Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 149

[p. 849]

Tijdschriften

Yang - Marsland
2004, 2

Het fenomeen Alain Badiou zet zijn opmars in het Nederlandse taalgebied voort. Na het dossier Badiou in ‘Zeep erin!’ publiceert Yang in ‘Marsland’ een artikel van de Franse filosoof-militant over de hoofddoekenkwestie in Frankrijk, in een vertaling van Piet Joostens. In een lucide en uiterst vermakelijke analyse van de ‘Slag van de Hoofddoek’ legt Badiou de vinger op de wonde: deze golf van onverdraagzaamheid is een paniekreactie die het failliet van de westerse postpolitiek moet verbergen achter een appèl aan feminisme en laïcité. Volgens Badiou zijn de blanke burgers bang omdat ze zich schuldig weten, ‘omdat ze sinds de jaren tachtig iedere vorm van emancipatorische politiek, iedere revolutionaire zaak (...) hebben verloochend’. Met een vleugje marxistisch puritanisme plaatst Badiou de wet op de hoofddoek in de kapitalistische traditie van onderwerping van het subject aan de naakte abstractie van het geldstuk - ‘er is niets dat méér circuleert’ en meer ter beschikking staat dan dat. Elk geloof moet wijken voor het geloof in de markt en de universele inwisselbaarheid. Als kern van Badious betoog onthoud ik dit statement: waar echte politieke en ideologische keuzes op het spel staan, ‘is de particulariteit van geen belang meer’.

Interessant trouwens hoe de koude douche van Badious radicale waarheidsfilosofie in de rangen van Yang doorsijpelt als een soms wat lauwe discussie over de vraag: toont de literatuur wel de waarheid van de maatschappij? En vooral: zou ze dat niet moeten doen? Hoewel in het dossier Onleesbaarheid die knoop allerminst doorgehakt wordt, blijven de bijdragen achterbaks knagen aan het geweten van de lezer. Dit ethische debat wordt opgehangen aan een literair-theoretische kapstok: nu de literaire tekst meervoudig leesbaar is verklaard, dringt de vraag naar onleesbaarheid zich op. Wanneer wordt een tekst onleesbaar? Sascha Bru geeft in een tekst over Orwells 1984 aan dat een dominante ideologische

[p. 850]

lectuur een tekst onleesbaar kan maken voor andersdenkenden. Die casestudy wendt Bru aan voor een zinvolle problematisering van politieke (re)presentatie. Wie ervan droomt de representatie te kunnen herleiden tot een zuivere presentatie, gelooft in gevaarlijke sprookjes, maar van een reële representatie lijkt in onze westerse democratieën evenmin sprake. Daniël Rovers gaat na of (literair-)historische evoluties een tekst of een genre onleesbaar, of zelfs irrelevant kunnen maken. De ‘Ern Malley hoax’ dient als uitgangspunt voor een reflectie over de plaats van literatuur en auteur in het publieke debat. Hij wijst erop, voor de slechte verstaander, dat ‘het (...) de waarheid is die ons bezighoudt, niet de literaire enscenering van een op voorhand onmogelijk geachte zoektocht ernaar’.

Samensteller Bru doet in zijn inleiding de enigszins onbezonnen uitspraak dat ‘voor Yang (...) de tekst inderdaad van iedereen’ is, ‘zolang [de lezer] maar het recht op onleesbaarheid niet miskent’. Mogen we hem op zijn woord geloven? Krijgt de auteur een vrijgeleide om onleesbaarheid te produceren, en de lezer, om het literaire engagement lustig te bespotten? En dat alles in Yang? Welaan! Estheten aller landen, waag uw kans!

Spiegel der letteren
2003, 4

Dit nummer van Spiegel der letteren staat volledig in het teken van de invloed van digitale informatietechnologie op literatuur(wetenschap), van cyberliteratuur en hypertekst - of, zoals dat eufemistisch heet, ‘literatuur en nieuwe media’. Space is the place. Er zijn bijdragen over onder meer de elektronische poëzie van Tonnus Oosterhoff, en over Album, de ‘eerste, exclusief digitale uitgeverij in de Nederlanden’. En voor wie nog niet begrepen had dat cyberliteratuur het gedroomde excuus is om in de lessen Nederlands op het Internet rond te hangen in plaats van literaire

[p. 851]

tijdschriften te lezen: er is ook een artikel over de toepassing van digitale media in de onderwijspraktijk.

