Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 150

[p. 202]

Geert van Istendael
Destructiebedrijf Bru(ss)(x)el(les) N.V.

Europa heeft de mooiste pleinen ter wereld: de Place des Vosges in Parijs, de Rynek in Kraków, de Piazza Navona in Rome, de Grote Markt van Brussel. De Europese Unie heeft het lelijkste plein ter wereld: het Schumanplein. De Europese Unie is de negatie van de Europese beschaving. Ze is de negatie van haar eigen hoofdstad, van Brussel.

Ik moet het toegeven: Brussel was er helemaal klaar voor. Op dat ene punt is Brussel voluit de hoofdstad van de Europese Unie. Brussel was al heel lang zijn eigen negatie. Denk bijvoorbeeld aan de hemeltergende pestzuil die de biefstuksocialisten in de jaren zestig van vorige eeuw hebben opgericht op de plaats waar de tempel van een vurig rood geloof had geprijkt, de weelderige tempel die heette Volkshuis. Zelfs de duisterste duisterlingen uit de zwartste tijd van het katholicisme, de Spanjaarden die de mohammedanen verjoegen, zelfs die Iberische fundamentalisten hebben de dubbelbogige moskee van Córdoba overeind gelaten, zij het dat er zo nodig een potsierlijke kathedraal middenin moest worden gepoot. Dat was de bleekroze technocraten van Brussel niet genoeg. Alleen totale en totalitaire vernieling kon hun minvermogende geesten tot rust brengen. Wie zei daar geesten? Ze hadden niet eens harses onder hun verharde schedels die je tot prak zou kunnen beuken.

Hun de kop inslaan met het eerste het beste stompe voorwerp dat je onder handen komt, waarom heeft niemand dat harde, doch nobele beschavingswerk aangevat toen het nog niet te laat was? Het zou grootse, doch zware arbeid zijn geweest, langdurige arbeid ook. Want niet alleen de bleekrozen mangelde het aan elementaire civilisatie, ook de verwaterde katholieken en de fletsblauwe liberalen hebben eendrachtig en machtig de slopersbeul gezwaaid. Het verbaast me elke dag opnieuw dat Brussel na decennia naakte agressie nog altijd zoveel prachtlievende stenen telt. Er werd geprotesteerd. Aanvankelijk waren het alleen staatsgevaarlijke extremisten die hun stem verhieven tegen winsthonger en tomeloze vernielzucht, Vlaamse nationalisten die wat zij zelf de aloude Nederlandse

[p. 203]

stad Brussel noemden, wilden bewaren voor een beter nageslacht of communisten die schreeuwden dat winst gelijk was aan roof. Zij werden toen weggehoond en nu kunnen ze niet meer worden weggehoond want ze zijn doodgeconcurreerd. De nationalisten echter doken onder in de aanzwellende stroom van burgerprotest. En zie, Brussel herademt. Alleen de Europese Unie mag ongeremd blijven vernielen. Het ware doel van de Europese Unie is immers woestijnvorming.

In Brussel bloeien de heerlijkste talen van het continent. Veelvormig woekeren de bloemen naast en door en boven en onder elkaar, ongewied onkruid. Men neme de metro in Stokkel en men blijve rijden tot Zwarte Vijvers of verder. Men telle de talen die men hoort. Tien vingers en tien tenen zullen niet volstaan. Al na enkele haltes kan men niet meer zonder telraam.

In de metro werd ik eens aangesproken door twee jongelui die beweerden dat ze onder elkaar Aramees praatten. Ze zeiden dat in accentloos Frans en voegden eraan toe dat ze Nederlands aan het leren waren. Vervolgens riepen ze in koor: Wij spreken de taal van Jezus Christus! Zij hebben me de parabel van Brussel verteld.

Wie dus zegt dat Brussel Franstalig is - zoveel Vlamingen, zoveel Vlamingen beweren het achteloos, liefdeloos, niet gehinderd door enige kennis van zaken, iedere dag opnieuw - wie zegt dat Brussel Franstalig is haat de inlandse Brusselse taalflora. Tientallen jaren na elkaar werden op Brussels linguïstische verscheidenheid de krachtigste onkruidverdelgers uitgeprobeerd. Het doel was: Franse monocultuur. Maar monocultuur is, dat weten we, schadelijk voor plant, mens en dier.

