Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 146

[p. 799]

Bart Vervaeck
Amateurs en hobbyisten
Kroniek

Désanne van Bréderode, Mensen met een hobby. Querido, Amsterdam, 2001.

In 1994 debuteerde Désanne van Brederode met Ave verum corpus, een roman waarin het mystieke verlangen naar het Lam Gods duivelse proporties aannam. Het lam werd een bok, het verlangen een obsessie, de mystieke ascese een zelfvernietigende geilheid. Het verhaal en de stijl stelden niet veel voor. Het ging om de filosofie die met veel postmoderne tics aan de man werd gebracht. In Mensen met een hobby, de nieuwe roman van Van Brederode, zijn de tics wat gemilderd, maar de filosofie blijft nog even drammerig en de stijl nog even vervelend.

Het verhaal is gauw verteld. Lilly zoekt na de dood van haar moeder soelaas in een relatie met Tom en vooral in de geschriften van een onbekende existentialist Thorwald Hammerson. Tom is fotograaf, maar tevens doctor. Zijn dissertatie ging over het taalgebruik van filosofen. Door de ‘logische, syntactische en semantische structuur’ van hun teksten afficheren ze zichzelf als filosofen. Over Hammerson is hij niet echt enthousiast, terwijl Lilly de man verafgoodt. Zij laat haar denken en doen leiden door ‘De mens is zijn keuzes’, een boekje vol moraliserende wijsheden van haar geliefde filosoof.

Geliefde is hier wel het juiste woord. Want in feite is Hammerson niemand anders dan haar beminde Tom - al weet Lilly dat niet. Ze ontdekt het pas nadat ze met Tom heeft gebroken. Ze vindt dus blijkbaar de papieren Tom (dat is Hammerson) interessanter dan de echte. Had ze maar beter op de naam moeten letten: Thorwald Hammerson is ‘Tho’ plus ‘mm’, dus Tom. Om te bewijzen dat filosofie vooral een kwestie is van het gepaste taalgebruik, had hij die Hammerson verzonnen en dat boekje bij elkaar gefantaseerd. Hij krijgt gelijk, maar een happy ending is dat niet echt. Voor hem is filosofie een kwestie van taal, voor Lilly is het een levenswijze. En op de spanning tussen taal en leven loopt hun relatie stuk.

[p. 800]

Wezenlijk verwerpelijk

Zoals haar naam al laat vermoeden, bezit Lilly een dubbele persoonlijkheid (Li plus Ly). Aan de ene kant is ze de nuchtere toeschouwer die de valse schijn doorprikt. Ze wil ons, naar eigen zeggen, een spiegel voorhouden en dat gebeurt in talloze satirische fragmenten. Schrijvers en hun vrouwen, mediageile kunstenaars, tv-makers, trendy intellectuelen, nieuwe religieuzen, ze krijgen allemaal een ironische rol in dit boek. Subtiel is de ironie zelden of nooit. Lilly was een dikkerdtje, en ze legt het er dan ook nogal dik op. Zo staat het portret van de pretentieuze schrijver Maurits Müller bol van de clichés over ijdele schrijvers à la Harry Mulisch.

Maar naast deze satirische Lilly is er ook nog de romantische, die zoekt naar het ware en het echte. Het is lang geleden dat ik nog een boek heb gelezen waarin zo uitvoerig geschreven wordt over het authentieke en het wezenlijke. Lilly wil ‘doordringen tot de essentie’, de ‘authenticiteit’, al beseft ze met Hammerson dat zoiets onhaalbaar is: ‘Een mens kan hooguit proberen authentiek te worden, maar zelfs dan moet hij voor ogen houden dat het hem nooit helemaal lukt.’ Ze hoopt dat er zoiets is als het ‘ware Zelf’, ‘een ander, waarachtiger leven’, waarin ‘echte mensen’ zich bekommeren om ‘de werkelijke kwaliteit van het leven’. In deze wollige context past haar vriend Huub Oosterhuis - bij de gewone mens bekend als slijter van karamelverzen gevuld met zachte en halfzachte religie. Lilly maakt soms ruzie met Huub, maar ‘net als hij zocht [ze] naar zuiverheid in taal en beleving’.

