Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 150

[p. 460]

Tijdschriften

Etcetera...
februari 2005

De redactie van het theatertijdschrift Etcetera... werd de afgelopen maanden integraal vervangen, en nieuw bloed stroomt in het polderland der tijdschriften altijd net een tikkeltje sneller. In de intentieverklaring van de nieuwe redactie en de inleidende statements van drie van de redacteurs storten de ambities zich als licht geklede wielrenners de vallei in - snel en luchtverplaatsend. Etcetera... verwelkomt de criticus die zonder vangnet schrijft, ‘zichzelf op het spel zet’ en ernaar streeft de maatschappelijke en politieke relevantie in de performance te registreren. Het perspectief is nadrukkelijk centrifugaal en met besef van hoogdringendheid. Er wordt immers gezocht naar ‘de noodzaak die de criticus verbindt met de kunstenaars, en met de samenleving waarin zij functioneren’.

In haar programmatische bijdrage ‘De critica als cloaca’ boetseert Elke van Campenhout met deze noodzaak een zeer fysiek beeld van de criticus. De schrijver laat de voorstelling niet louter flirten met de hersenen, maar omarmt haar als een potentieel monster met het volledige lichaam. Bedoeling is de (eventueel) subversieve impact van de performance op de ervaringswereld te maximaliseren, ‘in een voortdurend gevecht tegen wat voor de hand ligt’. De critica als cloaca fietst dan ook bij voorkeur in de richting van een voorstelling die de heersende doxa opblaast en aan haar de verantwoordelijkheid laat de impact van deze explosie in te schatten en uit te dragen.

Ook Bojana Cvejic lijkt wel brood te zien in de positie van de kritiek in de voorhoede van het artistieke gebeuren. ‘Wat moet er gedaan worden?’, poneert ze, met een veelbetekenende knipoog naar Lenin, als de gemeenschappelijke vraag waarrond kunstenaar en criticus zich verenigen. Veeleer dan zichzelf weg te cijferen als een makke waterdrager van de kunstenaar dient de criticus of theoreticus actief bij te dragen aan het per-

[p. 461]

formatieve effect van de voorstelling. De kritiek manifesteert zich niet als ‘vertaling’ van een artistieke praktijk in een theoretisch discours, maar bestormt zij aan zij met de kunstenaar het winterpaleis van de ‘voor de hand liggende betekenissen’ en ‘ingegraven opinies’. Dit succesduo bolt al snel zo lekker op de piste dat het publiek als een domme kracht achter de derny dreigt te belanden. De criticus heeft immers ‘de ambitie (...) het potentieel vermogen van de opvoering open te breken voor de toeschouwers’ Tot slot van haar bezwerende betoog zweert Cvejic de dure eed in het heetst van de strijd steeds gefocust te blijven op de vraag ‘welke kennis (...) deze bepaalde voorstelling [produceert] in deze bepaalde tijd’ en hierbij zichzelf noch de kunstenaar te ontzien.

Pieter de Buysser vervolmaakt deze gezellige klasfoto met een naar de zo-even gevestigde normen bescheiden pleidooi voor terughoudendheid van de toneelschrijver. Deze dient zich vooral te weerhouden van ‘de verkondiging van een standpunt’, en zich te concentreren op het creëren van de voorwaarden waaronder theater politiek relevant kan worden. Dit kan wanneer het theater zich bewust laat infecteren door de maatschappij, om zijn rol te cultiveren als een ‘bak waarin sociale en existentiële kwesties kunnen gisten’. Aan het publiek om uit te maken of het dit preparaat wil slikken.

Voorts in dit nummer zet de Franse filosoof Jacques Rancière de achtervolging in op de ‘politiek van de esthetiek’. De artistieke praktijk wordt politiek relevant in de mate dat ze ‘deelneemt aan de onderverdeling van het waarneembare’ en ‘de gewone coördinaten van zintuiglijke ervaring opheft’. Om zijn eenzame vluchter te traceren, grijpt Rancière terug naar de esthetische theorie die op het einde van de achttiende eeuw ontstond, en aan de basis zou liggen van twee belangrijke vormen van politieke kunst. Aan het ene uiterste plaatst Rancière kunst die zichzelf opheft om op te gaan in het leven zelf, zodat de grenzen tussen kunst en politiek totaal verdwijnen. Aan het andere uiterste vinden we de kunst van de ‘resistente vorm’, die het publiek losrukt uit de politieke status-quo door

[p. 462]

een kunstvorm te ontwerpen die radicaal heterogeen is aan de maatschappij en deze hierdoor demystificeert. Momenteel echter rijdt de kritische kunst als een onbereikbare horizon voor ons uit, aangezien men in het hedendaagse kunstpeloton overgeschakeld is van het paradigma van de dissensus naar dat van de consensus. Als we Rancière mogen geloven ‘verdwijnen kunst en politiek samen in ethiek’.