Dus niet alleen zijn stenen, ook zijn woorden heeft Brussel willen vernielen. De methode was bijzonder kwalijk: de gewone Brusselaars werd voorgehouden dat ze zich moesten schamen voor hun eigen taal, hun Brabantse Nederlands, in de wandeling Vloms genaamd. Een fatsoenlijk mens sprak Frans, alleen met Frans kwam een mens, fatsoenlijk of onfatsoenlijk, vooruit in het leven.

Brussel is gelukkig niet alleen een overwoekerde taaltuin, Brussel is vooral ook een taalmachine. Brussel produceert talen. Helaas produceert Brussel uit de brokstukken van oude kantoortorens geen fantastische nieuwe huizen. Talen zeer zeker wel.

Bijna was de oude taal verdrongen en vergeten, zo vaak hebben de bewoners van Brussel onder dwang dikke brokken Frans moeten doorslikken. Onder dwang, ja, al wie beweert dat Brussel spontaan is verfranst, liegt. Maar dat Frans begon een nieuw leven te leiden, met tongvallen en hoogst oorspronkelijke spraakkunstige vondsten die alle onsterfelijken uit de Académie Française samen in der eeuwigheid niet

[p. 204]

aan hun gepolijste brein hadden kunnen ontrukken. Elle sait la contre. C'est un peu peu. Non peut-être. Nee misschien, wat, tot ontreddering van Parijs - en van Amsterdam - gewoon ja betekent. In de twee talen.

Het oude Brabants is niet dood. Zeker, het dialect is niet langer de lingua franca voor alle bevolkingslagen, maar tienduizenden spreken het dagelijks met opperst genoegen. Niet luid. Buitenstaanders moeten zich onthouden. Stillekesoên. Faut pas pousser bobonne dans les orties. En loit de boore mo deusse. De burgemeester van Brussel staat bekend als Franstalig socialist. Ik sta bekend als Nederlandstalig. Beiden zijn we twee- en meertalig. Wat spreken we met elkaar? Juist, Brussels. En we weten allebei dat we zodoende een grillig gevormd en oeroud taaleiland betreden, omringd door zeeën van Frans, Nederlands, Arabisch, Berbers, Italiaans, Spaans, Portugees, Grieks, Turks, Lingala en tegenwoordig ook steeds meer golven Pools.

In Brussel heeft het woord taal geen enkelvoud. Zeldzaam zijn de Brusselaars die elke dag hun eigen taal spreken. Terecht schrijft Stefan Hertmans in zijn onvolprezen essay ‘Intercity’ (opgenomen in Steden, Amsterdam, 1998) dat de Brusselaars zich uitdrukken ‘... in talen die niet de hunne zijn, zich reddend met een handjevol uitdrukkingen die ze op straat hebben geleerd...’

Het Frans van de Marokkaan uit Molenbeek is niet het Frans van Parijs en ook niet het Frans van de Marokkaan uit de Parijse banlieue. Het is én beur en Belgisch én Brussels. Inch Allah, menneke.

De gelijkenis tussen Brusselse talen en Brusselse stenen is te opvallend om ze onbesproken te laten. Er zijn de hardnekkige en grootschalige vernielingsoperaties. Er is ook de viscerale afkeer van al te overzichtelijke duidelijkheid. Brussel heeft geen zin in grote lijnen. Van details kan Brussel niet genoeg krijgen. Een woord, een gevelsteen, een balkon, een bijnaam.

Werden duizenden tonnen baksteen tegen de vlakte gesmeten, er blijven duizenden eenzelvig pralende panden overeind. Maar je moet ze zoeken, straat na straat na straat. Zoals in zijn talen is Brussel in het bouwen een principiële bastaard.

Bestudeer een gevelwand - niets spectaculairs, hoor, gewoon een rij huizen in Schaarbeek of Etterbeek of elders. Opdracht 1: Zoek de verschillende stijlen. Opdracht 2: Zoek drie belendende panden in één en dezelfde stijl. Opdracht 3: Zoek in één gevel verschillende stijlelementen.

Eén is een makkie. Met twee is een liefhebber weken zoet, behalve in de Wolstraat of in de Vanderschrickstraat, twee notoire uitzonderingen. Met drie is de zoekende waar de Brusselaar hem hebben wil. De

[p. 205]

bastaardij zit hem in het detail: de brievenbus, het hek voor het kelderraam, het glas-in-loodvenster boven de voordeur, de klink van die voordeur. De verbijsterende verscheidenheid van de binnenkant laat ik hier onbesproken. De gevel van mijn eigen huis bevat neogotiek, classicisme, art nouveau, neorenaissance en de anonieme stijl die honderd jaar geleden in België algemeen verspreid was. Principiële bastaardij. Dit wil zeggen, een doodgewoon Brussels huis. Maar zoals die honderden en honderden andere Brusselse huizen is het een onderdeeltje van een subliem mozaïek waaraan het oog zich kan laven zonder er ooit genoeg van te krijgen.