Deze hang naar het echte en het zuivere wordt in het lang en het breed uitgesmeerd over het boek. Dat gebeurt onder meer via de lange motto's van Hammerson die voorafgaan aan elk hoofdstuk. De confrontatie tussen zijn retoriek en de praktijk van Lilly's leven zorgt voor de tragiek, maar helaas ook voor eindeloze redundanties, omdat je het na twee of drie hoofdstukken wel begrepen hebt. Inhoudelijk gezien zijn de ideeën van Hammerson een collectie van ergerlijke banaliteiten, formeel gezien zijn ze een bijna hilarisch voorbeeld van het wollige discours dat Tom aan de kaak wil stellen.

Eerst maar even de inhoud. Hammerson verheerlijkt het subject dat zich niet overgeeft aan het onpersoonlijke maar dat zijn leven richt vanuit zijn eigen beleving: ‘De mens is zijn keuzes’ en ‘werkelijke objectiviteit is pas te bereiken wanneer we weer de kunst verstaan volledig subjectief te zijn’. De authentieke mens maakt zich in een directe en subjectieve ervaring los van conventies, systemen en tradities. Hij laat alle omwegen - bemiddelingen, met een filosofisch woord - achterwege en ervaart het onbemiddelde, dat wat niet staat voor iets anders maar alleen voor zichzelf. De gemiddelde mens leeft met symbolen, dingen die voor iets

[p. 801]

anders staan. De waarachtige mens leeft in het niet-symbolische. De gemiddelde mens heeft een hobby, een sluitend systeem, een specialisme dat hem inkapselt en beveiligt. De authentieke mens is een amateur, een lief-hebber.

Kunst en liefde zijn de gebieden die de amateur de directe ervaring schenken. ‘Kunst’, zegt de grote filosoof, ‘symboliseert niet, ze ont-symboliseert’. In de liefde verschijnt ‘het licht van ieders hart dat zowel dag- als sterrenlicht is’ en dat zorgt voor de opheffing van de grenzen tussen zelf en ander, dag en nacht. In die grenzeloosheid bereikt de mens de onmiddellijkheid, en dat is een religieuze ervaring. Religie heeft niets te maken met kerken en instituten (dat zijn immers symbolen) maar met een ervaring van grenzeloosheid.

De taal der filosofie

Tot zover de boodschap. De vorm waarin die opgedist wordt, is niet veel beter. Tom vindt dat Hammerson vreselijk formuleert, Lilly echter meent dat zijn verwoordingen briljant zijn - al heeft ze soms haar twijfels. Het volgende stukje vindt ze wel uitstekend verwoord: ‘Vervolgens kan hij deze dagen gebruiken om stil te staan bij zijn bestaan; het kunnen de ijkpunten worden waaraan men de afgelopen tijd toetst, de momenten waarin men opnieuw het leven van de voorouders doorgrondt, van de geliefde, van zijn kinderen, van zichzelf en door dit jaarlijkse contemplatieve ritueel ontstaat “identi-tijd”, een samentrekking van identiteit en tijd, een in beweging zijnde identiteit, die zich herschrijft in het herlezen en daardoor aan diepte wint, aan rijpheid en standvastigheid - juist door middel van het inzicht in de dynamiek der tijd.’

