Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 149

[p. 519]

Kamiel Vanhole
Van Contrainte naar Complainte

Goede vriend,

Eindelijk schrijf ik je terug.

Ik heb jouw brieven nooit beantwoord, niet omdat ik zo'n harteloos sujet ben, maar omdat je ze meteen in een boek gooide, zodat ze van iedereen werden en ik me niet meer verplicht voelde. Bovendien waren het vaak zulke wervelende lamento's dat elk antwoord niet meer dan een pleister op een kunstbeen had kunnen zijn. Relativerend misschien, maar verder niks veranderend. En aan troost hebben we allebei een broertje dood, geef ons maar Gogol.

En weet je nog: diep verborgen in onze archieven ligt de aanzet van een roman die we met zijn tweeën zouden gaan schrijven: jij hebt mijn teksten en ik de jouwe. Mogen ze ooit een vreugdevol kot in brand steken!

Eerst was ik van plan een gedegen essay over jouw werk te schrijven. Ik nam me voor de geleidelijke verbrokkeling van de verhaalstructuur doorheen je verschillende boeken onder de loep te nemen. Ik zou daarvoor gebruik maken van het begrip denarratie, een term die door Douglas Coupland is gemunt om het gevoel weer te geven dat iemand geen leven meer heeft en ‘ten prooi’ is ‘aan de krachten van het willekeurige’. Ik vond dat jouw verhalen daarnaartoe waren gegroeid. Naar taalbouwsels die puur door de kracht van het toevallige werden gestuurd en alleen nog bijeengehouden werden door hun ritme en innerlijke muziek. Dat wou ik onderzoeken.

Het zou allemaal op 16 april 1977 beginnen in de Antwerpse Vécu, een chique kunstenaarshonk waar drie nieuwe boeken werden voorgesteld: 33 werkwoorden en andere miezerigheden van Frank de Crits, een dichtbundel van Henri-Floris Jespers en Geschiedenis van de revolutie! van de drieëntwintigjarige J.M.H. Berckmans.

ABBA stond op één met ‘Knowing you, knowing me’, de Sex Pistols brachten ‘God save the Queen (and her fascist regime)’ uit en Jeroen

[p. 520]

Brouwers plempte zijn tweede pamflet in onze kikkerpoel, ‘Vlaanderen op zijn erghst’. Niet in een dipje verkeerde volgens hem de Vlaamse literatuur, maar in een regelrechte grafkuil en hij rekende het tot zijn ondankbare taak de kist neer te laten, onder te schoffelen en vervolgens de aarde vakkundig aan te stampen.

We waren jong en onrechtvaardig, wij dansten mee.

In die sfeer verscheen jouw Geschiedenis van de revolutie! De cover was spuuglelijk, daarover was iedereen het roerend eens: knalgeel met een blauwe, gotische belettering. Maar het boek greep je van bij de aanhef bij de strot: ‘Lieve Marina, Alle zomers lijken op elkaar. Net als alle dromen, alle dromen zijn mooi. Omdat ze niet waar zijn, en omdat je er niet over moet nadenken.’

En dan, één bladzijde verder: ‘Maar eigenlijk, Lieve Marina, is de tijd al lang rot.’

Dat was de toon van het boek en meteen ook van een oeuvre.

‘Vermoorden zal ik mijn grootmoeder natuurlijk niet. Ik hoop alleen dat ze in de liefst nabije toekomst uit zichzelf en zonder dralen de weg naar Bommel ophuppelt.’ Het wereldbeeld dat uit die eerste roman opdoemde was hard en zwart en hopeloos romantisch, maar ook zo onweerstaanbaar grappig dat het zelfs iemand die toen met Vonnegut, Heller en Hunter S. Thompson dweepte, niet onberoerd kon laten. Dit was onbeschaamd en fris, dit paste in de wrede karikatuur die wij ons van de wereld maakten. Geen tussentonen, maar schrilte:

‘Ik heb je al medegedeeld hoe weinig ik van geslachtelijke zaken af weet. Dit gebrek aan zelfs de meest elementaire kennis dreigt mij nu in een precaire situatie te brengen. Het is mij namelijk stilaan onmogelijk aan het worden de weerzinwekkende perversiteiten van mijn hond nog langer aan te zien.
Ik sta op het punt hem met een scheermes te castreren. De moeilijkheid is nu echter dat ik niet precies weet wat ik er eigenlijk af moet snijden om te beletten dat hij verder tegen tafelpoten en boomstronken aan kleffert.
Als ik zijn testikels eraf snijd vraag ik mij af waar de rest aan moet blijven vasthangen.
Als ik de rest eraf snijd ligt het voor de hand dat die hond niet meer kan pissen.
Als ik alles eraf snijd bloedt hij zonder meer dood.
Je ziet dat ik hier zeer ernstig over zal moeten nadenken voor ik iets onderneem.’

