Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 147

[p. 356]

Eric de Kuyper
De prinses van het Flageyplein
Betovering en schizofrenie rond het Omroepgebouw

Voor Annie

Er zijn twee fasen te onderscheiden die niet bij elkaar passen, twee beelden waarvan de contouren niet willen samenvallen, al draaien ze beide om het gebouw aan het Flageyplein, waar in de jaren vijftig en zestig de NIR-INR, later BRT-RTB nog was gevestigd. Daarvandaan straalde de radio in de twee landstalen haar wonderbaarlijke berichten en muziekprogramma's uit. In mijn verbeelding ‘straalde’ het gebouw aan het Flageyplein letterlijk: de gele baksteen en vooral het ronde torentje dat het bekroonde, waren daar de concretisering van.

Even belangrijk als het betreden van de gewijde hal van het radioomroepgebouw, was tijdens mijn kinderjaren de weg die erheen voerde. In een boek heb ik verteld hoe de weg naar het Flageyplein door de slingerende, eindeloze me de la Limite leidde. Waarom schreef ik dat die weg door de ‘straat van de uiterste grens’ voerde, terwijl ik erg goed wist dat die straat Gray heette? Geen toevallige lapsus denk ik nu, want die donkere straat moet ik hebben ervaren als een sluipweg, een passage die zich een weg baande door een vreemd gebied, onder bruggen en tunnels door, gedeeltelijk onder een stad die zich eromheen verschool. Een grensgebied, een limiet.

Des te verrassender - telkens opnieuw als ontdekking beleefd - was na de lange, uiteraard te voet afgelegde tocht door de droevige en donkere straten, de onthulling van het Flageyplein, waar zich plotseling een tafereel ontvouwde van stedelijk gewoel: een markt en een plein waar kriskras trams omheen reden. Achter een wirwar van bovenleidingen stond daar het gebouw. Het leek majesteitelijk. Modern? Het bevestigde veeleer zelfbewust een tijdsbeeld, de stijl van een bepaalde tijd. Hoe die stijl heette en wat de kenmerken van die stijl waren, wist ik als kind niet. Wel herkende ik overeenkomsten met andere gebouwen, meestal flatgebouwen waarin de meer gefortuneerde delen van de familie plachten te wonen. Het in zonlicht badende Flageyplein - een illusie opgewekt door de gele baksteen van de flatgebouwen rond het plein - stak scherp

[p. 357]

af tegen het grijsgrauwe van de Graystraat. De beklemming en de armoedigheid van dat stadsbeeld, onderbroken door een bizarre landelijkheid die zich hier en daar onaangekondigd opdrong, contrasteerden uiteraard met de openheid en overzichtelijke grootstedelijkheid van het plein. De rustieke restanten die zich in de rue Gray tussen de industriële ruïnes op krampachtige wijze hadden weten te handhaven, vonden aan een kant van het Flageyplein een royale tegenhanger in de vorm van wat mij vanuit de verte gezien, een weelderig park leek. ‘Daar liggen de Vijvers van Elsene’, zei mijn moeder. In het Frans klonk het wellicht nog indrukwekkender: les Etangs d'Ixelles! Niet één, maar verschillende vijvers. Hoe nieuwsgierig ik ook was naar dit paradijs, onze weg leidde er niet heen, en het domein werd altijd enkel van een afstand in ogenschouw genomen. Het stukje park dat ik tussen de huizen door ontwaarde, completeerde het tafereel van mysterie en magie dat het Flageyplein op mij als kind maakte. (Dat zich om de hoek nog een kerk bevond, ontdekte ik pas veel later toen ik op het Flageyplein ging werken.)

Niet alleen het radiogebouw, maar ook de naam van het plein - Flagey - was van beloften vervuld. De naam Flagey hoorde je gedurig als toverwoord in de ether: ‘vanuit de studio's op het Flageyplein’, ‘terug naar Flagey’, ‘ons adres luidt: Flageyplein’, ‘Flagey’ viel samen met de radio, en later voegde zich daar de televisie zonder al te veel moeite bij, alsof Flagey een technisch of artistiek onderdeel was van het medium zelf. Dat die naam voor mij tastbaar was, een tastbare invulling had, stemde mij gelukkig en trots. Hoeveel vriendjes en mensen konden zich bij Flagey niets voorstellen, wisten of beseften niet eens dat het de naam van een plein was, dat in het verlengde lag van de Graystraat! Dat ik dat wist en ervaren had, scheen mij een groot privilege toe, dat ik koesterde.

