geeft in zijn (door Bram Sas vertaalde) essay ‘Een open wond’ een kort overzicht van de verschillende verschijningsvormen van de twee Tsjetsjeense oorlogen in proza en poëzie. Hij maakt een onderscheid tussen de literatuur van soldaten en die van reguliere schrijvers, en binnen deze laatste categorie tussen de pulpliteratuur en de ‘serieuze’ literatuur. In de soldatenliteratuur treffen we ‘geen helden in Sovjetstijl’ aan, terwijl in de pulpliteratuur de Russische soldaten als ‘een soort superhelden’ geportretteerd worden. ‘Serieuze’ schrijvers beklemtonen dan weer in de eerste plaats ‘het uitzichtloze en zinloze’ van de oorlog. Opvallend is bovendien dat vanaf de tweede Tsjetsjeense oorlog het accent, vooral in de populaire literatuur, verschuift naar de fameuze ‘strijd tegen het terrorisme’.

Vertaalde Russische poëzie leest een beetje als het stenografische verslag van een vinkenzang - het is relatief onzinnig om er een kwaliteitsoordeel over uit te spreken - maar op zijn minst vallen er in de enkele gedichten uit de bundel Het uur ‘U’ een handvol mooie regels te sprokkelen. ‘Zou je Tsjetsjenië kunnen passeren / Als je het in de gang tegenkwam?’, vraagt Oleg Tichomorov. Michail Suchotin bouwt zijn gedicht rond een uitspraak uit een ‘toespraak van de Russische president’, die hierdoor extra cynisch klinkt: ‘Ik ben ervan overtuigd, dat onze daden op waarde worden geschat door onze nakomelingen.’ Van Denis Boetov, soldaat in de eerste Tsjetsjeense oorlog, is het verhaal ‘In augustus '96’ opgenomen. Boetov lepelt zijn lezer een stinkend brouwsel in van angst en gelatenheid, dood en valse redding. Er zitten geen suikerfranjes aan de rand van het glas.

[p. 523]

Karakter
Nummers 11 en 12 (2005)

Karakter is een uitgave van de Academische Stichting Leuven die ‘een etalage [biedt] op recente vernieuwingen in de wetenschap’. In nummer 11 houdt Peter van der Veer een pleidooi voor een benadering van de verhouding tussen de islam en het westen die de eenzijdige focus op de islam en meer bepaald op het fundamentalisme overstijgt. Een studie van de islam moet rekening houden met de geschiedenis van het westerse kolonialisme, met de perceptie in de moslimwereld van het westen als gedomineerd door een imperialistisch christendom, en met de voor sommige gelovigen aanstootgevende ‘sterk geseksualiseerde visuele cultuur van de consumptiesamenleving’.

Michiel Dehaene plaatst in nummer 12 enkele kanttekeningen bij de modieuze verheerlijking van de burgerparticipatie aan het maatschappelijke middenveld als ‘de basis van een dynamische en duurzame democratische samenleving’. Hij merkt op dat het middenveld net zo goed een bron van reactionaire identiteitspolitiek kan zijn, en kan bijdragen tot de voortschrijdende privatisering van de openbare ruimte. Wijnand Mijnhardt bespreekt een boek van Gertrude Himmelfarb, waarin de auteur de Verenigde Staten roemt ‘als de laatste drager van de zuivere verlichtingsidealen’. Hij wijst op de openlijk neoconservatieve achtergrond van Himmelfarb, die zich vertaalt in een boek dat bij momenten leest als een politiek pamflet.

Sven Vitse