En ondernemen stond in slecht aanzien destijds.

Wij zagen de afbraak om ons heen en wij braken zelf af. En ben jij intussen ook maar een spatje veranderd? Je wanhoop is nog even hilarisch, nog altijd pak je de lezer als een jonge kat bij z'n nekvel om hem met zijn snuit in de viezigheid te wrijven die hij zelf heeft achtergelaten. De mensen hebben dat niet graag natuurlijk, de mensen worden liever gewiegd. En hoe zei Thoreau het ook weer: ‘The mass of men lead

[p. 521]

lives of quiet desperation.’ Het is een quietness die nooit aan jou besteed is geweest. Alles roert je, alles vormt een aanslag op jouw immer uitstaande voelsprieten van grote niet-beweger.

Je ziet: ver kom ik niet qua koele analyse. Je staat te dicht bij me, ik hoef niet zo nodig de exegeet van je Werdegang te zijn. Er zijn trouwens veel geleerdere mensen dan ik om jouw werk te fileren.

Intussen zijn we wat we ooit droomden te worden: schrijvers.

Schreeuwers in het donker, grinnikende schimmen, twee voetnoten bij het geginnegap van het wereldgebeuren. Elk tijdsgewricht heeft zijn ontluisteraars nodig. Vroeger waren dat Boon & Claus & Hermans, nu Berckmans & Grunberg. Zij laten de schamele mens zien, de wrede mens, de onnozele mens, de mens alleen en in groep.

Nee, een vurige sportbeoefenaar ben je nooit geweest.

En in geval van nood kunnen we nog altijd het Britse staatsburgerschap aanvragen. Er zijn drie cruciale voorwaarden waaraan je moet voldoen. Je moet achttien geworden zijn, not of unsound mind en een goed karakter hebben. Over dat laatste wil ik wel eens twijfelen, maar voor de rest beantwoorden wij prima aan het opgegeven profiel. En zeg nu zelf: waarin verschil jij van een lord die in kilt op vossenjacht gaat en 's avonds achter een glas malt Shelley begint te declameren?

Jouw antwoord zal wel nuchter zijn. Geld, zul je zeggen.

Zo'n formulier om het Britse staatsburgerschap aan te vragen heb ik overigens in een museum zien hangen, kennelijk houdt de hedendaagse kunst er weer didactische ambities op na, ik houd mijn hart vast. In een andere ruimte werd op een van de wanden een film vertoond waarin een naakt deerntje zich in een nachtelijk bos lag te vingeren, onder het verre krassen van een uil en ander schemergeritsel. Zeer droevig. De zaalwachter kwam regelmatig in het zaaltje langs om eenzame rukkers te ontmoedigen.

Je belt: ik leef.

Je schrijft: ik leef.

Je schreeuwt: ik leef nog steeds, maar het gaat moeizaam, jongen, ik ben bekaf, de apotheker is zo ver, mijn telefoon is afgesloten en mijn woonst heeft de meest definitieve vorm van puinhoop aangenomen die een mens zich kan inbeelden. En het gaat van kwaad naar erger, het zal toch weer het ziekenhuis worden, het moet, het moet, ik leef op apothekerskost.

Vriend, zeg ik, ik begrijp het niet.

En ik wil schreeuwen: Jean-Marie, ik ben jouw moeder niet. Maar hoe schreeuw je zoiets? Jij bent een slachtoffer en je speelt ook graag slachtoffer, ik kan daar niet aan uit.

[p. 522]

Onlangs vertelde ik je dat ik voor het eerst iets van Dostojevski aan het lezen was. Je zei dat ik me moest schamen en ik antwoordde: waarom zou ik? In elk geval had ik meteen het gevoel dat ik thuiskwam. Dat getormenteerde, die onrust, die haat, dat verpletterde, het is helemaal jouw wereld. Niet alleen die van je boeken, maar helaas ook van de wereld waarin je leeft. Maar niemand luistert. De mensen kijken de wanhoop liever niet in de ogen. Jeugd en schoonheid willen ze, geen underdog als ziener, en geef ze eens ongelijk.

