Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 147

[p. 309]

Patricia de Martelaere
De taal van de dingen
Schopenhauer over muziek

Als de dingen konden spreken, wat zouden ze dan zeggen?

Van Wittgenstein komt al de bedenking dat als leeuwen konden spreken, we toch niet zouden begrijpen wat ze zeggen. Als maat van alle dingen en van alle leeuwen gaat de mens er natuurlijk van uit dat ieder spreken vanzelfsprekend moet plaatsvinden in zijn eigen taal. Maar de zaak is nog veel complexer dan dat. We kunnen er gerust van uitgaan dat zelfs als een leeuw wel onze taal sprak - of als er een adequate vertaling bestond van leeuwengebrul - we nog niet zouden begrijpen wat de leeuw zegt. Heel onze leefwereld en ons wereldbeeld zijn namelijk zo radicaal verschillend van die van leeuwen dat we haast onmogelijk ‘dezelfde taal’ kunnen spreken. We weten niet hoe het is om een zebra op het spoor te zijn, een halsslagader door te bijten of met onze staart te kwispelen - kortom: we weten niet hoe het is om een leeuw te zijn. En toch delen we met leeuwen nog een betrekkelijk groot aantal overeenkomsten: we hebben een hart dat slaat, we halen adem, we hebben ogen om te zien en oren om te luisteren. Hoeveel minder hebben we niet gemeen met de ‘dingen’ en hoeveel moeilijker moet het niet zijn om de taal van de dingen te kunnen begrijpen.

Als de dingen konden spreken, wat zouden ze dan zeggen?

Maar misschien spreken ze wel, de dingen - net zoals de leeuwen die brullen in zekere zin ook spreken -, maar dan in een taal die wij niet begrijpen of zelfs niet eens herkennen als een taal. Slechts twee talen die wij kennen, lijken in aanmerking te komen als verre benadering van wat eventueel een ‘taal van de dingen’ zou kunnen zijn: de taal van de mathematica en de taal van de muziek. Op het eerste gezicht twee zeer verschillende talen: de ene koel en onbewogen, de andere de bewogenheid zelve - maar zoals we weten misschien in laatste instantie een en dezelfde taal. Wiskundige getallen geven de verhoudingen tussen klanken weer, zoals ze ook de frequenties weergeven van geluidstrillingen. En als we daarbij nog bedenken dat ook materiële dingen en lichamen zo hun ‘eigen frequentie’ hebben, dan ligt de pythagorische gedachte van een ‘harmonie’

[p. 310]

der sferen helemaal niet veraf meer. Fysica, wiskunde en muziek worden op die manier verenigd en vormen samen meteen ook de basis voor een metafysica: alles is fundamenteel één en met elkaar verbonden in een soort Super-string van het universum.

Iets dergelijks moet ook Schopenhauer voor ogen gestaan hebben toen hij de muziek uitriep tot ‘het waarlijk metafysische van de wereld’. Alleen hoort Schopenhauer tot de romantiek en ziet hij alles in veel emotionelere - om niet te zeggen: getormenteerde - termen. Bij hem wordt de kern van de werkelijkheid niet beschreven als neutrale harmonie, maar als ‘wil’ - een term die hij naderhand nog slechts met de grootste moeite van zijn antropomorfe connotaties zal kunnen ontdoen. Deze Wil is een onpersoonlijke en blinde dynamiek die nooit in zijn naakte gedaante als zodanig kan worden gevat (tenzij precies in de muziek) maar zich slechts onrechtstreeks manifesteert in de vele gedaanten van de stoffelijke wereld. Schopenhauer maakt op een wat kinderlijke manier een inventaris van wat er zoal beweegt rondom ons en komt tot vier niveaus van ‘wilsuitingen’, hiërarchisch gerangschikt van primitief tot meer gesofisticeerd. Helemaal onderaan komt de dode stof waarvan op het eerste gezicht maar weinig opvalt dat zij beweegt. Maar bewegen doet zij desalniettemin: water stroomt van hoger naar lager, meteoren slaan te pletter tegen het aardoppervlak, rotsblokken eroderen tot kiezelsteentjes en tot zand. Simpele natuurkrachten, zeggen wij - maar Schopenhauer weet beter: hier is de Wil aan het werk, een semi-spirituele kracht die aan de basis ligt van al het fysieke. Al ietwat opvallender, maar nog steeds niet spectaculair, is de Wil aanwezig in het plantenrijk: er wordt al enigszins ‘uit zichzelf’ bewogen (vooral de hoogte in, naar het licht toe), er wordt geademd en voortgeplant, maar beneden hangt alles nog vast (de wortels). Heel wat meer spektakel is er uiteraard in de dierenwereld, waar de wil zich ook al ontplooit op het psychische niveau en daar de bonte vormen aanneemt van angst en agressie, honger en paringsdrift. Helemaal tot bewustzijn (en zelfbewustzijn) komt de wil natuurlijk pas bij de mens, het meest ‘gedreven’ creatuur dat de planeet bevolkt en dat van louter gedrevenheid haast niet meer zou weten wat voor nieuws te verzinnen.