Je kunt natuurlijk zeggen dat dit een pastiche is, maar daar wordt een tekst niet beter van. Het is niet omdat je de modetaal of het filosofische jargon ironisch gebruikt dat die taal en dat jargon ineens interessante literatuur zouden opleveren. Ironie is geen excuus voor vervelende teksten. ‘Ja, maar ik heb het zo bedoeld, ik wil laten zien hoe idioot dat taaltje wel is’, klinkt het dan. Alsof de bedoeling iets zegt over de kwaliteit van de tekst. Zoals Van Brederode tientallen groepen en modes satirisch behandelt, zo pasticheert ze allerlei taalsoorten. Bijvoorbeeld het therapeutengezwets: ‘We dachten, dat was ons paradigma zeg maar, dat kennis van iemands achtergrond, iemands VERLEDEN, van belang kon zijn voor de realistische toekomstverwachtingen die we onze cliënten konden meegeven. Reclassering en het therapeutische circuit mochten de lat onder geen beding te hoog leggen. Integratie bínnen de eigen peergroup, daar ging het aldoor maar om.’ En uiteraard mag het modetaaltje niet ontbreken: ‘Het gaat erom een stukje openheid te communiceren naar de burger toe.’

[p. 802]

Het lelijke filosofees wordt helaas niet beperkt tot de fragmenten uit het werk van Hammerson. Deze roman wemelt van zogenaamd filosofische constructies die bezwijken onder hun nadrukkelijk geëtaleerde onbeholpenheid: ‘De abstracte, wetenschappelijk aandoende fantasie ontleedde de verbeeldende, neurotische fantasie, en omgekeerd, de gefantaseerde werkelijkheid leende stof aan het brein dat doorwrochte theorieën wilde bedenken.’ Of deze: ‘Het Zelf kon, in deze empathische beweging achterwaarts, oog in oog komen te staan met zijn Makers, want de moderne mens was tenslotte gemaakt door de reeds gemaakte wereld.’ Talloze kapseizende zinnen worden dan nog verzwaard door allerlei syntactische ballast, zoals de telkens opnieuw opduikende substantiveringen, bijvoorbeeld ‘gecombineerd met het lijdzaam kunnen toezien hoe anderen het anders doen’.

Natuurlijk mag een roman abstracte en zware constructies bevatten. Ook pastiches, clichés en wollig gewauwel zijn toegestaan, maar er moet toch iets mee gedáán worden. In Een pruik van paardenhaar schuwt Februari het filosofees niet, maar dat boek sprankelt, verrast en zet je op elke bladzijde aan tot activiteit. Mensen met een hobby verrast nooit, elke zin lijkt een uitbreiding van de vorige, elke idee een herkauwing van een voorgaande. De lezer krijgt alles tien keer te horen en wordt als een klein kind bij de hand genomen. Veel denkwerk wordt blijkbaar niet van hem of haar verwacht. Als je Gerrit Krol leest, stuurt elke puntige formulering je een nieuwe kant uit. Wat hij met erg weinig woorden en erg veel suggestiviteit doet, lukt nooit met de woordenvloed en de drammerige explicitering van Van Brederode. Haar lange en vaak stroeve zinnen wijzen steeds weer dezelfde kant uit. De ene zin stuurt de andere wat bij, maar op het einde blijk je rondjes te lopen.

Ondanks alle ironie en relativering is dit een boek dat zwaar op de hand blijft en dat ik in geen geval met leesplezier zou associëren. Het schier onophoudelijke gepraat over grenzeloosheid, leegte en zuiverheid maakt van deze roman een overvol boek, een onzuivere collage van tekstsoorten, die de beoogde zuiverheid en ascese op geen enkel moment voelbaar maakt. Het gepieker en gefilosofeer is vaak veredelde soap en kitsch, vooral in de conversaties over relatieproblemen, overspel, kwetsbaarheid en meer van dat fraais. (‘Ja, en ik kwets mezelf voor de zoveel honderdste keer in mijn leven. Maar steeds als ik denk: nu ben ik er klaar voor, komt alles in me in opstand.’)

Tussen alle min of meer modieuze bevolkingsgroepen die Van Brederode in dit boek te kijk zet, zullen er allicht ook amateurs zijn die van dit soort literatuur houden. Of zijn dat eigenlijk mensen met een hobby?