Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 151

[p. 489]

Bernard Dewulf
L'art de faire marcher les notes

Van weinig herinneringen kan ik zeggen: het is of het gisteren is gebeurd.

Van deze wel.

Het was een stem. Een lage. Lage stemmen verzinken, de hoge vervliegen.

Ik was een student. Brallerig vanbuiten, vanbinnen aan de lippen van de sirene van de literatuur. Op een dag moet ik een les zijn binnengewandeld, het ene oog gericht op het roze meisje, het andere op het te behandelen boek. Even later moet de stem begonnen zijn.

Negentien, twintig waren wij en we studeerden filologie en iemand kwam ons voorlezen. Een volledig, oud boek. Het idee. Ongetwijfeld zullen wij daar onder ons eerst meewarig over hebben gefezeld, maar toen die stem begon, begon het mooiste boek.

De sonore bas van de lesgever las Elias of het gevecht met de nachtegalen van Maurice Gilliams voor. Hardop, zin na zin, bladzijde na bladzijde. Voor mij alleen.

Alsof het dus gisteren was.

Is het die stem geweest? Ongetwijfeld. Maar vanzelfsprekend vooral het boek, al is het boek voor altijd verbonden met die stem. Intussen is het meermaals opnieuw gelezen, ook nu weer. Het eerste wonder is allang geschiedenis, maar het blijft een wonderlijk boek.

De eerste verwondering oproepen, een perplexe verbazing verwoorden zou al te veinzerige fictie zijn. Alleen die stem is nog helder. Misschien was er helemaal geen onmiddellijke stomheid, was het de avond na die eerste lezing weer feest, waren wij weer lazarus en heeft het nog een tijd geduurd voor het boek werkelijk in mij zat.

Ik weet het niet meer.

Wat ik wel weet. Het moet het eerste boek zijn geweest dat zo helemaal van woorden was gemaakt, uit volstrekt niets anders bestond. En dat - langzaam, langzaam - werkelijker is geworden dan veel werkelijker dingen. Maandenlang moet ik na die voorlezing met die woorden hebben

[p. 490]

rondgelopen, daar zijn schimmige herinneringen aan. Ik stel me voor, of ik beeld me in dat het boek mét die stem traag maar onvermijdelijk, als een volkomen zekerheid, voor altijd in mij verzonk.

(Het verzonkene van Jeroen Brouwers, nog zo'n afgedaald boek.)

Wat ik vermoed. Het moet het snijden zijn geweest. De scherpte van dat zogezegd dromerige boek. Elke zin juist. De precisie. Ik wil graag geloven dat het mij toen en daar is gedaagd dat literatuur, dat kunst om precisie gaat. De poëzie van precisie. De precisie van poëzie.

De zinnen die ik toen voor het eerst heb gehoord. Ik herinner ze mij niet, zo heroïsch is dit geheugen niet. Ik herinner ze me ook na herlezing niet. Niet precies. Wel vaag en ver. Die onvatbare, zinnelijke zinnen van Gilliams. Ik wil ook graag geloven dat toen en daar mijn vatbaarheid voor deze variant van de zinnelijkheid helemaal ontwaakt is, dankzij die stem en die zinnen.

En zo zijn we bij het wezen. Van kunst. Leven. Lezen. Kijken. Schrijven.

De zinnelijkheid.

Elias bárst ervan. De woorden in dat boek zijn die even ongerepte als fataal besmette Elias, die fragiele, wankelmoedige, overgevoelige, wrede, ingekapselde jongen. Ze belichamen hem. Vorm en inhoud, zo zal het ons toen wel voorgezegd zijn, naderen elkaar hier wonderlijk.

Waarin schuilt die zinnelijkheid? In technisch opzicht zeker in de muziek. Dat is meer dan melodie of toon. Ik kan het niet beter omschrijven dan met de woorden van Gilliams zelf: ‘Wat mij betreft betracht ik groepen van beelden in beweging te brengen die, nu eens van elkander weg, dan weer naar elkander toe komen, onafhankelijk van elkaar, en die in hun totaliteit, door de wijze waarop ze gecomponeerd zijn, uiteindelijk de indruk van een samenhangend geheel geven. Dat heet in de contrapuntische muziek “l'art de faire marcher les notes”.’