De ladder van stof tot mens vormt echter een dubbelzinnige hiërarchie, die niet zonder meer gelijk te schakelen valt met een positieve zelfvervolmaking van de Wil. De Wil is namelijk, in Schopenhauers door het oosten getinte ogen, niet goed maar slecht, en hij wordt des te slechter naarmate hij complexer wordt. Het is de Wil die ons doet geloven in de onherleidbaarheid van onze eigen identiteit, afgezonderd van al het andere - het is de Wil die ons doet verlangen en vechten, en die ons daardoor ook onophefbaar doet lijden (opnieuw het oosten). Bekijken we als van buitenaf deze wriemelende aardbol, dan zien we niets dat ons ook

[p. 311]

maar in het minst kan doen geloven in de ‘beste van alle mogelijke werelden’ of in een harmonie der sferen. Alles eet namelijk alles op: planten voeden zich met mineralen, dieren eten planten en andere dieren, en de mens, die de kroon is van de schepping, is niet voor niets de alleseter bij uitstek. Dit alles wordt veroorzaakt door de irrationele drang om de eigen invloedssfeer uit te breiden ten koste van al het andere, waarbij het besef van een oorspronkelijke eenheid hoe langer hoe meer verloren gaat. Dat het lijden - of de capaciteit daartoe - hierbij onvermijdelijk toeneemt ligt voor de hand, zeker wat de vormen van psychisch leed betreft, die onveranderlijk geworteld zijn in het belang dat men hecht aan het eigen ik.

De mens is dus het wezen dat zich het verst verwijderd heeft van de kosmische Wil en daar het meest expliciet zijn eigen wil tegenover heeft geplaatst. Maar de mens is ook het wezen waarin de wil tot zelfbewustzijn is gekomen en dat daardoor de kiem in zich draagt van een mogelijke bevrijding, de verlossende terugkeer naar de oorsprong. De weg daartoe is uiteraard die van verzaking en onthechting: een leven van ascese en universeel medelijden moet leiden tot de verlichte staat van willoosheid, het nirwana dat bij voorkeur niet opnieuw leidt tot wedergeboorte. Tot dusver is Schopenhauers filosofie alleen maar een verwaterd afkooksel van het oosterse boeddhisme.

Maar Schopenhauer is westerling en romanticus. De bevrijding van het individuele wordt bij hem altijd nog vanuit de zelfverheffing van het individu gedacht, en het is allicht van daaruit te begrijpen dat hij de kunst verkiest boven de moraal van de verzaking. In de kunst lijkt het er namelijk op alsof we beide tegelijk kunnen hebben: het overstijgen van het persoonlijke met behoud van een onmiskenbare cultus van de persoon. Zoals Schopenhauer het ziet is de kunstenaar een ‘ziener’ die in alle concrete verschijningsvormen (planten en dieren, mensen en dingen) alleen maar de kosmische Wil aan het werk ziet. De kunstenaar vat daarom ook iets ‘wezenlijkers’ van de werkelijkheid dan de wetenschapper, die alleen maar de materiële eigenschappen van de dingen in kaart brengt en deze bovendien genadeloos onderwerpt aan de categorieën van zijn eigen ratio. De kunstenaar is op een merkwaardige manier ‘objectiever’, al was het nog maar omdat hij afziet van iedere poging tot (verstandelijk) be-grijpen en als het ware de dingen zelf aan het woord wil laten. Ook al lijkt het er soms op alsof hij met concrete vormen bezig is of concrete dingen wil uitbeelden, toch is het hem nooit te doen om het concrete als zodanig, maar altijd slechts om de stem van de Wil die doorheen het concrete tot ons spreekt. Iedere confrontatie met kunst is daarom in zekere zin al ‘bevrijdend’, omdat zij ons verheft boven de gebondenheid aan het particuliere en ons een glimp laat opvangen van het waarlijk transcendente.

[p. 312]

Helaas kan Schopenhauer het niet laten om deze algemene gedachte opnieuw te verbinden met moraliserende beschouwingen omtrent lijden en verzaken. De hoogste kunst - op een na, die apart staat - is namelijk volgens hem de tragedie, en wel omdat ze ons op de meest plastische en meest indringende manier confronteert met de alomtegenwoordigheid van het lijden en de noodlottigheid van een bestaan dat door de (individuele) wil wordt gedreven. De ‘juiste’ werking van het aanschouwen van een tragedie is dan ook die van een ethische catharsis: de toeschouwer moet zozeer geschokt worden in zijn egocentrische genotsjacht dat hij zich spontaan bekeert tot vrijwillige onthechting. Hoe dat dan wel moet gebeuren - tenzij in voor de hand liggende aanbevelingen omtrent ascetisme - geeft Schopenhauer niet verder aan.