Andere lezenswaardigheden in Etcetera... zijn onder meer een analyse van de drijfveren en strategieën van podiumprogrammatoren door Van Campenhout en Cvejic, en een scherpzinnige doorlichting door Ive Stevenheydens van de expo Sons & Lumières. Une histoire du son dans l'art du XXième siècle in het Centre Pompidou. En indien u zover geraakt bent, reik dan de redactionele retoriek de hand, en twijfel niet. De legioenen zijn paraat, de renegaten hierbij gewaarschuwd - Etcetera... trekt ten strijde.

De Revisor
december 2004

Minder zwaarwichtig gaat het eraan toe in de rangen van De Revisor. De redactie achtte het dan ook veroorloofd een dubbelnummer te wijden aan een pleidooi voor ‘lichtvoetigheid’ in de literatuur. Aangezien, zo oordeelde de redactie, ‘het literaire gewicht van een roman of gedicht nog steeds afgewogen [wordt] aan de zwaarte van thematiek en vormgeving’, dient de oppositie licht/zwaar dringend ter discussie te worden gesteld. Of deze premissen en dit onderscheid zelf enig gewicht hebben, blijft in het midden. Wat betreft lichtvoetigheid bij het verzinnen van thema's loopt De Revisor met dit nummer alvast enige generaties op de concurrentie uit.

Even verfrissend is de mantelzwaai waarmee essayistiek als ‘het denkwerk’ naast literair werk wordt geplaatst. Wie in het essay van Menno

[p. 463]

Lievers over Hermans en Ter Braak op zoek gaat naar ‘denkwerk’ dreigt echter bedrogen uit te komen. Lievers tracht hard te maken ‘dat Ter Braak eenvoudigweg niet kon denken’ door diens kritiek op het geloof in een objectieve en belangeloze waarheid nagenoeg gelijk te stellen met de opvattingen van ‘Duitse denkers die schouder aan schouder met de nazi's opliepen’. In de ondraaglijke lichtheid van zijn denken gaat Lievers vlotjes voorbij aan de analyse van de verschillende stromingen die tijdens het interbellum de moderniteit bekritiseerden. Net voor hij zijn demagogische storm luwt, noemt Lievers Ter Braak nog snel een schijnintellectueel ‘die voorwendt veel gelezen te hebben, maar nergens exact van op de hoogte is’. Zelfkennis verschijnt steeds als projectie op de ander, weten we sinds Freud.

Lichtvoetig en zonder de pretentie van het tegendeel is de ode in verzen aan Frank Zappa door Kees 't Hart: een flukse vogelvlucht over leven en werk van een geniaal artiest. Ook Rob van der Linden doet hard zijn best om dit nummer van zoveel mogelijk intellectuele ballast te ontdoen. Zijn ballon stevent dan ook met een rotvaart af op de conclusie dat ‘zwaarwichtige’ literatuur wordt geschreven door mensen die ‘het gewoon te goed’ hebben of ‘de zwaartekracht van het eigenbelang niet ontstijgen’. De vijand wordt nauwkeurig omlijnd: zware literatuur verraadt zich doordat de tekst ‘overwegend zwaar is aangezet’. Lange woorden, onbevredigende afloop en een ‘hoog realiteitsgehalte’ vervolledigen dit handige boorddocument. Op geen enkel moment komen we ook maar iets zinnigs te weten over wat een tekst lichtvoetig dan wel zwaarwichtig zou moeten maken. Geen man overboord, zo blijkt echter, want Van der Linden brengt dit nietszeggende onderscheid naadloos in verband met een populistische aanval op ‘onze hedendaagse verwende generatie’ die in het uitgeverswezen de ‘businessplannen’ laat primeren op de literaire waarde. ‘Pretentieloos amusement?’, vraagt hij zijn lezer tot slot. Geen van beide, zou ik denken.

Allard Schröder behandelt in genuanceerdere termen hetzelfde pro-

[p. 464]

bleem. Hij stelt vast dat al te vaak enkel die kunst serieus wordt genomen die schokkende, apocalyptische of sacrale taferelen aanbiedt. Het gevaar van deze visie, merkt hij terecht op, schuilt in de recuperatie door populistische krachten van de kritiek op een ‘kunstbeleving [die] voor velen een substituut voor religie [is] geworden’. De breuklijn loopt dus veeleer tussen kritische en plat commerciële kunst dan tussen zware en lichte kunst. Voorts in dit nummer een vrij ontluisterende proza-afdaling in de meester knechtdialectiek van de SM door Yves Petry, waarin de auteur de moord als ultieme vervulling van het verlangen onder handen neemt; en een complexe parabel van Henk van der Waal die religieus gelegitimeerd geweld, gedachteloos libidineus natuurgeweld en de rol van de vader- en moederfiguur in de cultuur confronteert vanuit het standpunt van het slachtoffer of de zondebok; als afsluiter een gesprek tussen Manon Uphoff en Ronald Giphart over de mediamaatschappij en de grenzen van de vrije meningsuiting.

Sven Vitse