De Brusselse huizen zijn, allemaal samen genomen, de metafoor van Brussels menselijkheid. Naast elkaar bestaan, zich niet storen aan de verschillen, wel integendeel, combinaties die bij een eerste beschouwing het woord onmogelijk oproepen, in imaginaire stapelingen die, ondanks hun wankele evenwicht, toch overeind blijven.

De talen van Brussel vertakken zich, levenskrachtige vuiligheid gelijk, hoe oud ze ook zijn. In het Brusselse Brabants zoals het vandaag wordt gesproken, is de middeleeuwse herkomst moeiteloos aanwijsbaar. De talen van Brussel worden, nu fruitbomen gelijk, zelfs geënt op elkaars stam. Appels, peren, kersen en exotische abrikozensoorten glanzen aan één kruin. Of als ik mag refereren aan het woord taalmachine: Brussel doet aan hypermoderne taalproductie, geheel op maat van de persoonlijkheid van de klant, geheel geïndividualiseerd, zo lees je het in reclamefolders, en toch onmiddellijk herkenbaar als Brussels.

Het is daarom verbazend dat de taalmachine geen verhalenmachine is. Neem nu Praag, een stad van vergelijkbare omvang. Praag heeft de wereld twee onvervangbare begrippen geschonken: Švejk en het kafkaiaanse. Ik kan een reeks auteurs van formaat zelfs buiten beschouwing laten, Seifert, Holan, laten we Rilke niet vergeten. Ik hoef Hrabals verhalenmachine niet eens te starten. Een café als Slavia, waar je geen suiker door je koffie roert maar verzen die daar geschreven werden, één enkel café als Slavia, Brussel heeft het niet. Ooit bestond Sésino, het is gesloopt. Wel schreef Multatuli Max Havelaar in Brussel, maar de handeling speelt zich af in Amsterdam en in de Oost.

Ik kies met opzet niet de grootste steden: Joyce wees het onaanzienlijke Dublin een helder verlichte plaats in het duister van de twintigste eeuw, voor altijd is er het Ferrara van Bassani, het Stockholm van Strindberg, Lübeck is ondenkbaar zonder Thomas Mann, het Danzig van Günter Grass heeft allang een andere naam en een andere taal, maar het blijft. Het Brussel van deze of gene schrijver bestaat niet. Zelfs Michel de Ghelderode, een zeer grote meneer, heeft Brussel niet tot woorden

[p. 206]

omgetoverd, onmiddellijk hoorbaar, leesbaar, ruikbaar, tastbaar, eens en voorgoed exemplarisch. Een geschreven icoon van Brussel bestaat niet.

Evenmin zijn er generaties schrijvers geweest die elk op hun beurt hebben gewerkt aan een eeuwig onvoltooid portret van hun stad. Is het niet vreemd dat meer Nederlandse auteurs aan Brussel een plaats hebben gegeven in hun werk dan Vlaamse? Couperus, Du Perron, Hermans, Brouwers, Barnard? Teirlinck is niet gering, maar wie leest hem nog? Aan Franstalige zijde valt het manco nog sterker op, aangezien het Frans de dominante taal is geworden.

Er zijn dozijnen Brusselse leekes. Ze blijven beperkt tot Brussel. Geen wereldberoemde keiharde songs op zijn Berlijns, geen stroom chansons zoals in Parijs, zelfs geen Amsterdams cabaret. We hebben Brel, één stuks. Verminnen, één of twee teksten, maar met ‘Rue des Bouchers’ zitten we alweer bij het geliefde dialect. De Hollandse Parijzenaar Dick Annegarn. Recent het woeste ‘Ici Bruxelles’ van Jaune Toujours. Meer daarvan graag, maar liefst ook eens een even woeste roman. En de allermooiste gedichten over Brussel werden geschreven door W.H. Auden. De stad met vele talen kan zichzelf niet meedelen. De tekenen die deze stad geeft zijn zo tegenstrijdig dat ze niet in één tekst, hoe heterocliet die ook is, gewrongen kunnen worden. Brussel is emblematisch voor de eeuw die begint: incoherent en duidelijk herkenbaar.

Je kunt Brussel laten zien. Je kunt Brussel verminken. Je kunt Brussel verpulveren. Je kunt Brussel wegmoffelen. Je kunt Brussel niet zeggen.