Opnieuw interessanter wordt het als het gaat over de muziek als allerhoogste kunst die wezenlijk verschillend is van alle andere kunstvormen. Daar waar alle andere kunsten namelijk een materieel aanknopingspunt vereisen en de Wil dus slechts kunnen vatten doorheen een verschijningsvorm, lijkt de muziek als het ware over de wereld heen te springen en de Wil recht in het hart zelf te treffen. In de muziek voelen we ons op de meest rechtstreekse manier aangesproken door een stem die tegelijk van buitenaf en uit ons diepste binnenste lijkt te komen. We kunnen deze stem verwarren met de stem van onze emoties, zoals vooral ongeoefende muziekbeluisteraars zullen geneigd zijn te doen - maar in wezen gaat het in de muziek om iets veel algemeners dan dat: de zuivere ‘bewogenheid’ als zodanig, zonder inhoud of object. Toch is de algemeenheid in de muziek ook weer niet van dezelfde aard als de abstracte algemeenheid van de mathematica. Het vreemde is dat in de muziek de grootste algemeenheid lijkt samen te gaan met de grootste bepaaldheid: het lijkt alsof we voortdurend iets herkennen, iets wat ons op het puntje van de tong ligt maar wat ons ontsnapt zodra we proberen het te verwoorden. De muziek is de taal van de dingen, waartoe we zelf behoren. Het ding dat we zelf zijn is ons al even vreemd en vertrouwd als de dingen rondom ons - dat is het wat de muziek ons laat horen.

Tussen de taal van de muziek en de taal die de mens verstandelijk begrijpt, is echter een grote afstand, om niet te zeggen een onophefbare tegenstelling. Woorden roepen namelijk onvermijdelijk een specifieke bepaaldheid op, die door het menselijk brein spontaan wordt omgezet in een psychische voorstelling of een conceptuele categorie. Zelfs als woorden het algemene lijken weer te geven (‘geluk’, ‘liefde’, ‘schoonheid’) gaat het nog altijd om een uit het concrete gedistilleerde algemeenheid, die via een proces van abstractie werd bekomen (Schopenhauer spreekt van een unitas post rem, een eenheid die komt na de ervaring van het disparate). De algemeenheid waar het in de muziek om gaat is niet van het conceptuele type, maar van visionaire aard. Zij brengt ons in contact

[p. 313]

met een oer-eenheid die voorafging aan alle dingen (unitas ante rem), of om het in de woorden van Yeats te zeggen the world that was before the world was made. Schopenhauer maakt een expliciet onderscheid tussen begrippen (concepten) en intuïties (die hij, aanleunend bij Plato, ideeën noemt), en hij beklemtoont dat het in de kunst wezenlijk gaat om deze intuïtieve ideeën (terwijl de wetenschap, van haar kant, zich natuurlijk bezighoudt met begrippen). Maar dit is precies ook de reden waarom er iets schort aan de woordkunsten, in vergelijking met de muziek - en misschien ook in vergelijking met de beeldende kunsten, zeker als deze het figuratieve verlaten. Het woord leidt ons immers onvermijdelijk verder van de voorwereldlijke idee vandaan en werpt ons terug op de beperktheid van onze eigen menselijke wereld. Woord en kunst zitten elkaar in de weg. Vandaar de grote moeite die dichters en schrijvers moeten doen om het woord zo weinig mogelijk nog als ‘woord’ te gebruiken, door het te ontdoen van zijn alledaagsheid en zijn begrijpelijkheid. De muziek bereikt dit alles vanzelf, zonder moeite en zonder bemiddeling, en is daarom ontegensprekelijk de hoogste kunst. De grootste idiotie op de artistieke scène is dan ook in Schopenhauers ogen het combineren van muziek met tekst, zoals in de opera systematisch gebeurt. Waarom een luchtballon opstijgensklaar maken als men hem tegelijk volstopt met zandzakjes? Tekst op muziek is als een kar die tegelijk twee verschillende richtingen op wordt getrokken, een vruchteloos gevecht tussen twee stemmen waarvan de ene voortdurend wil zeggen hoe en wat iets is en de andere ertegen inbrengt dat het altijd om iets ‘anders’ gaat dat ‘elders’ is. Van deze twee stemmen is het die van de muziek die in laatste instantie gelijk heeft - al kunnen wij dan uiteraard niet meer zeggen waarin dit gelijk bestaat. Nochtans zou dergelijk zeggen wel degelijk de hoogste wijsheid inhouden, en de uiteindelijke waarheid van de dingen zelf. Schopenhauer speelt even met de gedachte dat de filosofie een soort vertaling in woorden zou kunnen worden van wat de muziek ons laat horen, maar hij laat dit droombeeld al snel varen. De wijsheid is niet op mensenmaat te denken. De muziek - vreemd genoeg - ook niet.