Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 147

[p. 50]

Hugo Bousset
Tussen Potchefstroom en Bophuthatswana
Verplaatsingen in Zuid-Afrika

Ik heb Henk van Woerden in Zuid-Afrika ontmoet, en hij heeft een glazen oog. Het was tijdens het ‘Vierde Internasionale SAVN-kongres vir Neerlandistiek’, van 9 tot 13 juli 2001, georganiseerd door de Universiteit van Pretoria. Van Woerden sprak er over ‘Het zalige Niemandsland: perifere weemoed en mythomanie bij de literaire beroepsballing’, waarmee hij zijn dubbele blik beschreef op Zuid-Afrika, waar hij werd opgevoed. Het congrescentrum bevond zich in Dikhololo, ‘die blywende bosveldervaring’: het wild liep tussen de woon- en vergaderruimtes door. We leefden er in gesofisticeerde hutten; mijn hut lag in de wijk ‘Zebra’, nr. 43, naast Gerrit Komrij's verblijfplaats. Komrij werd door de Zuid-Afrikaanse congresgangers op de handen gedragen: in 1999 was zijn bloemlezing ‘De Afrikaanse poëzie in 1000 en enige gedichten’ verschenen. Op de slotavond, na mijn ‘afsluitingslesing’, reden we naar de boslapa, voor een ‘braai’ onder het zuiderkruis; nadien liederen zingen rond het houtvuur, eerst in het politiek correcte Engels, nadien - steeds ongegeneerder, onder invloed ook van Kaapse wijnen zoals Groot genoegen en Alles verloren - in het Afrikaans. Klinkt klef, maar is onvergetelijk. Wie weerstaat dit verfoeide land? Ambigue gevoelens.

Toen ik van 15 tot 29 januari 1994 in Zuid-Afrika ‘navorsingsgenoot’ was, op initiatief van Dawie Steenberg van de ‘Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys’, had ik nog heel wat verwarrender sentimenten. Als gasthoogleraar moest ik een rondreis maken langs twee universiteiten in Johannesburg, twee in Pretoria, één in Potchefstroom zelf, één in het Vanderbijlpark - een ‘takkampus’ van Potchefstroom-, en één in Mmabatho - gelegen in het ‘thuisland’ Bophuthatswana, vlakbij Botswana. De lokaties bulkten van de tegenstellingen. Maar ook de periode: nauwelijks tweeëneenhalf jaar na het nationaal vredesakkoord en de afschaffing van de apartheid, en vlak voor de eerste niet-raciale verkiezingen van eind april, die Nelson Mandela aan de macht zouden brengen.

Potchefstroom en zijn ‘takkampus’ kun je vergelijken met een termietenhoop, beeld dat ik vond in David van Reybroucks voortreffelijk debuut De plaag (2001) dezelfde gesloten, autoritaire machtsstructuur. Ik verbleef er bij mevrouw Venter, de echtgenote van een predikant. Elke ochtend bracht ze me een enorm ontbijt, dat ze op een karretje voor mijn slaapkamer deponeerde, hierbij zedig kloppend op de deur, en zich dan weghaastend. Ze had een ‘stoute’ dochter waar de hele gemeenschap in Potchefstroom geheimzinnig over deed: het bleek een mooi, vinnig, intelligent meisje te zijn, met ondeugende ogen, ik geef het toe. Op zondag vond ik het interessant om de mis bij te wonen van de strenge ‘Nederduitse Gereformeerde Kerk’. De ‘boers’ zongen er uit volle borst, en de boerengezinnen hielden elkaar achter de rug bij de hand vast: een ketting van geloof en vertrouwen. Dawie Steenberg trakteerde me op een uitstap naar het ‘Faan Meintjes Natuurreservaat’, waar we een ‘braai’ bijwoonden met enorme stukken geroosterde impala.

De ‘Vaaldriehoekkampus’ in het Vanderbijlpark bracht me in het diepe Zuid-Afrika, waar de decanen en professoren hun vergaderingen hielden tijdens cruises op een luxeboot, en waar me de vraag werd gesteld naar de relatie tussen religie en wetenschap in Vlaanderen. Ik herinner me nog mijn (ongewenste) antwoord: ‘Er bestaat geen katholieke wiskunde.’ De decaan, een dikke man met borstelige wenkbrauwen, maakte allusies op de vele betekenissen van het woord ‘beest’ (ja: ook zwarten noemde hij zo), en schotelde me een steak van meer dan een halve kilo voor, getruffeerd met oesters. Vlees als teken van macht en rijkdom.