Maar je hebt vrienden en die zou ik bij dezen welkom willen heten. Want eigenlijk bestaat mijn taak er in jou als Job onder de Antwerpse schrijvers te vieren en daarom heb ik mezelf tot ceremoniemeester benoemd, de voorlopig definitieve ceremoniemeester van het bij dezen op te richten en straks weer plechtig te ontbinden Berckmansgenootschap. In dier voege zal ik spreken en ik zeg:

Welkom Jean-Marie op uw eigenste feest.

Welkom schrijfbroeders en -zusters.

Welkom Pjeroo Roobjee die, naar ik onlangs vernam, al wel eens luchtgitaar heeft gespeeld met de gefêteerde.

Welkom Serge van Duijnhoven die me het volgende schreef: ‘Het is alsof tutta la famiglia gevraagd is verzamelen te blazen, vóór het hoogbejaarde, geatrofieerde overblijfsel van Il Gran' Signore JMB z'n vermoeide, krakerige entree zal gaan maken, omwalmd door de rook van zijn gerolde sigaretten en voortgeduwd door Ome Kamiel in een rolstoel... en dat terwijl me opviel hoe kwiek en snedig en speedy JMB om klokke zeven uur 's ochtends nog was, na afloop van de nacht in Cinema Nova, toen ik hem naar huis chauffeerde... Jean-Marie sprong letterlijk uit de auto en dat zonder vliegstoel of hulp van mystieke krachten.’

Dat laatste wist hij niet zeker, maar bewaar dit blitse beeld, goede vriend. En vooral: probeer je met overgave naar dat beeld te voegen.

Welkom Frank de Crits van de dichtbundel met de 33 werkwoorden.

Welkom schimmen uit het verleden die op 16 april 1977 huilend naar huis zijt gevlucht.

Welkom Didi de Paris, die de schurft heeft aan literaire theekransjes en die veel liever met ons ten strijde zou zijn getrokken tegen de grootbonzen van het kapitaal.

Welkom Koen Peeters, die vorig jaar de sjamaan in Berckmans onthulde.

Welkom Leonard Nolens, die als dansende derwisj zowaar een verbond moet sluiten met deze sjamaan.

Welkom heer Vitalski van de Oranje Houtzagerij.

[p. 523]

Welkom Frederik de Laere, dichter uit Brugge die niet te beroerd was om met borstel en dweil naar Berckmans' woonst te komen afzakken en er grote kuis te houden.

Welkom Willem van Zadelhoff, eminent stoelendeskundige.

Welkom Charles Ducal, dichter van wie wij domweg hopen dat hij weldra weer zeer ongelukkig wordt opdat hij ons met nieuwe gedichten zou verblijden.

Welkom Guido van Heulendonk uit het gelijknamige oordschap.

Welkom August Thiry uit Klein-Azië.

Welkom Bart Plouvier, in wiens restaurant Jean-Marie een aantal gedenkwaardige avonden heeft aangericht zodat hij na ampel beraad besloot de tent maar dicht te gooien.

Welkom Frans Roggen, die nog het manuscript van de Geschiedenis van de revolutie! gefotokopieerd heeft - bij Acco in Leuven - en naar Walter Soethoudt gestuurd.

Welkom Leen van Dijck, hoedster van het AMVC en als dusdanig reeds in het bezit van enkele andere waardevolle manuscripten van ons feestvarken.

Welkom Marc Kregting, laatste der redacteuren.

Welkom geest van broeder Joël, die ooit met twee kwieten naar Londen vloog om daar tot op heden de gevolgen van te dragen.

Welkom geest van zuster Karina, die met mij al liftend naar de Vécu trok om de bewuste boekvoorstelling mee te maken en die later Jean-Marie nog één keer ontmoette in de Hallen van Schaarbeek voor een concert van de nu weer halfvergeten zangeres Nico van Velvet Underground.

Welkom Rudy van Schoonbeek die zich als uitgever over Berckmans heeft ontfermd. Welkom schimmen van Leo de Haes en Vic van der Reijt, idem dito. Welkom Chris Boudewijns.

