Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 147

[p. 435]

[2002/4]

Beste lezers,

‘De verrijzenis der antieken’, zo luidde de werktitel van deze aflevering, die gepresenteerd zal worden tijdens het Vlaams-Nederlands Theaterfestival en handelt over de nieuwe hype in het actuele Nederlandstalige theater, om Grieks-Latijns materiaal te bewerken. Uiteindelijk kozen samenstellers Johan Reyniers en Marianne van Kerkhoven voor een citaat uit Het huis van Labdakos (1977) van Hugo Claus: ‘De grote Oedipus-schreeuw. Ja, die van 2000 jaar theater’. Overigens bewerkte Claus reeds in 1971 Seneca's Oedipus op de wijze van Antonin Artauds ‘théâtre de la cruauté’.

In een bericht vertelt Johan Reyniers iets over de redenen waarom hij deze aflevering van DWB wou maken.

1.

Hij heeft het over zijn eeuwige fascinatie voor de wijze waarop Heiner Müller Grieks-Latijnse thema's en teksten verwerkt. Volgens Luk van den Dries kunnen Müllers adaptaties van klassieke stof beschouwd worden als een kritiek op de cynische rede. ‘Niet het gebrek aan rede zorgt voor de zelfvernietiging, juist het teveel ervan leidt tot de catastrofe waar de mensheid zich willens en wetens in stort.’ Bij Müller vind je het verdoemde schaakspel van de ratio bijvoorbeeld in de Medea-commentaren. Toeval of niet, maar recentelijk werden we in ons taalgebied geconfronteerd met drie Medea-bewerkingen: Mamma Medea van Tom Lanoye (Het Toneelhuis), Betonliebe + Fleischkrieg Medeia van Jan Decorte (Kaaitheater) en Mind the Gap van Stefan Hertmans (Kaaitheater en Toneelgroep Amsterdam), de eerste twee naar Euripides.

2.

Reyniers heeft ook genoteerd dat Jan Ritsema naar eigen zeggen slechts twee stukken heeft: Hamlet en Oedipus. Nu is er over Oedipus heel wat te doen in dit DWB-nummer. Volgens Ritsema is Oedipus niet het slachtoffer van het blinde noodlot, want dan had hij hoe dan ook geen moord gepleegd, omdat hem was voorspeld dat hij zijn vader

[p. 436]

zou ombrengen en met zijn moeder huwen. Nee, Oedipus heeft besloten om de facto te weten wie zijn ouders zijn, juist door de voorspelling uit te testen. Bart Philipsen leest Oedipus anders: de afwezigheid van elk lot karakteriseert de kern van zijn drama. Niet de voltrekking van het noodlot is zwaar om dragen, maar de leegte achteraf, als niets hem nog is voorbestemd. Philipsens tekst, waarin Hölderlin prominent aanwezig is, refereert ook aan het theaterfragment van Stefan Hertmans, De dood van Empedokles. Oedipus van Sophocles inspireerde recent nog Jan Decorte in Bêt Noir (De Onderneming en het Kaaitheater) en Hugo Claus in Oedipus en Oedipus in Kolonos (Toneelgroep Amsterdam).

3.

Het zich inspireren op Grieks-Latijnse stukken en verhalen is een voorbeeld van wat Jacques Derrida ‘itérabilité’ noemt, de mogelijkheid om verhalen in steeds nieuwe contexten te gebruiken, waarbij het ‘origineel’ in de mist der tijden verdwijnt. Zo waren de theaterstukken van de antieken zelf al geïnspireerd op oudere verhalen en mythologische figuren. Ook is het waar dat actuele auteurs en dramaturgen vaak met een tussentekst werken. Stan ensceneerde de Antigone-stof via Jean Cocteau en Jean Anouilh in Les Antigones, The Wooster Group bespeelde de Phaedra-thematiek naar Racine in To You, the Birdie! (Phèdre) (Kaaitheater) en Luk Perceval plant een zoektocht naar Euripides door Andromaque van Jean Racine te bewerken tot Andromak (Het Toneelhuis).

De eeuwige fascinatie van toneelschrijvers, dramaturgen en regisseurs voor de antieken heeft ook te maken met de aangrijpende reactie van het koor, dat zingend zijn lot verfoeit of bezweert. De goden worden dan metaforen voor al wat groter is dan wij, te groot. We zingen onze eigen kwellende creaturen stuk.

De mens als ‘een eiland op drift/ een roestend vat/ een torpedo/ dromend van een buik’ (Peter Verhelst in Philoktetes).

Hugo Bousset