Maar in de termietenhoop van Zuid-Afrika werden voor en in 1994 op verschillende plaatsen wonden geslagen, wat ook in details voelbaar is. In Johannesburg heb ik aan WITS, de

[p. 51]

Engelstalige universiteit waar Mandela ooit rechten studeerde, collega's ontmoet die uitkeken naar de vrije verkiezingen en de verwachte komst van Mandela. Ik werd bevriend met schrijver John Miles en hoogleraar Gerrit Olivier, die me in contact brachten met de nieuwe aspecten van hun stad: de gay scene, ateliers met installaties, een postmoderne opera. Maar de mevrouw waar ik logeerde had aan al die decadentie geen boodschap, nam me in bescherming en trachtte me te beletten om haar woning te verlaten. Na lang aandringen bracht ze me met de auto naar een restaurant - met zware hekken en bewapende privé-wachters -, waar ze me, na het eten, zou komen ophalen. Paranoia of de verborgen kant van de beginnende postapartheid, die behalve door extreme onveiligheid en werkloosheid ook door aids wordt ondergraven?

In Pretoria leerde ik wat anders: Henriëtte Roos van de UNISA nam me mee naar een township om haar zwarte meid te bezoeken, en ik hoorde dat ze boos vroeg waarom ze haar geld niet gebruikte voor de studie van haar kinderen, maar voor zichzelf. Klinkt redelijk, maar als je eten moet kopen?

Ik was pas in Pretoria toen de Zoeloes er kwamen betogen, in hun traditionele, veelkleurige klederdracht, gewapend met speren en bijlen. Ze protesteerden tegen de nieuwe grondwet van de blanke president De Klerk, omdat daarin de naam KwaZulu niet voorkwam, en dus vreesden ze dat er te veel macht zou gaan naar het ANC, de partij van Mandela. Ik kijk naar drie kranten van 17 en 18 januari 1994: twee keer ‘The Pretoria News’ en voorts ‘Beeld’. De betogers waren met 35 000 à 45 000, en ze ondersteunden de autonomie van KwaZulu, onder de leiding van koning Goodwill Zwelithini, ‘hoofminister’ Mangosuthu Buthelezi en de ‘Inkatha-Vryheidsparty’. Peet Kruger, de ‘politieke Beriggewer’ formuleert het zo: ‘Koning Goodwill Zwelithini het gister die reg tot selfbeskikking vir die Zoeloes van pres. F.W. de Klerk geëis, gesê hy kan nie die nuwe grondwet aanvaar nie en het met verset gedreig tensy hy in verdere onderhandelinge tevrede gestel word.’ Uiterst ingewikkelde politieke perceptie voor een buitenstaander: het is alsof de Zoeloes hopen dat de blanke De Klerk ze grondwettelijk tegen de macht van het ANC zou beschermen.

David van Reybrouck citeert in zijn boek een entomoloog, die beschrijft hoe je een termietenhoop moet vernietigen. Het volstaat om een aantal termietsoldaten te kneuzen, waardoor ze angstferomonen afscheiden; je laat ze vervolgens terug in de termietenhoop kruipen waar hun paniek zich verspreidt en de hele bende (‘De plaag’) wegtrekt.

Hierboven heb ik vooral externe factoren vermeld die omstreeks 1994 het gesloten systeem van Zuid-Afrika verder openbraken: de continue revolutionaire actie van het ANC, maar ook van Inkatha (die tevens onderling ruzieden om de macht met de naderende verkiezingen voor de deur); de schrijnende toestanden in de townships; de moderne blanken die in Johannesburg de relativerende postmoderne cultuur tot zich namen.

Maar ook van binnenuit werd de apartheid al lang belaagd door zijn eigen hypocrisie. In hetzelfde Zuid-Afrika waar kleinsteedse mensen geheimzinnig doen over de ‘stoute’ dochter van de predikant, en de ‘boers’ familiale kettingen vormen in de Nederduitse Gereformeerde Kerk, zijn er gebieden waar alles mag. Ik moest ook referaten houden aan de Unibo in het ‘thuisland’ Bophuthatswana. Thomas Gouws, die er doceerde, vertelde me meteen dat hij pornoromans schreef, en installeerde me in het paradijselijke Mmabatho Sun, dat gelijkt op het beroemde Sun City Hotel. Ik heb hier de brochure van ‘Bop. Sun by day & Fun by night’ voor me liggen. Je ziet er breed glimlachende zwarten borden voor blanken klaarmaken aan rijkelijke buffetten, of roeien met bootjes waarin schaars gekleed blank vrouwelijk schoon zit. Er zijn ook beelden van zwembaden, casino's, seksshows, disco's, enorme winkelcentra. De Nederduitse Gereformeerde Kerk is ver weg. Hier mag alles wat elders in het onmetelijke Zuid-Afrika verboden was, ook nog in 1994. Ik heb kunnen ervaren dat de brochure geen volledig overzicht gaf van de ontspanningsmogelijkheden: er werd geen melding gemaakt van pornofilms en prostituees. Aan de rand van het zwembad van Mmabatho Sun, kijkend naar de jagers op groot wild die vertrokken en de halfnaakte dames die bij het zwembad bleven,

[p. 52]

kijkend ook naar de steeds blij uitziende zwarte kelners die enorme cocktails kwamen brengen aan de swimming pool, wist ik dat de apartheid zich allang aan het opeten was, en gedoemd om te verdwijnen.

Beschamende liefde voor de ziel van Zuid-Afrika, ‘wat my hart laat sing’ (Eugène Marais).