Welkom Harold Polis, jongste in de rij van vroede tekstbezorgers.

Welkom Katelijne Meeusen, die nog zorgvuldig leest voor ze aan promotie doet.

Welkom Lut, die Jean-Marie beter dan wie ook kent.

Welkom Agnès, die zich mijn nachtelijke telefoontjes met signore Berckmans maar al te goed herinnert.

Welkom Monique, die ooit deze zelfde seigneur hoopt te vertalen in haar bloeiendste en vloeiendste Frans.

Welkom Jean-Claude, die in de loop van deze avond nog enige markante anekdotes uit het leven van Albert Szukalski zal aanhalen.

Welkom Greta en Renée en Veerle, zussen van Jean-Marie.

Welkom schim van Pol Berckmans in het verre Amerika en advocaat voor wanhopige migranten.

[p. 524]

Welkom dokter Rouneau, voor wie ik geen woorden heb. Welkom Sister of Mercy.

Welkom Geert, vriend en toeverlaat.

Welkom goede ouders van Geert.

Welkom Zachaar & Jamaer, bevoorrechte lotgenoten met pen & camera.

Soyez le bienvenu, Carl Gastmans, prof de français à Bruges.

Welkom Chris Cerfontaine en Ludo van Roy van de Kerk van de Laatsten der Goede Lezers.

Welkom vrienden van Albert Szukalski, welkom kroegtijgers.

Welkom Inge, gewaardeerde huishoudhulp van JM.

Welkom dames en heren van de multimedia.

Welkom geest van Rinus uit Zeeland.

Welkom schimmen van moeder en vader Berckmans.

En welkom gij allen die ooit een tik van Jean-Marie hebt gekregen en daar nog altijd niet helemaal van bekomen zijt.

Laat ons feesten en de man met de vele namen in de bloemen zetten, Pafke het meest complete Mafke, JMH de Raaf van het gelijknamige café, Ilja Iljitsj Marikk'n, de Pierennaaier, de Meest Moderne Bizarre Man...

Hier moet ik, zelf roker zijnde, even stilvallen. Wat heb ik de mensen te bieden na dit welkomstwoord?

Nog dit. In een essay heeft Jan Wolkers eens op een merkwaardig fenomeen gewezen. Toen hij over de radio het bericht vernam van de dood van Marilyn Monroe, bleef hij ‘als aan de grond genageld staan en terwijl [zijn] rug ijskoud werd alsof [hij] door hagel gegeseld werd stroomden de tranen langs [zijn] gezicht. Achteraf bezien behoorlijk theatraal. Maar schrijft Raymond Chandler niet, His misery had a theatrical flavour, as real misery so often has.’

Die theatraliteit had ik in mijn achterhoofd, toen ik iets zei over jouw hooggespannen roerloosheid. Schrijvers zijn niet vies van enige overdrijving, we willen o zo graag mythisch of exemplarisch wezen. Het is onze zaligheid en ons verderf. En had jij mij niet zelf geschreven in je Klein traktaat over de dingen die erg zijn:

‘Alles wat ik je zeg slaat op onze odyssee en heel erg is de immensiteit van de troosteloze vlakte die na de odyssee vlak voor ons uit ligt, want nooit of nooit komen we daardoorheen, tenzij arm in arm en hand in hand, houd jij de jouwe in de mijne, jij bent de reiziger gebleken, ik de onverplaatsbare dolmen.’

Jean-Marie.

Gij toekomstmakelaar en toevallige levensvorm.

Gij multi-instrumentalist die nog veel liever multimiljonair waart geweest.

[p. 525]

Gij gekscherende geest, gij lijder aan vermijdingsangst, gij naakte troubadour van de armoede.

Gij die zo weinig gelezen wordt omdat ge de mensen altijd het allerlaatste voorspiegelt, van de allerlaatste dood tot de allerlaatste ellende die toch altijd weer overnieuw begint.

Gij broeder van wanhoop.

Gij hebt al vele beklijvende boeken geschreven, zeg dat maar voort. Complaintes, recht uit uw ruggenmerg. Er komt geen glorieus woord in voor. De glorieuze verliezers zijn alleen wij. In naam van alle lezers mag ik je daarvoor danken. Doe zo voort!

Eindelijk zijn we samen honderd, ik stel voor dat we Nu aan de Wederopbouw beginnen.