Het openingsartikel, van de hand van Jan van Looy, biedt een overzichtelijke schets van de achtergrond van hypertekst en de verschillende types die hierin te onderscheiden zijn, dat alles gelardeerd met verhelderende voorbeelden. Erg pedagogisch verantwoord en opgesteld in een voortreffelijke inleiding-midden-slot-constructie. Vlekkeloos, waar enkele vlekken nochtans niet hadden misstaan. Wat meer duiding bijvoorbeeld bij de gemakzuchtige recuperatie in digitale kringen van het begrip rizoom, uitgewerkt door Deleuze en Guattari, en bij de kritiekloze manier waarop het begrip chaos uit zijn specifieke natuurkundige bedding wordt gelicht. Zoals Van Looy terecht opmerkt, mondt het rizomatische denken in de elektronische literatuur vaak uit in een vrolijk anything goes, waarbij lukraak teksten met elkaar worden verbonden, zodat ‘het rizoom al snel [dreigt] te ontaarden in vaagheid’. Het probleem met dit soort cultural chic is dat een filosofisch concept als rizoom van zijn maatschappelijke ‘wortels’ wordt ontdaan (cynisch woordgebruik, ik geef het toe). Zo wordt uit het oog verloren dat een rizoom een zelforganiserend systeem is, dat op een niet-gecentraliseerde en onvoorspelbare manier ‘orde’ genereert. Een andere vraag die niet gesteld wordt, is deze: behoort cyberliteratuur tot het domein van de literatuur of tot dat van de neoliberale propaganda?

Rekto:verso
juli-augustus 2004

Een ‘tijdschrift voor kunstkritiek’ (want zo noemt Rekto:verso zich) sla ik met enige reserve open. Beginnen we dan met het goede nieuws: dit ‘tijdschrift voor kunstkritiek’ is geen arty magazine en er blijkt bovendien plaats te zijn voor een artikel over rockmuziek, met gitaren en

[p. 852]

zo. Peter Zwertvagher wijdt enkele pagina's aan een van de succesplaten van 2003, De-loused in the comatorium van het ‘progressieve rockgezelschap’ The Mars Volta. Niet dat dit per se een hartverwarmend artikel oplevert, of dat The Mars Volta de voorhoede van het muzieklandschap uitmaakt. Maar als ‘kunst’ dan toch ruim geïnterpreteerd wordt, dan is het fijn dat dit soort muziek er ook bij hoort. Hartverwarmend is wel de kinderlijke eerlijkheid waarmee de auteur zijn inspanning (en zijn redactie) schoffeert. ‘Toch is het (...) in wezen nutteloos om u via het geschreven woord proberen te overtuigen van de kwaliteit van The Mars Volta. Tenminste, ikzelf geloof er niet in.’ De lezer doet zijn best.

Voorts in dit nummer een stuk over ethiek en esthetiek in het proza van de Zuid-Afrikaanse schrijver en Nobelprijswinnaar J.M. Coetzee. Hélène Passtoors gaat in boeken als Disgrace (1999) en Elizabeth Costello (2003) op zoek naar de ethische dimensie van esthetiek: ‘is het voornaamste ingrediënt van schoonheid niet eerlijkheid?’ Die kunstopvatting, die volgens Passtoors die van Coetzee is, blijkt een linke evenwichtsoefening, waarbij de immoraliteit en de beestachtigheden van de maatschappij moeten worden getoond zonder ‘het Kwaad’ een gezicht te geven. Zonder de gruwel tot menselijke of esthetische proporties te herleiden. In ‘beschrijvingen van obscene handelingen en situaties waarbij de schrijver zich laat fascineren door het duivelse Kwaad’ zou volgens de Zuid-Afrikaan de ultieme schande van de esthetiek gelegen zijn. Wie de beul vergezelt in de martelkamer laat zich ‘besmetten’ door de obscene blik van de folterende machthebber, aldus Passtoors.

Niets van die ethiek van de onthouding in het artikel van Jill Bertels over ‘100 days’, een fictiefilm over de genocide in Rwanda. Bertels ergert zich aan de ‘afgezwakte versie van de feiten die [regisseur Nick] Hughes voorstelt’. Als het even kan, ziet ze de slachtingen liever zorgvuldiger, met wat meer smaak, wat meer buik gereproduceerd. Zo zou ‘de ene man na de andere’, suggereert ze hulpvaardig, bij een vrouw kunnen ‘binnen[-dringen] in een mengeling van walging en geilheid om dan haar borsten

[p. 853]

en ledematen af te hakken tot ze rochelend het leven liet’. Voorwaar om duimen en vingers bij af te likken, ‘hoe misselijk het ons ook maakt’.

Passtoors wint aan geloofwaardigheid; in ieder een geslaagde juxtapositie. Andere ethische vraagstukken worden in Rekto:verso onder meer behandeld in een artikel over Michel Houellebecq, waarin Sabine Hillen op zoek gaat naar de metafysica van diens ‘positivistische redeneertrant’ en poster boy nihilisme, en in Bram Smeyers' ontdekking van ‘de diepere noodzaak’ van metatheater in de voorstelling ‘Exsimplicity’ van theatergezelschap Ontroerend goed.

Sven Vitse

[p. 854]