Met het hele gezin gingen we, vol spanning en met trillende knieën van Schaarbeek naar Elsene via Etterbeek. We gingen met een bijzondere opdracht naar Flagey. Daar werden de boodschappen opgenomen voor onze ‘jongens en familieleden op zee’ en meer bepaald voor mijn broer, omdat die ‘officier op de lange omvaart’ was en dus behoefte had aan radiofonische boodschappen.

De meeste indruk maakte de entree op mij, die zoals ik later nog in detail zou ontdekken, waardevolle kenmerken van de art déco bezit. De hal leek mij destijds immens - vooral als je omhoog keek en de verschillende etages telde. Later uiteraard leek me de hal bijzonder klein. Het was niet zoals gebruikelijk een teleurstellende constatering: wat je als kind onmetelijk toeschijnt, maakt als je volwassen bent, een pietluttige indruk. De hal van het Flageygebouw speelt met de kunst van de paradox, een

[p. 358]

kunst die de art deco feilloos hanteert. Immers, in een geslaagd art-décogebouw kunnen enorme volumes er intiem uitzien (zie bijvoorbeeld sommige ruimten in de Radio City Music Hall te New York), maar omgekeerd kunnen kleinere ruimten - zoals de trappenhal van het flatgebouw waar tante Emma woonde - er soms groots uitzien. Het is een architectonische stijl die ademt, en die je adem fijnzinnig weet aan te passen: het is een stijl die aan het monumentale geborgenheid en aan het kleine allure weet te verschaffen. Dit effect wordt onder meer bereikt door een typisch gebruik van natuurlijk en kunstmatig licht. Het licht in de hal van het Flageyplein was gedempt en toch was het er behaaglijk luchtig. Opnieuw een kenmerk van goede art-décoarchitectuur; licht bespeelt volumes, en volumes en materialen spelen met licht, dat overal en nergens vandaan lijkt te komen. Ook de materialen zijn nu eens glimmend dan weer gedempt. Warm en koel tegelijk, in een verfijnde mengeling.

Toen ik een paar decennia later bij de televisie van de toenmalige BRT op het Flageyplein ging werken, ging een kinderdroom in vervulling. Misschien was het een gelukkig toeval dat ik nooit in het Flageygebouw zelf heb gewerkt, maar in een van de flatgebouwen ernaast dat tot kantoorruimte was verbouwd, omdat Flagey - ontworpen voor de radio - na de invoering van de televisie uit zijn voegen barstte. Zo bleef het hoofdgebouw, waar ik vrij dikwijls moest zijn, alleen al omdat er zich een kleine televisiestudio bevond waar een programma van mij werd opgenomen, iets van zijn magie bewaren.

In de toegangshal was ik nu zelf een van de figuranten geworden, een van die wonderbaarlijke verschijningen, die op mij als kind zoveel indruk maakten. Een niet aflatend door elkaar heen lopen van mensen, die naar boven moesten of ervandaan kwamen en elkaar op de zichtbare etages kruisten. Die met luide stem spraken, want velen waren ‘kunstenaar’ (!) of waren zich op z'n minst bewust van hun uitzonderlijke status: deel uit te maken van het legertje ambtenaren dat zich uitgekozen wist om beelden en geluiden te helpen uitstralen over het Belgische grondgebied. Die hal leek me toen een concentraat van wat België was: je trof er zowel de ongedwongenheid en vanzelfsprekendheid waarmee de twee landsculturen en landstalen naast elkaar leefden, als, toch ook sterk aanwezig, de gêne die dat met zich meebracht. Het is een soort ongemak dat ik later miste in het Reyersgebouw, dat strikt gescheiden was door een taalgrens en waar het gevoel van ‘onder ons’ te zijn plotseling - aan beide zijden van de grens overigens - een provincialistisch tintje kreeg. Na de formoldampen van het unitaire België, begon je nu de spruitjesgeur van het federalisme te ruiken...