L' art de faire marcher les notes.

Ik heb het boek voor het eerst ‘gekregen’ als literatuur. Als een studieobject. Als stof. Wij hebben het toen als een horloge opengelegd en er het raderwerk van onderzocht. Intussen tikt het als iets vanzelfsprekends in mijn bestaan. Zo feitelijk en levend als adem.

Ik herlas het voor deze gelegenheid en het was een vrolijk & droevig feest van herkenning. Zo te bestaan, zo de noten kunnen laten opluiden, niet alleen die van het kijken en het schrijven, ook die van het leven - want ‘nu eens gaan die van elkander weg, dan weer komen ze naar elkander toe’.

Wat het deed, dat herlezen, nu, onlangs: mij herinneren aan mijn verkeerde, aan het niet-geleide bestaan. Wat het moet hebben gedaan,

[p. 491]

vroeger bij de eerste lezing: mij herinnerd aan een toekomst die niet zou plaatsvinden.

Wat het vroeger deed en wat het nog altijd betekent: het is een diagnose van en tegelijk een ode aan de ziekte van het onvermogen.

Zoals de jongen Elias met een ijlkoorts leeft, zo ook het boek naar zijn naam (- of is, omgekeerd, de jongen genoemd naar het boek?).

Opnieuw heb ik de ene na de andere zin aangestreept. Zinnen waarin een vreemde tijd heerst, een ijl licht schijnt, nu eens een engelachtige dan weer een tergende stem spreekt. Zinnen als lemmeten.

Zinnen, in ieder geval, die iets openen. Een opening die alleen woorden kunnen maken. Alsof de taal een wak wil maken - snijden, krassen - in een bevroren werkelijkheid. Op zoek naar een waarheid.

En hoe vaak er ook wordt beweerd hoe vergeestelijkt alles in dit boek - en aan de hele figuur van Gilliams - wel is, bij herhaling wijst Elias op het onzegbare van zijn eigen zinnelijkheid, van zijn hooggespannen lichamelijkheid. Zet hij bootjes op het water, dan gebeurt dat ‘met een zorg en een aandachtige bedrevenheid-van-handen’ waar hij ‘de helder uitgesproken waarheid niet van zeggen kan’. Gebeurt er iets raadselachtigs, dan ontwaakt in hem ‘ween achterdocht waar ik de vreemde doordringendheid niet van zeggen kan’.

Waarheid en doordringendheid. En het onzegbare. En de muziek van dit boek daaromheen.

Vooral die ‘doordringendheid’. Elias wil doordringen tot de dingen - die dingen die ‘tartend en tragisch’ op tafel staan en ‘een rust schijnen te veinzen die een wild oproer in zich verbergt’. Het vervult hem allemaal met een wezenlijk onuitspreekbare onmacht. Het boek is zijn tegelijk eloquente en amechtige poging om toch tot spreken te komen. In zijn lievelingstante, Henriette - die perioden heeft ‘dat ze de meubels niet met rust kan laten’ - herkent hij de ‘zonderlinge momenten van schoonheid’ en zijn eigen even intense als wanhopige omgang met de ‘werkelijkheid’. ‘Haar opgewondenheid’, stelt hij ‘tragisch-heerlijk’ vast, is ‘de som van een machteloze wellust’.

Ik geloof graag dat het mij al die jaren geleden, in een nog betrekkelijk onschuldige en onwetende tijd, al moet hebben getroffen: de herkenning van die ‘machteloze wellust’ jegens de wereld. In schitterende zin na schitterende zin. Noot na noot. Inmiddels hang ik het bijgeloof aan dat taal en muziek en verf enzovoort die machteloosheid kunnen verdichten tot een machtige wellust. Of toch de schijn daarvan.

En misschien begreep ik toen ook al, zonder het werkelijk te vatten, het verlangen van Elias naar zelfvergetelheid en zijn vroegrijpe besef van het gekluisterd-zijn aan zichzelf. In de woorden van de jongen: ‘er woont

[p. 492]

iemand in mij, die er ook uit weg zou kunnen wandelen als ik maar sterk genoeg was om hem te kunnen gebieden.’

De aloude ziekte, dus, van het onvermogen.