[p. 359]

Het was inderdaad misschien wel een geluk dat ik niet vaker in het Flageygebouw zelf hoefde te werken. Ik herinner me een beeld dat in mijn geheugen staat gegrift als een waanbeeld van schizofrenie. Ik zat er in een knus hoekje van een foyer op een van de etages in een royale en comfortabele lederen fauteuil. Het geluid werd prettig gedempt door het hoogpolige vaste vloerkleed; de donkere houten wandpanelen die de muren bedekten, ademden een beveiligende sfeer uit. Op een videoscherm keek ik naar een film die ik zojuist vanuit de studio had gepresenteerd - alles werd toen nog ‘live’ en zwart-wit uitgezonden. De gekozen film, wat nu een minimalistische land-artfilm zou worden genoemd, maar toen gewoonweg als experimenteel werd bestempeld, had me een bevredigd en, ja, trots gevoel moeten verschaffen... Toch mooi dat ik die film ergens had weten te ontdekken in Engeland; toch bijzonder dat die film het ook zo perfect deed op het kleine televisiescherm! Eigenlijk ontbrak alleen een glas champagne. Het decor was ernaar, maar mijn stemming was echter heel anders: ik was onder de vijandige blikken van het studiopersoneel de studio uitgevlucht. Soms ging er een begrijpende en ondersteunende sfeer van de technici uit, maar nu had ik te maken gehad met een negatief ingesteld team. Wat nu live over geheel Vlaanderen werd uitgestraald, zou me opnieuw dagen, ja zelfs wekenlang gedonder met mijn bazen opleveren. Een voortzetting van de ellende waarmee de vorige uitzendingen gepaard waren gegaan.

Terwijl ik in die gespleten stemming zat te kijken naar een beeld dat mij van esthetisch genot vervulde en waarvan ik gelijktijdig besefte dat het door de barbaren daarboven niet zou worden gewaardeerd, viel het beeld plotseling uit. Het was kort voor middernacht en hoewel de film nog een tiental minuten te gaan had, hadden de eindregisseur en technisch hoofdverantwoordelijke van het avondprogramma besloten dat het nu welletjes was geweest. Niet eens van hoger-, maar van lagerhand werd beslist dat ‘onze Vlaamse kijkers’ niet van zulke experimentele onzin waren gediend.

De ellende was al begonnen, nog voor het programma was afgelopen...

Het plein waaraan het gebouw stond en de vrienden-collega's met wie ik in die jaren optrok, verzachtten enigszins de sfeer, getekend enerzijds door onmacht en anderzijds door dadendrang. Aan het Flageyplein waren inderdaad tal van restaurantjes te vinden waar we tijdens de middag langdurig verpoosden. (Prikklokken werden pas ingevoerd samen met kijkcijfers.) Een Joegoslavische tent - het was eerder een ‘hol’ waar kwistig met Slibowitsj werd rondgegaan - had in de winter onze voorkeur; de terrassen nabij de Vijvers (ja, diezelfde vijvers) gaven ons in de zomer het gevoel dat we een uitstap maakten. Er werd dikwijls urenlang getafeld. Doordrenkt met onwelriekende geuren van gebakken

[p. 360]

friet en wijn belandden we na een paar uur achter ons bureau, waar de ellende en de frustraties zich opstapelden. Gezegd moet worden, dat naast veel gezwets en gezwans ook voortdurend fantastische plannen voor mooie programma's werden bedacht en besproken. Programma's die er natuurlijk nooit kwamen. Het was een oord van creativiteit, niet het minst omdat er voornamelijk door toedoen van Annie Declerck regelmatig buitenlandse gasten of kennissen van haar met ons meeaten, die vrij snel de enge sfeer van collega's onder elkaar wisten te doorbreken. Al was het maar omdat er eens iets anders dan Nederlands werd gesproken, zodat het Nederlands meteen ook een meerwaarde kreeg! Wat ik toen het toppunt (van? ja waarvan?) vond, was dat Annie een flat bewoonde op de hoek van het Flageyplein en dat ze vanuit haar bed een oog op het plein en op het omroepgebouw kon houden. Soms nodigde ze ons uit om tonijn uit blik bij haar te komen eten! Het mooiste geschenk dat ik van haar in die moeilijke periode mocht ontvangen, was dat ze er telkens opnieuw in slaagde mij zelfvertrouwen te geven. Of juister: mij mijn zelfvertrouwen terug te doen vinden. Van nature ontbrak die deugd mij niet, maar door de werkomstandigheden kreeg die wel eens een flinke deuk. Veel hoefde ze daar niet voor te doen: haar zelfvertrouwen werkte gewoon aanstekelijk.

Zij zette als de prinses van Flagey de betovering die het plein in mijn kinderjaren uitstraalde voort... En ze deed dat met evenveel vanzelfsprekendheid als charme. Immers, daar was ze voor in de wieg gelegd.